Time flies. It's actually almost 20 years ago when I wanted to reframe the way we use information, the way we work together: I invented the World Wide Web. Now, 20 years on, at TED, I want to ask your help in a new reframing.
Koha fluturon. Faktikisht bëhen gati 20 vjetë që kur desha të risistemoj rrugën me të cilën ne përdorim informacionin, rrugën sipas së cilës ne punojmë tok -- që kur shpika World Wide Web-in. Sot, pas 20 vjetësh, në TED, dëshiroj të lyp ndihmën tuaj për një risistemim të ri.
So going back to 1989, I wrote a memo suggesting the global hypertext system. Nobody really did anything with it, pretty much. But 18 months later -- this is how innovation happens -- 18 months later, my boss said I could do it on the side, as a sort of a play project, kick the tires of a new computer we'd got. And so he gave me the time to code it up. So I basically roughed out what HTML should look like: hypertext protocol, HTTP; the idea of URLs, these names for things which started with HTTP. I wrote the code and put it out there.
Pra, duke iu kthyer 1989-s, shkrojta një memo ku rekomandoja sistemin global të hiperteksteve. Askush nuk bëri gjë me të, pak a shumë. Por, 18 muaj më vonë -- kështu e kanë risitë -- shefi im më thotë se mund të merresha me të jashtë programit, si një lloj projekti zbavitës, sa për të vënë në provë një kompjuter të ri që morëm. E kështu më la kohë që të programoja. E kështu, sajova se si do të dukej HTML-ja pak a shumë: protokollin për hipertekste, HTTP-në idenë e URL-ve -- emrat e gjërave që fillonin me HTTP. Shkrova kodin dhe e botova.
Why did I do it? Well, it was basically frustration. I was frustrated -- I was working as a software engineer in this huge, very exciting lab, lots of people coming from all over the world. They brought all sorts of different computers with them. They had all sorts of different data formats, all sorts, all kinds of documentation systems. So that, in all that diversity, if I wanted to figure out how to build something out of a bit of this and a bit of this, everything I looked into, I had to connect to some new machine, I had to learn to run some new program, I would find the information I wanted in some new data format. And these were all incompatible. It was just very frustrating. The frustration was all this unlocked potential.
Pse e bëra? Në thelb, nga zhgënjimi. Më ishin ngritur nervat -- punoja si inxhinier software-esh në këtë laborator të stërmadh, shumë tërheqës, me plot njerëz të ardhur nga krejt bota. Që kishin prurë me vete lloj-lloj kompjuterash të ndryshëm. Që kishin lloj-lloj formatesh të ndryshëm të dhënash. Lloj-lloj formatesh, lloj-lloj sistemesh për dokumente. Kështu pra, në gjithë atë larmi, po të më duhej të konceptoja se si të krijoja diçka nga copa prej njërës dhe copa prej tjetrës, gjithçka që vëzhgoja, lypte të lidhesha me një makinë të re, më duhej të xhiroja një program të ri, dhe informacionin që kërkoja do ta gjeja nën një format të ri të dhënash. Dhe krejt këto ishin të papërputhshme. Të ngrinte vërtet nervat. Gjithë ai potencial i bllokuar.
In fact, on all these discs there were documents. So if you just imagined them all being part of some big, virtual documentation system in the sky, say on the Internet, then life would be so much easier. Well, once you've had an idea like that it kind of gets under your skin and even if people don't read your memo -- actually he did, it was found after he died, his copy. He had written, "Vague, but exciting," in pencil, in the corner.
Në fakt, në krejt këto disqe kish dokumente. Ndaj po t'i mendonit krejt ato si pjesë të një sistemi të madh virtual dokumentimi në qiell të hapët, le të themi në Internet, jeta do të ishte shumë e lehtë. E pra, pasi të vjen një ide si kjo, të ha përbrenda dhe, edhe pse bota nuk e lexon shënimin tuaj -- në fakt e lexoi, këtë e mësuam pasi vdiq, kopjen e tij. Kish shënuar me laps në qoshe, "E turbullt, por nxitëse".
(Laughter)
(Të qeshura)
But in general it was difficult -- it was really difficult to explain what the web was like. It's difficult to explain to people now that it was difficult then. But then -- OK, when TED started, there was no web so things like "click" didn't have the same meaning. I can show somebody a piece of hypertext, a page which has got links, and we click on the link and bing -- there'll be another hypertext page. Not impressive. You know, we've seen that -- we've got things on hypertext on CD-ROMs. What was difficult was to get them to imagine: so, imagine that that link could have gone to virtually any document you could imagine. Alright, that is the leap that was very difficult for people to make. Well, some people did. So yeah, it was difficult to explain, but there was a grassroots movement. And that is what has made it most fun. That has been the most exciting thing, not the technology, not the things people have done with it, but actually the community, the spirit of all these people getting together, sending the emails. That's what it was like then.
Në përgjithësi qe e vështirë -- qe vërtet e zorshme të shpjegoje se ç'ishte web-i. Është vështirë t'ua shpjegosh njerëzve sot që qe e vështirë atëherë. OK, kur filloi TED-i, por deri atëherë nuk kish web ndaj gjërat si klikimi nuk kishin të njëjtin kuptim. Mund t'i tregoj dikujt një copë hiperteksti, një faqe që përmban lidhje, dhe klikojmë mbi lidhjen dhe buuum -- do të dalë një tjetër faqe hipertekst. Jo kushedi çë. Dihet që këtë e kishim parë -- hiperteksti përdorej në CD-ROM-e. Vështirësia qe t'i bëje ata ta përfytyronin: pra, përfytyroni që lidhja mund të shpinte praktikisht te çfarëdo dokumenti që mund të sillnit në mendje. Ky qe pra hopi që qe shumë i vështirë për t'u bërë nga njerëzit. Por ja që disa ia dolën. Po, qe e vështirë të shpjegohej, por lindi një lëvizje në bazë. Dhe kjo qe çka e bëri më tepër zbavitëse. Kjo qe gjëja më ngazëlluese, jo teknologjia, jo ç'bënë njerëzit me të, por vetë bashkësia, fryma e krejt këtyre njerëzve që u bënë tok, përmes email-esh. Kështu qe atëherë.
Do you know what? It's funny, but right now it's kind of like that again. I asked everybody, more or less, to put their documents -- I said, "Could you put your documents on this web thing?" And you did. Thanks. It's been a blast, hasn't it? I mean, it has been quite interesting because we've found out that the things that happen with the web really sort of blow us away. They're much more than we'd originally imagined when we put together the little, initial website that we started off with. Now, I want you to put your data on the web. Turns out that there is still huge unlocked potential. There is still a huge frustration that people have because we haven't got data on the web as data.
E dini çfarë? Qe zbavitëse, por kështu është sërish pikërisht tani, pak a shumë. I kërkova gjithkujt, pak a shumë, të vinin nën këtë gjë dokumentet e tyre -- U thashë, "A mund t'i vendosni dokumentet tuaj në këtë gjënë e rrjetit?" Dhe ashtu bëtë. Faleminderit. Qe kënaqësi, apo jo? Dua të them që qe goxha interesante ngaqë pamë se gjërat që ndodhin me rrjetin na lanë vërtet pa frymë. Na doli shumë më thellë se sa mund ta përfytyronin në fillim kur sajuam site-in e vockël web fillestar me të cilin ia filluam. Tani dua që të vendosni të dhënat tuaja në web. Del se ka ende një potencial të stërmadh të bllokuar. Të ngre nervat fakti që ende nuk kemi të dhëna në web si të dhëna.
What do you mean, "data"? What's the difference -- documents, data? Well, documents you read, OK? More or less, you read them, you can follow links from them, and that's it. Data -- you can do all kinds of stuff with a computer. Who was here or has otherwise seen Hans Rosling's talk? One of the great -- yes a lot of people have seen it -- one of the great TED Talks. Hans put up this presentation in which he showed, for various different countries, in various different colors -- he showed income levels on one axis and he showed infant mortality, and he shot this thing animated through time. So, he'd taken this data and made a presentation which just shattered a lot of myths that people had about the economics in the developing world.
Ç'doni të thoni me të dhëna? Ku është ndryshimi -- dokumente, të dhëna? Dokumentet i lexoni, kështu? Pak a shumë, i lexoni, mund të ndiqni lidhjet në to, dhe kaq është. Të dhënat -- me një kompjuter mund të bëni gjithë llojet e gjërave. Kush ka qenë këtu ose e ka parë fjalën e Hans Rosling-ut? Një nga më të mirët -- po, e kanë parë plot vetë -- një nga fjalët më të mira në TED Talks. Hansi realizoi këtë paraqitje në të cilën tregonte, për vende të ndryshme, me ngjyra të ndryshme -- në njërin bosht tregonte shkallët e të ardhurave dhe në tjetrin vdekshmërinë foshnjore, dhe kjo në progres kohor. Pra, ai i mori këto të dhëna dhe krijoi një paraqitje që shkundi mjaft mite që kanë njerëzit mbi anët ekonomike në vendet në zhvillim.
He put up a slide a little bit like this. It had underground all the data OK, data is brown and boxy and boring, and that's how we think of it, isn't it? Because data you can't naturally use by itself But in fact, data drives a huge amount of what happens in our lives and it happens because somebody takes that data and does something with it. In this case, Hans had put the data together he had found from all kinds of United Nations websites and things. He had put it together, combined it into something more interesting than the original pieces and then he'd put it into this software, which I think his son developed, originally, and produces this wonderful presentation. And Hans made a point of saying, "Look, it's really important to have a lot of data." And I was happy to see that at the party last night that he was still saying, very forcibly, "It's really important to have a lot of data."
Krijoi një diapozitiv paksa si ky. Që i kish nën të krejt të dhënat OK, të dhënat janë ngjyrë kafe, në kutiza, dhe të mërzitshme, kështu i mendojmë të dhënat, apo jo? Ngaqë të dhënat nuk mund t'i përdorni në vetvete Por në fakt, të dhënat drejtojnë një pjesë shumë të madhe nga çka ngjet në jetën tonë dhe kjo ndodh ngaqë dikush i merr këto të dhëna dhe bën diçka me to. Në rastin tonë, Hansi grumbulloi të dhëna që i pat gjetur prej krejt llojeve të site-eve web të Kombeve të Bashkuara. I grumbulloi, i ndërthuri në diçka më interesante se sa copat origjinale dhe ia furnizoi këtij programi, që mendoj se e ka krijuar i biri, fillimisht, dhe prodhoi këtë paraqitje të mrekullueshme. Dhe Hansi nënvizoi një ide duke thënë, "Dëgjoni, pasja e shumë të dhënave është vërtet shumë e rëndësishme." Dhe u gëzova kur e pashë në mbrëmjen e djeshme duke thënë, me forcë, "Pasja e shumë të dhënave është vërtet shumë e rëndësishme."
So I want us now to think about not just two pieces of data being connected, or six like he did, but I want to think about a world where everybody has put data on the web and so virtually everything you can imagine is on the web and then calling that linked data. The technology is linked data, and it's extremely simple. If you want to put something on the web there are three rules: first thing is that those HTTP names -- those things that start with "http:" -- we're using them not just for documents now, we're using them for things that the documents are about. We're using them for people, we're using them for places, we're using them for your products, we're using them for events. All kinds of conceptual things, they have names now that start with HTTP.
Kështu që dua ta shpini mendjen jo thjesht te dy copa të dhënash të lidhura mes tyre, apo gjashtë siç bëri ai, por të mendoni mbi një botë ku gjithkush ka vënë të dhëna në web që kështu, praktikisht gjithçka që mund të përfytyroni, të gjendet në web. Dhe t'i quani këto mandej të dhëna të lidhura. Teknologjia është të dhëna të lidhura, dhe kjo është tejet e thjeshtë. Nëse doni të vendosni diçka në web ka tre rregulla: gjëja e parë janë ata emrat me HTTP -- ato gjërat që fillojnë me "http:" -- i përdorim jo më thjesht për dokumente, i përdorim për gjërat mbi të cilat flasin dokumentet. I përdorim për njerëz, i përdorim për vende, i përdorim për produktet tuaja, i përdorim për veprimtari. Krejt gjërat e konceptueshme kanë tani emra që fillojnë me HTTP.
Second rule, if I take one of these HTTP names and I look it up and I do the web thing with it and I fetch the data using the HTTP protocol from the web, I will get back some data in a standard format which is kind of useful data that somebody might like to know about that thing, about that event. Who's at the event? Whatever it is about that person, where they were born, things like that. So the second rule is I get important information back.
Rregulli i dytë, po qe se marr një nga këta emra HTTP dhe kërkoj rreth tij pra përdor rrjetin për të, duke prurë të dhëna përmes përdorimit të protokollit HTTP në web, do të marr si përgjigje disa të dhëna në një format standard që janë pak a shumë të dobishme, e që dikush mund të dojë të dijë rreth asaj gjëje, rreth asaj veprimtarie. Kush qe në veprimtari? Çfarëdo gjëje rreth atij personi, ku ka lindur, ç'gjëra i pëlqejnë. Pra rregulli i dytë është që siguroj të dhëna të rëndësishme.
Third rule is that when I get back that information it's not just got somebody's height and weight and when they were born, it's got relationships. Data is relationships. Interestingly, data is relationships. This person was born in Berlin; Berlin is in Germany. And when it has relationships, whenever it expresses a relationship then the other thing that it's related to is given one of those names that starts HTTP. So, I can go ahead and look that thing up. So I look up a person -- I can look up then the city where they were born; then I can look up the region it's in, and the town it's in, and the population of it, and so on. So I can browse this stuff.
Rregulli i tretë është që kur i siguroj ato të dhëna s'bëhet fjalë për gjatësinë dhe peshën, apo se ku ka lindur dikush, aty ka marrëdhënie. Të dhënat përmbajnë marrëdhënie. Interesante, të dhënat përmbajnë marrëdhënie. Ky person ka lindur në Berlin, Berlini bie në Gjermani. Dhe kur ka marrëdhënie, kurdo që shprehet një marrëdhënie, gjësë tjetër që lidhet aty ka një nga këta emrat që fillojnë me HTTP. Kështu që mund të vazhdoj e të kërkoj për këtë gjënë. Pra kërkoj mbi një person -- mund të kërkoj për vendin ku ka lindur Mund të kërkoj për zonën ku gjendet, qytetin ku gjendet, popullsinë e tij, e me radhë. Pra mund të shfletoj rreth tij.
So that's it, really. That is linked data. I wrote an article entitled "Linked Data" a couple of years ago and soon after that, things started to happen. The idea of linked data is that we get lots and lots and lots of these boxes that Hans had, and we get lots and lots and lots of things sprouting. It's not just a whole lot of other plants. It's not just a root supplying a plant, but for each of those plants, whatever it is -- a presentation, an analysis, somebody's looking for patterns in the data -- they get to look at all the data and they get it connected together, and the really important thing about data is the more things you have to connect together, the more powerful it is.
Kjo është pra, vërtet. Kjo do me thënë të dhëna të lidhura. Para ca vitesh shkrova artikullin me titull "Të dhëna të Lidhura" dhe pak pas kësaj, zuri fill. Ideja e të dhënave të lidhura është që kemi shumë, kemi plot nga ato kutitë që kish Hansi, prej nga mbijnë plot, shumë, shumë fare gjëra. Jo thjesht krejt një grup bimësh të tjera. Jo thjesht një rrënjë që ushqen një bimë, por për secilën nga këto bimë, çfarëdo qoftë -- një paraqitje, një analizë, dikush kërkon rregullsira te të dhënat -- ulen e vëzhgojnë krejt të dhënat për t'i lidhur bashkë, Dhe gjëja vërtet e rëndësishme me të dhënat është që sa më shumë gjëra lidhni tok, aq më të fuqishme janë.
So, linked data. The meme went out there. And, pretty soon Chris Bizer at the Freie Universitat in Berlin who was one of the first people to put interesting things up, he noticed that Wikipedia -- you know Wikipedia, the online encyclopedia with lots and lots of interesting documents in it. Well, in those documents, there are little squares, little boxes. And in most information boxes, there's data. So he wrote a program to take the data, extract it from Wikipedia, and put it into a blob of linked data on the web, which he called dbpedia. Dbpedia is represented by the blue blob in the middle of this slide and if you actually go and look up Berlin, you'll find that there are other blobs of data which also have stuff about Berlin, and they're linked together. So if you pull the data from dbpedia about Berlin, you'll end up pulling up these other things as well. And the exciting thing is it's starting to grow. This is just the grassroots stuff again, OK?
Pra, të dhëna të lidhura. Memja zuri të përhapej. Dhe, pa humbur kohë, Chris Bizer i Freie Universitat-it në Berlin që qe ndër të parët në krijim gjërasht interesentea, vuri re se Wikipedia -- e njihni Wikipedia-n, enciklopedinë online me plot dokumente interesante brenda. Pra, në këto dokumente, ka katrorë të veckël, kutiza të vogla. Dhe në shumicën e këtyre kutizave me informacion, ka të dhëna. Kështu që ai shkroi një program për t'i marrë këto të dhëna nga Wikipedia, dhe për t'i vendosur në një grumbull të dhënash të lidhura në web, që e quajti dbpedia. Dbpedia në këtë paraqitje tregohet nga reja blu në mes dhe po të kërkoni lidhur me Berlinin, do të shihni që ka re të tjera me të dhëna të cilat edhe këto përmbajnë gjëra rreth Berlinit, dhe janë të lidhura tok. Pra po të merrni nga dbpedia të dhëna rreth Berlinit, do të përfundoni me marrjen edhe të këtyre të dhënave. Dhe më e bukura është që gjithë kjo ka filluar të rritet. Pra kemi sërish të bëjmë me gjëra masive nga baza, OK?
Let's think about data for a bit. Data comes in fact in lots and lots of different forms. Think of the diversity of the web. It's a really important thing that the web allows you to put all kinds of data up there. So it is with data. I could talk about all kinds of data. We could talk about government data, enterprise data is really important, there's scientific data, there's personal data, there's weather data, there's data about events, there's data about talks, and there's news and there's all kinds of stuff. I'm just going to mention a few of them so that you get the idea of the diversity of it, so that you also see how much unlocked potential.
Le të mendojmë pak mbi të dhënat. Të dhënat jepen në plot formate të ndryshëm Sillni në mend larminë e web-it. Është vërtet e rëndësishme që web-i ju lejon të vendosni në të gjithfarësoj të dhënash. Kështu ndodh edhe me të dhënat. Unë mund t'ju flas mbi lloj-lloj të dhënash. Mund të flasim mbi të dhëna qeveritare, të dhënat e ndërmarrjeve janë vërtet të rëndësishme, ka të dhëna shkencore, ka të dhëna personale, ka të dhëna mbi motin, ka të dhëna mbi veprimtari, ka të dhëna mbi biseda, ka lajme dhe lloj-lloj gjërash. Do të përmend vetëm pak prej tyre që të keni një ide mbi larminë e tyre, që të kuptoni edhe për ç'potencial të bllokuar flitet.
Let's start with government data. Barack Obama said in a speech, that he -- American government data would be available on the Internet in accessible formats. And I hope that they will put it up as linked data. That's important. Why is it important? Not just for transparency, yeah transparency in government is important, but that data -- this is the data from all the government departments Think about how much of that data is about how life is lived in America. It's actual useful. It's got value. I can use it in my company. I could use it as a kid to do my homework. So we're talking about making the place, making the world run better by making this data available.
Le të fillojmë me të dhënat qeveritare. Barack Obama tha në një fjalim, që ai -- të dhënat e qeverisë amerikane do të mund të kiheshin përmes Internetit në formate të përdorshëm. Dhe shpresoj që do t'i vendosin si të dhëna të lidhura. Kjo është e rëndësishme. Pse është e rëndësishme? Jo thjesht për tejdukshmëri, po, tejdukshmëria në qeverisje është e rëndësishme, por të dhënat -- këto janë të dhëna nga krejt ministritë qeveritare Mendoni se sa të dhëna ka mbi mënyrën se si jetohet në Amerikë. Faktikisht janë të dobishme. Kanë vlerë. Mund t'i përdor për shoqërinë time. Fëmijët mund t'i përdorin për detyrat e shtëpisë. Pra po flasim për ta bërë botën të funksionojë më mirë duke i bërë këto të dhëna të passhme.
In fact if you're responsible -- if you know about some data in a government department, often you find that these people, they're very tempted to keep it -- Hans calls it database hugging. You hug your database, you don't want to let it go until you've made a beautiful website for it. Well, I'd like to suggest that rather -- yes, make a beautiful website, who am I to say don't make a beautiful website? Make a beautiful website, but first give us the unadulterated data, we want the data. We want unadulterated data. OK, we have to ask for raw data now. And I'm going to ask you to practice that, OK? Can you say "raw"?
Në fakt po të jeni ju përgjegjësi -- nëse dini ca të dhëna në një ministri, shpesh do të shihni që këta njerëz, priren shumë të mos i japin ato -- Hansi e quan shtrëngim i bazave të të dhënave. E përqafoni bazën e të dhënave, nuk doni që t'ju ikë pa bërë një site të hijshëm web për të. Unë do të doja të sugjeroja që më mirë -- po, bëni një site web të bukur, kush jam unë që të them mos bëni site web të hijshëm? Bëni një site web të bukur, por së pari na jepni të dhënat e paprekura, duam të dhënat. Duam të dhënat të paprekura. OK, tani na duhet të kërkojmë për të dhënat bruto. Dhe do t'ju kërkoj që ta vini në zbatim këtë, OK? Thoni dot "bruto"?
Audience: Raw.
Salla: Bruto.
Tim Berners-Lee: Can you say "data"?
Tim Berners-Lee: A thoni dot "të dhëna"?
Audience: Data.
Salla: Të dhëna.
TBL: Can you say "now"?
TBL: A thoni dot "që sot"?
Audience: Now!
Salla: Që sot!
TBL: Alright, "raw data now"!
TBL: Bukur, "të dhëna bruto që sot"!
Audience: Raw data now!
Audience: Të dhëna bruto që sot!
Practice that. It's important because you have no idea the number of excuses people come up with to hang onto their data and not give it to you, even though you've paid for it as a taxpayer. And it's not just America. It's all over the world. And it's not just governments, of course -- it's enterprises as well.
Ushtrohuni me këtë. Është e rëndësishme, sepse nuk ia keni idenë numrit të justifikimeve që sajojnë njerëzit për të mos u shqitur prej të dhënave të tyre dhe për të mos jua dhënë, edhe pse, si taksapagues, keni paguar për to. Dhe ndodh jo vetëm në Amerikë. Kështu është ngado. Dhe jo vetëm me qeveritë, sigurisht -- me ndërmarrjet po ashtu.
So I'm just going to mention a few other thoughts on data. Here we are at TED, and all the time we are very conscious of the huge challenges that human society has right now -- curing cancer, understanding the brain for Alzheimer's, understanding the economy to make it a little bit more stable, understanding how the world works. The people who are going to solve those -- the scientists -- they have half-formed ideas in their head, they try to communicate those over the web. But a lot of the state of knowledge of the human race at the moment is on databases, often sitting in their computers, and actually, currently not shared.
Do të përmend edhe pak ide të tjera lidhur me të dhënat. Ja ku jemi në TED, dhe jemi gjithë kohës shumë të ndërgjegjshëm mbi sfidat e mëdha para shoqërisë njerëzore sot -- kurimi i kancerit, njohja e trurit për Alchajmerin, njohja e ekonomisë për ta bërë disi më të qëndrueshme, të kuptuarit se si funksionon bota. Njerëzit që do t'i zgjidhin këto -- shkencëtarët -- kanë në kokë ide gjysmë të formuara, përpiqen t'i komunikojnë ato përmes web-it. Por shumë nga gjendja e njohjes njerëzore në këtë çast gjendet në baza të dhënash, shpesh brenda kompjuterave të tyre, dhe në fakt, hëpërhë, jo e ndashme me të tjerët.
In fact, I'll just go into one area -- if you're looking at Alzheimer's, for example, drug discovery -- there is a whole lot of linked data which is just coming out because scientists in that field realize this is a great way of getting out of those silos, because they had their genomics data in one database in one building, and they had their protein data in another. Now, they are sticking it onto -- linked data -- and now they can ask the sort of question, that you probably wouldn't ask, I wouldn't ask -- they would. What proteins are involved in signal transduction and also related to pyramidal neurons? Well, you take that mouthful and you put it into Google. Of course, there's no page on the web which has answered that question because nobody has asked that question before. You get 223,000 hits -- no results you can use. You ask the linked data -- which they've now put together -- 32 hits, each of which is a protein which has those properties and you can look at. The power of being able to ask those questions, as a scientist -- questions which actually bridge across different disciplines -- is really a complete sea change. It's very very important. Scientists are totally stymied at the moment -- the power of the data that other scientists have collected is locked up and we need to get it unlocked so we can tackle those huge problems.
Në fakt, do të prek thjesht vetëm në një zonë -- nëse vëreni Alchajmerin, për shembull, zbulim barnash -- ka një shumicë të tërë të dhënash të lidhura që sapo po dalin ngaqë shkencëtarët e kësaj fushe kuptuan që kjo është rrugë e bukur për t'i nxjerrë nga hambarët, pasi të dhënat për gjenomet i kishin në një bazë të dhënash në një ndërtesë, kurse të dhënat për proteinat gjetkë. Tashmë, po iu ngjiten fort atyre -- të dhënave të lidhura -- dhe sot mund të bëjnë atë lloj pyetje që ju ndoshta nuk do ta bënit, unë jo -- ata e bëjnë ama. Cilat proteina përfshihen në transmetim sinjalesh dhe që janë gjithashtu të lidhura me neuronet piramidale? Pra, e merrni këtë çikë dhe e hidhni në Google. Sigurisht, nuk ka në web faqe me përgjigje për këtë pyetje sepse këtë pyetje nuk e ka bërë dikush më parë. Shihni që është kërkuar 223000 herë -- pa përfundime që mund t'i përdorni. Kërkuat për të dhëna të lidhura -- të cilat tani po i mbledhin tok -- 32 herë, secila prej të cilave është një proteinë që ka këto veti dhe mund ta shihni. Aftësia për të qenë në gjendje të bëjë kësi pyetjesh, për një shkencëtar -- pyetje të cilat prekin disiplina të ndryshme -- është vërtet një transformim i thellë. Është shumë, shumë e rëndësishme. Shkencëtarët për çastin janë tërësisht të paqartë -- fuqia e të dhënave që janë grumbulluar nga të tjerë shkencëtarë është e bllokuar dhe na duhet ta zhbllokojmë, që kështu të mund të merremi me këto probleme të mëdha.
Now if I go on like this, you'll think that all the data comes from huge institutions and has nothing to do with you. But, that's not true. In fact, data is about our lives. You just -- you log on to your social networking site, your favorite one, you say, "This is my friend." Bing! Relationship. Data. You say, "This photograph, it's about -- it depicts this person. " Bing! That's data. Data, data, data. Every time you do things on the social networking site, the social networking site is taking data and using it -- re-purposing it -- and using it to make other people's lives more interesting on the site. But, when you go to another linked data site -- and let's say this is one about travel, and you say, "I want to send this photo to all the people in that group," you can't get over the walls. The Economist wrote an article about it, and lots of people have blogged about it -- tremendous frustration. The way to break down the silos is to get inter-operability between social networking sites. We need to do that with linked data.
Nëse vazhdoj me këtë avaz, do të mendoni që krejt të dhënat vijnë nga institucione të mëdha dhe ju nuk hyni gjëkundi këtu. Por kjo nuk është e vërtetë. Në fakt, të dhënat prekin jetën tonë. Ju thjesht -- hyni në site-in tuaj të lidhjeve shoqërore, në të parapëlqyerin tuaj, dhe thoni, "Ky është shok i imi." Bing! Marrëdhënie. Të dhëna. Thoni, "Kjo foto është për -- tregon këtë person. " Bing! Edhe kjo është e dhënë. Të dhëna, të dhëna, të dhëna. Çdo herë që bëni diçka në site-in tuaj të lidhjeve shoqërore, site-i i lidhjeve shoqërore i merr të dhënat dhe i përdor -- për një qëllim të ri -- dhe i përdor për t'ua bërë personave të tjerë qëndrimin në site më interesant. Por, kur shkoni te një tjetër site me të dhëna të lidhura -- dhe le të themi që ky tjetri merret me udhëtime, dhe thoni, "Dua ta dërgoj këtë foto te krejt presonat e atij grupi," nuk i kapërceni dot gardhet. The Economist shkroi një artikull mbi këtë, dhe mjaft vetë shkruan në blogje mbi të -- zhgënjim shumë i madh. Rruga për të shpërthyer hambarët është të kalohet në ndër-veprueshmëri mes site-ve të rrjeteve shoqërore. Na duhet ta bëjmë këtë me të dhënat e lidhura.
One last type of data I'll talk about, maybe it's the most exciting. Before I came down here, I looked it up on OpenStreetMap The OpenStreetMap's a map, but it's also a Wiki. Zoom in and that square thing is a theater -- which we're in right now -- The Terrace Theater. It didn't have a name on it. So I could go into edit mode, I could select the theater, I could add down at the bottom the name, and I could save it back. And now if you go back to the OpenStreetMap. org, and you find this place, you will find that The Terrace Theater has got a name. I did that. Me! I did that to the map. I just did that! I put that up on there. Hey, you know what? If I -- that street map is all about everybody doing their bit and it creates an incredible resource because everybody else does theirs. And that is what linked data is all about. It's about people doing their bit to produce a little bit, and it all connecting. That's how linked data works. You do your bit. Everybody else does theirs. You may not have lots of data which you have yourself to put on there but you know to demand it. And we've practiced that.
Një lloj i fundit të dhënash mbi të cilat do të flas, ndoshta më ngazëlluesi. Para se të vija këtu, e kërkova vendin në OpenStreetMap OpenStreetMap është një hartë, por është edhe një Wiki. Zmadhoni këtu dhe ajo gjëja katrore është një teatër -- në të cilin gjendemi tani -- The Terrace Theater. Nuk kish emër për të. Ndaj mund të kaloja nën mënyrën përpunim, të përzgjidhja teatrin, të shtoja emrin në fund, dhe ta ruaja. Dhe tani nëse shkoni prapë te OpenStreetMap. org, dhe gjeni këtë vend, do të shihni se ka një emër për The Terrace Theater. Unë e bëra. Unë! Unë e bëra te harta. Sapo e bëra! Unë e vendosa atje. Ej, e dini çfarë? Nëse unë -- asaj harte rruge i duhet që gjithkush të bëjë copëzën e vet dhe krijon një burim të pabesueshëm sepse gjithkush tjetër bën pjesën e vet. Dhe kjo është ajo puna e të dhënave të lidhura. Bëhet fjalë për njerëzit që bëjnë secili pjesën e tyre për të prodhuar pakëz, dhe kjo përkthehet si lidhje. Kështu funksionojnë të dhënat e lidhura. Ju bëni pjesën tuaj. Gjithkush tjetër bën të vetën. Mund të mos keni vetë shumë të dhëna për t'i vendosur aty por dini se ku t'i kërkoni. Dhe e kemi praktikuar këtë.
So, linked data -- it's huge. I've only told you a very small number of things There are data in every aspect of our lives, every aspect of work and pleasure, and it's not just about the number of places where data comes, it's about connecting it together. And when you connect data together, you get power in a way that doesn't happen just with the web, with documents. You get this really huge power out of it. So, we're at the stage now where we have to do this -- the people who think it's a great idea. And all the people -- and I think there's a lot of people at TED who do things because -- even though there's not an immediate return on the investment because it will only really pay off when everybody else has done it -- they'll do it because they're the sort of person who just does things which would be good if everybody else did them. OK, so it's called linked data. I want you to make it. I want you to demand it. And I think it's an idea worth spreading.
Pra, të dhëna të lidhura -- gjë e stërmadhe. Ju tregova vetëm një numër shumë të vogël gjërash Në çdo anë të jetës sonë ka të dhëna, në çdo anë të punës dhe të dëfrimit, dhe nuk bëhet fjalë thjesht për numrin e vendeve nga vijnë të dhënat, puna është te lidhja e tyre tok. Dhe kur i lidhni të dhënat me njëra-tjetrën, fitojnë fuqi në një mënyrë që nuk ndodh thjesht me web-in, me dokumentet. Prej kësaj vjen një fuqi vërtet e madhe. Pra, tani jemi në atë fazë kur na duhet ta kryejmë këtë -- ne që mendojmë se është ide e shkëlqyer. Dhe krejt njerëzit -- dhe mendoj se ka plot njerëz në TED që i bëjnë gjërat ngaqë -- edhe pse nuk ka kthim të menjëhershëm të investimit ngaqë do t'i duket dobia kur gjithkush tjetër të ketë bërë njësoj -- do ta bëjnë ngaqë janë ai lloj njeriu që i bën gjërat thjesht pse do të jenë të dobishme nëse gjithkush tjetër bën njësoj. OK, pra quhen të dhëna të lidhura. Dua t'i realizoni. Dua që t'i kërkoni. Dhe mendoj se është një ide që ia vlen të përhapet.
Thanks.
Faleminderit.
(Applause)
(Duartrokitje)