What I want to talk to you about is what we can learn from studying the genomes of living people and extinct humans. But before doing that, I just briefly want to remind you about what you already know: that our genomes, our genetic material, are stored in almost all cells in our bodies in chromosomes in the form of DNA, which is this famous double-helical molecule. And the genetic information is contained in the form of a sequence of four bases abbreviated with the letters A, T, C and G. And the information is there twice -- one on each strand -- which is important, because when new cells are formed, these strands come apart, new strands are synthesized with the old ones as templates in an almost perfect process.
Ajo për të cilën dua t'ju flas, është se ç'mund të mësojmë nga studimi i gjenomeve të njerëzve që jetojnë dhe atyre të zhdukur. Por më parë, dua t'ju rikujtoj shkurtimisht ato që tashmë i dini: gjenomet tona, materiali ynë gjenetik, ruhet thuajse në çdo qelizë të trupit tonë në kromozome në formën e ADN-së, molekulës së famshme spirale të dyfishtë. Informacioni gjenetik ruhet në formën e një sekuence të 4 bazave (të azotuara) që shkurtimisht i shënojmë me A, T, C dhe G Ky informacion ruhet dy herë në secilin varg-- kjo është e rëndësishme sepse sa herë formohen qeliza të reja, këto vargje ndahen dhe duke përdorur këto për shabllon, formohen vargje të tjera të reja në një proces thuajse të përsosur.
But nothing, of course, in nature is totally perfect, so sometimes an error is made and a wrong letter is built in. And we can then see the result of such mutations when we compare DNA sequences among us here in the room, for example. If we compare my genome to the genome of you, approximately every 1,200, 1,300 letters will differ between us. And these mutations accumulate approximately as a function of time. So if we add in a chimpanzee here, we will see more differences. Approximately one letter in a hundred will differ from a chimpanzee.
Por, siç e dimë, sigurisht, asgjë në natyrë nuk është tërësisht perfekte kështu që ndonjëherë ndodhin gabime dhe formohet një shkronjë e gabuar. Ne i shohim rezultatet e këtyre mutacioneve kur krahasojmë sekuencat e ADN-ve midis nesh në këtë dhomë p.sh. Nëse krahasojmë gjenomin tim me ndonjërin prej jush, përafërsisht një në çdo 1200, 1300 shkronja do të jetë ndryshe Këto mutacione mblidhen përafërsisht si funksion i kohës. Nëse marim një shimpanze, do të shohim më shumë ndryshime. Përafërsisht një shkronjë në njëqind do të jetë ndryshe nga ajo e shimpanzesë.
And if you're then interested in the history of a piece of DNA, or the whole genome, you can reconstruct the history of the DNA with those differences you observe. And generally we depict our ideas about this history in the form of trees like this. In this case, it's very simple. The two human DNA sequences go back to a common ancestor quite recently. Farther back is there one shared with chimpanzees. And because these mutations happen approximately as a function of time, you can transform these differences to estimates of time, where the two humans, typically, will share a common ancestor about half a million years ago, and with the chimpanzees, it will be in the order of five million years ago.
Nëse jeni të interesuar në historinë e një pjese të ADN-së, apo gjithë gjenomit, ju mund t'a rindërtoni historinë e ADN-së me këto diferenca që gjeni. Përgjithësisht ne i formësojmë idetë tona për historinë me pemë si kjo këtu. Në këtë rast, është shumë e thjeshtë. Dy sekuenca ADN-je njerëzore përfundojnë shpesh në një paraardhës të njëjtë. Më tej akoma gjejmë një paraardhës të përbashkët me shimpanzetë. Duke qenë se këto mutacione ndodhin përafërsisht si një funksion i kohës, ju mund t'i transformoni këto diferenca në një kohë të përafërt ku dy njerëz, përgjithësisht, do të ndajnë të njëjtin paraardhës rreth gjysëm milioni vite më parë, ndërsa me shimpanzetë, koha do të ishte diku tek pesë milion vite më parë.
So what has now happened in the last few years is that there are account technologies around that allow you to see many, many pieces of DNA very quickly. So we can now, in a matter of hours, determine a whole human genome. Each of us, of course, contains two human genomes -- one from our mothers and one from our fathers. And they are around three billion such letters long. And we will find that the two genomes in me, or one genome of mine we want to use, will have about three million differences in the order of that. And what you can then also begin to do is to say, "How are these genetic differences distributed across the world?" And if you do that, you find a certain amount of genetic variation in Africa. And if you look outside Africa, you actually find less genetic variation. This is surprising, of course, because in the order of six to eight times fewer people live in Africa than outside Africa. Yet the people inside Africa have more genetic variation.
Ajo çfarë ka ndodhur këto vitet e fundit është se gjendet teknologjia e nevojshme që ju lejon të shihni shumë, shumë pjesë ADN-je në një kohë të shkurtër. Tashmë vetëm për disa orë ne mund të përcaktojmë gjithë gjenomin e një personi. Secili prej nesh, sigurisht, përmban dy gjenome njerëzor-- një prej nënës dhe tjetra prej babait tonë. Secili prej tyre është tre miliardë shkronja i gjatë. Ne do të kuptojmë se dy gjenomet e mia apo njëri prej tyre që duam t'a përdorim. do të ketë 3 milion diferenca në këtë radhë. Më pas, mund të fillojmë të themi se si këto diferenca gjenetike janë shpërndarë kudo në botë. Nëse e bëni këtë, ju do të gjeni një sasi të caktuar variacionesh gjenetike në Afrikë. Nëse shihni më tej jashtë Afrikës, ju do të gjeni më pak variacione gjenetike. Kjo të surprizon, sigurisht, sepse gjashtë apo tetë herë më pak njerëz jetojnë në Afrikë sesa jashtë saj. Prapëseprapë njerëzit brenda Afrikës kanë më shumë variacione gjenetike.
Moreover, almost all these genetic variants we see outside Africa have closely related DNA sequences that you find inside Africa. But if you look in Africa, there is a component of the genetic variation that has no close relatives outside. So a model to explain this is that a part of the African variation, but not all of it, [has] gone out and colonized the rest of the world. And together with the methods to date these genetic differences, this has led to the insight that modern humans -- humans that are essentially indistinguishable from you and me -- evolved in Africa, quite recently, between 100 and 200,000 years ago. And later, between 100 and 50,000 years ago or so, went out of Africa to colonize the rest of the world.
Për më tepër, thuajse gjithë këto variante gjenetike që gjejmë jashtë Afrikës kanë sekuenca tepër të ngjashme ADN-je me ato brenda Afrikës, Por nëse shohim në Afrikë, egziston një komponent i variacionit gjenetik që nuk ka të afërm jashtë Afrike. Nga kjo del se, modeli për t'a shpjeguar këtë është se një pjesë e variacioneve afrikane, por jo të gjitha, janë larguar nga Afrika për të kolonizuar botën. Sëbashku me metodat për të datuar diferencat gjenetike, kjo na çon në përfundimin se njerëzit modernë-- njerëz që janë në thelb të padallueshëm nga unë dhe ju-- evoluan në Afrikë kohët e fundit diku tek 100 -200 mijë vjet të shkuara. Më vonë, midis 100 apo 50 mijë vjet më parë, ikën nga Afrika për të kolonizuar pjesën tjetër të botës.
So what I often like to say is that, from a genomic perspective, we are all Africans. We either live inside Africa today, or in quite recent exile. Another consequence of this recent origin of modern humans is that genetic variants are generally distributed widely in the world, in many places, and they tend to vary as gradients, from a bird's-eye perspective at least. And since there are many genetic variants, and they have different such gradients, this means that if we determine a DNA sequence -- a genome from one individual -- we can quite accurately estimate where that person comes from, provided that its parents or grandparents haven't moved around too much.
Kështu që, ajo që unë parapëlqej shpesh t'a them, nisur nga perpektiva gjenomike, ne jemi të gjithë Afrikanë. Ne ose jetojmë sot brenda Afrikës, ose kemi emigruar jo shumë kohë më parë. Një tjetër pasojë e kësaj origjine të vonë të njerëzve modernë është se variante gjenetike janë të shpërndarë gjerësisht nëpër botë, në shumë vende, dhe ato tentojnë të variojnë si gradientë, të paktën kur e sheh perspektivën nga lart. Duke qenë se ekzistojnë kaq shumë variante gjenetike, dhe ato kanë gradientë kaq të ndryshëm-- kjo nënkupton se nëse përcaktojmë një sekuencë ADN-je një gjenom të një individi-- ne me shumë saktësi llogarisim prej ku vjen ky person, duke pranuar se prindërit apo gjyshërit e tij nuk kanë lëvizur shumë rreth e rrotull.
But does this then mean, as many people tend to think, that there are huge genetic differences between groups of people -- on different continents, for example? Well we can begin to ask those questions also. There is, for example, a project that's underway to sequence a thousand individuals -- their genomes -- from different parts of the world. They've sequenced 185 Africans from two populations in Africa. [They've] sequenced approximately equally [as] many people in Europe and in China. And we can begin to say how much variance do we find, how many letters that vary in at least one of those individual sequences. And it's a lot: 38 million variable positions.
A do të thotë kjo, siç shumica e njerëzve parapëlqejnë të mendojnë, se ekzistojnë diferenca të mëdha midis grupeve të njerëzve-- në kontinentë të ndryshëm, për shembull? Epo edhe ne mund t'i bëjmë këto pyetje. Ekziston, përshembul, një projekt në vazhdim e sipër për të sekuencuar njëmijë individë-- gjenomet e tyre--nga cepa të ndryshëm të botës. Ata kanë mbaruar së sekuencuari 185 afrikanë nga dy popullata të ndryshme në Afrikë. Përafërsisht me këtë, janë sekuencuar njerëz edhe në Evropë dhe Kinë. Kështu që ne mund të themi se sa variante kemi gjetur, sa shkronja ndryshojnë në të paktën një prej sekuencave individuale. Në fakt janë shumë: 38 milionë pozicione të ndryshme.
But we can then ask: Are there any absolute differences between Africans and non-Africans? Perhaps the biggest difference most of us would imagine existed. And with absolute difference -- and I mean a difference where people inside Africa at a certain position, where all individuals -- 100 percent -- have one letter, and everybody outside Africa has another letter. And the answer to that, among those millions of differences, is that there is not a single such position. This may be surprising. Maybe a single individual is misclassified or so. So we can relax the criterion a bit and say: How many positions do we find where 95 percent of people in Africa have one variant, 95 percent another variant, and the number of that is 12.
Ne mund të pyesim: A ka ndryshime absolute midis afrikanëve dhe joafrikanëve? Ndoshta diferenca më e madhe që shumica jonë imagjinon, ka ekzistuar. Dhe, me një diferencë absolute-- me diferencë nënkuptoj që njerëzit brenda Afrikës në një pozicion të caktuar, të gjithë individët--100 përqind--kanë një shkronjë, dhe gjithë të tjerët jashtë Afrike, kanë një shkronjë tjetër. Përgjigja e kësaj, midis miliona ndryshimeve të hasura, është se nuk ekziston një pozicion i tillë. Kjo mund të duket befasuese. Ndoshta është klasifikuar gabim ndonjë individ, apo diçka e tillë. Le t'i lehtësojmë disi kriteret dhe të pyesim: Sa pozicione ka ku 95 përqind e njerëzve në Afrikë kanë një variant, 95 përqind, një variant tjetër, ky numër është 12.
So this is very surprising. It means that when we look at people and see a person from Africa and a person from Europe or Asia, we cannot, for a single position in the genome with 100 percent accuracy, predict what the person would carry. And only for 12 positions can we hope to be 95 percent right. This may be surprising, because we can, of course, look at these people and quite easily say where they or their ancestors came from. So what this means now is that those traits we then look at and so readily see -- facial features, skin color, hair structure -- are not determined by single genes with big effects, but are determined by many different genetic variants that seem to vary in frequency between different parts of the world.
Kjo është shumë befasuese. Kjo do të thotë se kur shohim njerëzit dhe shohim një person nga Afrika dhe një person nga Evropa apo Azia ne nuk mundemi, për një pozicion të caktuar të gjenomit me 100 përqind saktësi, të parashikojmë se ç'ka një person. Dhe vetëm për 12 pozicione me 95 përqind siguri, e dimë se ç'gjendet. Kjo mund të jetë befasuese, sepse ne mundemi, sigurisht, të shohim këta persona dhe me shumë lehtësi të përcaktojmë nga vijnë paraardhësit e tyre. Kjo do të thotë që këto shenja që ne shohim me kaq lehtësi-- tipare të fytyrës, ngjyra e lëkurës, struktura e flokut-- nuk përcaktohen nga gjene të vetme me efekt të madh, por në fakt, përcaktohen nga variantë gjenetik të ndryshëm që duket se ndryshojnë në shpeshtësi midis pjesëve të ndryshme të botës.
There is another thing with those traits that we so easily observe in each other that I think is worthwhile to consider, and that is that, in a very literal sense, they're really on the surface of our bodies. They are what we just said -- facial features, hair structure, skin color. There are also a number of features that vary between continents like that that have to do with how we metabolize food that we ingest, or that have to do with how our immune systems deal with microbes that try to invade our bodies. But so those are all parts of our bodies where we very directly interact with our environment, in a direct confrontation, if you like. It's easy to imagine how particularly those parts of our bodies were quickly influenced by selection from the environment and shifted frequencies of genes that are involved in them. But if we look on other parts of our bodies where we don't directly interact with the environment -- our kidneys, our livers, our hearts -- there is no way to say, by just looking at these organs, where in the world they would come from.
Ka edhe diçka tjetër me këto tipare që ne i dallojmë kaq lehtësisht tek njeri tjetri që ia vlen t'a marrim në konsideratë, dhe ajo është se, në një kuptim të drejtëpërdrejtë, këto shenja janë në sipërfaqen e trupit tonë. Ato janë ashtu siç thamë-- tipare të fytyrës, strukturë floku, ngjyrë lëkure. Ekzistojnë gjithashtu një numër tiparesh që variojnë midis kontinenteve, si mënyra se si metabolizojmë ushqimin që hamë, apo se si sistemi yne imunitar përballon mikrobet që mundohen të pushtojnë trupin tonë. Por këto janë gjithë pjesët e trupit tonë ku ne bashkëveprojmë me mjedisin përreth, në një konfrontim të drejtpërdrejtë, po të doni. Është e lehtë të imagjinojmë sesi veçanërisht këto pjesë të trupit tonë u ndikuan shpejt nga seleksionimi mjedisor dhe ndryshuan shpeshtësine e gjeneve që janë të përfshira në to. Por, nëse shohim pjesë të tjera të trupit, pjesë që nuk kanë bashkëvepruar direkt me mjedisin-- veshka, zemra apo mëlçia-- nuk ekziston ndonjë mënyrë të themi, vetëm duke shikuar këto organe, të përcaktojmë se nga ç'pjesë e botës janë.
So there's another interesting thing that comes from this realization that humans have a recent common origin in Africa, and that is that when those humans emerged around 100,000 years ago or so, they were not alone on the planet. There were other forms of humans around, most famously perhaps, Neanderthals -- these robust forms of humans, compared to the left here with a modern human skeleton on the right -- that existed in Western Asia and Europe since several hundreds of thousands of years. So an interesting question is, what happened when we met? What happened to the Neanderthals?
Një tjetër gjë interesante del prej kësaj dhe është fakti se njerëzit kanë një origjinë të përbashkët në Afrikë, dhe kur filluan të shfaqen para 100 mijë vitesh, apo diçka e ngjashme, ata nuk ishin vetëm në planet. Kishte edhe forma të tjera humanoidësh rreth e qark, një prej më të famshmëve, ndoshta, neandertali-- këto forma të bëshme njerëzish, krahasuar me pjesën e majtë këtu me një skelet modern njerëzor në të djathtë-- që ka ekzistuar në Azinë Perëndimore dhe Evropë prej disa qindra mijëra vjetësh. Kështu na lind një pyetje interesante, çfarë ndodhi kur u takuam? Çfarë i ndodhi neandertalëve?
And to begin to answer such questions, my research group -- since over 25 years now -- works on methods to extract DNA from remains of Neanderthals and extinct animals that are tens of thousands of years old. So this involves a lot of technical issues in how you extract the DNA, how you convert it to a form you can sequence. You have to work very carefully to avoid contamination of experiments with DNA from yourself. And this then, in conjunction with these methods that allow very many DNA molecules to be sequenced very rapidly, allowed us last year to present the first version of the Neanderthal genome, so that any one of you can now look on the Internet, on the Neanderthal genome, or at least on the 55 percent of it that we've been able to reconstruct so far. And you can begin to compare it to the genomes of people who live today.
Dhe për t'i dhënë përgjigje pyetjeve të tilla, grupi im kërkimor--tashmë prej 25 vjetësh-- punon për metodologji të nxjerrjes së ADN-së prej mbetjeve të neandertalëve dhe kafshëve të zhdukura që janë dhjetëra mijëra vjeçare. Kjo përmban një sërë çështjesh teknike se si nxirret kjo ADN, se si kjo mund të konvertohet në një format të sekuencueshëm. Duhet të punosh me shumë kujdes për të shmangur kontaminimin e eksperimenteve me vetë ADN-në tonë. Së bashku me të tjera çështje si kjo, duke i shtuar dhe metodat që lejojnë sekuencimin e shpejtë të shumë molekulave ADN-je na lejuan që vitin e kaluar të prezantonim versionin e parë të gjenomit të Neandertalit në të tillë formë ku secili prej jush mund të shohë në internet, prej gjenomit neandertal, të paktën 55 përqind të tij prej asaj që kemi arrirë të rindërtojmë deri më tani. Pas kësaj, kjo mund të krahasohet me gjenome të njerëzve që jetojnë sot.
And one question that you may then want to ask is, what happened when we met? Did we mix or not? And the way to ask that question is to look at the Neanderthal that comes from Southern Europe and compare it to genomes of people who live today. So we then look to do this with pairs of individuals, starting with two Africans, looking at the two African genomes, finding places where they differ from each other, and in each case ask: What is a Neanderthal like? Does it match one African or the other African? We would expect there to be no difference, because Neanderthals were never in Africa. They should be equal, have no reason to be closer to one African than another African. And that's indeed the case. Statistically speaking, there is no difference in how often the Neanderthal matches one African or the other. But this is different if we now look at the European individual and an African. Then, significantly more often, does a Neanderthal match the European rather than the African. The same is true if we look at a Chinese individual versus an African, the Neanderthal will match the Chinese individual more often. This may also be surprising because the Neanderthals were never in China.
Dhe një pyetje që mund të doni të pyesni është, çfarë ndodhi kur u takuam? U përziemë apo jo? Mënyra se si t'a pyesim këtë pyetje është të shohim neandertalët që vijnë prej Evropës Jugore dhe t'a krahasojmë me gjenomet e njerëzve që jetojnë sot. Më pas shohim t'a bëjmë këtë me çifte individësh duke filluar me dy afrikanë, duke parë dy gjenomet afrikanë, gjejmë pozicionet ku këta gjenome ndryshojnë nga njëri tjetri, dhe për çdo rast pyesim: Si është Nendertali në lidhje me këta? I ngjan këtij afrikani apo tjetrit më shumë? Ne presim që të të mos ketë diferenca, duke qenë se neandërtalët nuk kanë jetuar ndonjëherë në Afrikë. Duhet të jenë njëlloj, nuk ka arsye që të jetë më e ngjashme me një afrikan se me afrikanin tjetër. Në fakt kështu është. Nga ana statistikore, nuk ka asnjë ndryshim se sa herë neandertali përket me një afrikan sesa me tjetrin. Kjo është ndryshe kur ne shohim një individ evropian dhe një afrikan. Kësaj here, në sasi të konsiderueshme, neandertali i ngjan më shumë evropianit sesa afrikanit. E njëjta gjë ndodh edhe kur krahasojmë një individ kinez me një afrikan, neandertali do të përkojë me kinezin më shpesh. Kjo duket befasuese duke qenë se neandertalët nuk kanë qenë ndonjëherë në Kinë.
So the model we've proposed to explain this is that when modern humans came out of Africa sometime after 100,000 years ago, they met Neanderthals. Presumably, they did so first in the Middle East, where there were Neanderthals living. If they then mixed with each other there, then those modern humans that became the ancestors of everyone outside Africa carried with them this Neanderthal component in their genome to the rest of the world. So that today, the people living outside Africa have about two and a half percent of their DNA from Neanderthals.
Kështu që modeli që ne propozuam për të shpjeguar këtë është se kur njerëzit modernë dolën prej Afrikës diku 100 mijë vite më parë, ata u takuan me neandertalët. Me sa duket, ata u takuan në Lindjen e Mesme ku kishte neandertalë që jetonin. Nëse këta u përzienë me njëri tjetrin aty, dhe këta njerëz modernë që u bënë paraardhësit e kujtdo jashtë Afrike, morën me vete këtë komponent të neandertalit në gjenomin e tyre në pjesët e tjera të botës. Prej kësaj, njerëzit që jetojnë sot jashtë Afrikës kanë rreth dy, dy e gjysëm përqind të ADN-së së tyre prej neandertalëve.
So having now a Neanderthal genome on hand as a reference point and having the technologies to look at ancient remains and extract the DNA, we can begin to apply them elsewhere in the world. And the first place we've done that is in Southern Siberia in the Altai Mountains at a place called Denisova, a cave site in this mountain here, where archeologists in 2008 found a tiny little piece of bone -- this is a copy of it -- that they realized came from the last phalanx of a little finger of a pinky of a human. And it was well enough preserved so we could determine the DNA from this individual, even to a greater extent than for the Neanderthals actually, and start relating it to the Neanderthal genome and to people today. And we found that this individual shared a common origin for his DNA sequences with Neanderthals around 640,000 years ago. And further back, 800,000 years ago is there a common origin with present day humans.
Duke patur tashmë një gjenom neandertal në dorë si një pikë referimi dhe duke patur teknologjitë për të parë mbetjet antike dhe ekstraktimin e ADN-së, ne mund t'i aplikojmë këto diku tjetër nëpër botë. Vendi i parë që e bëmë këtë ishte Siberia Jugore në malet Altai në një vend të quajtur Denisova, një vendqendrim shpellash atje, ku në 2008-ën, arkeologët gjetën një pjesë të vockël të një kocke-- kjo është një kopje e saj-- të cilën e kuptuan që ishte prej falangës së fundit të gishtit të vogël të një njeriu. Kjo ishte e ruajtur mjaftueshëm mirë kështu që ne mundëm të përcaktonim ADN-në e këtij individi, në sasi edhe më të madhe se ajo e neandertalit, në fakt, dhe filluam ta krahasojmë atë me gjenomin e neandertalit dhe të njerëzve të sotëm. Zbuluam se ky individ ndante të njëjtën origjinë të sekuencës së ADN-së me neandertalët diku tek 640 mijë vite më parë. Akoma më tej, 800 mijë vite më parë kishte të njëjtën origjinë me njerëzit e sotëm.
So this individual comes from a population that shares an origin with Neanderthals, but far back and then have a long independent history. We call this group of humans, that we then described for the first time from this tiny, tiny little piece of bone, the Denisovans, after this place where they were first described. So we can then ask for Denisovans the same things as for the Neanderthals: Did they mix with ancestors of present day people? If we ask that question, and compare the Denisovan genome to people around the world, we surprisingly find no evidence of Denisovan DNA in any people living even close to Siberia today. But we do find it in Papua New Guinea and in other islands in Melanesia and the Pacific. So this presumably means that these Denisovans had been more widespread in the past, since we don't think that the ancestors of Melanesians were ever in Siberia.
Kështu, ky individ vjen prej një popullate që ndan origjinën me neandertalët shumë kohë më parë, dhe pas kësaj ka një histori të gjatë të pavarur. Ne i quajmë këta njerëz, që ne i përshkruam për herë ta parë prej kësaj kocke kaq të vockël, Denisovanë, prej vendit ku u përshkruan për herë të parë. Ne mund të bëjmë të njëjtat pyetje për denisovanët ashtu siç edhe për neandertalët: A u përzienë me parardhësit e njerëzve të sotëm? Nëse e bëjmë këtë pyetje, dhe krahasojmë gjenomin denisovan me atë të njerëzve nëpër botë, çuditërisht zbulojmë se nuk ka evidencë të ADN-së denisovane në asnjë njeri qoftë edhe afër Siberisë në ditët e sotme. Por, gjejmë ngjashmëri me njerëz në Papua New Guinea dhe në ishuj të tjerë në Melanezi dhe Paqësor. Kjo duket se do të thotë që denisovanët kanë qenë më të përhapur në të shkuarën, duke qenë se nuk mendojmë që parardhësit e Melanezianëve kanë qenë ndonjëherë në Siberi.
So from studying these genomes of extinct humans, we're beginning to arrive at a picture of what the world looked like when modern humans started coming out of Africa. In the West, there were Neanderthals; in the East, there were Denisovans -- maybe other forms of humans too that we've not yet described. We don't know quite where the borders between these people were, but we know that in Southern Siberia, there were both Neanderthals and Denisovans at least at some time in the past. Then modern humans emerged somewhere in Africa, came out of Africa, presumably in the Middle East. They meet Neanderthals, mix with them, continue to spread over the world, and somewhere in Southeast Asia, they meet Denisovans and mix with them and continue on out into the Pacific. And then these earlier forms of humans disappear, but they live on a little bit today in some of us -- in that people outside of Africa have two and a half percent of their DNA from Neanderthals, and people in Melanesia actually have an additional five percent approximately from the Denisovans.
Nga studimi i këtyre njerëzve të zhdukur, po arrijmë të vizatojmë se si bota ka qenë dikur kur njerëzit modernë filluan të dalin prej Afrikës. Në perëndim, ishin neandertalët; Në lindje, denisovanët-- ndoshta edhe forma të tjera njerëzish gjithashtu të cilat ende si kemi zbuluar. Ne ende se dimë se ku ishin kufijtë midis tyre, por dimë që në Siberinë Jugore, kishte edhe neandertalë edhe denisovanë të paktën për një periudhë kohe në të shkuarën. Më pas njerëzit modernë u shfaqën diku në Afrikë, dolën prej saj, me sa duket në Lindjen e Mesme. Ata u takuan me neandertalët, u përzienë me ta, vazhduan të shpërndahen nëpër botë, dhe diku në Azinë Juglindore, ata takuan denisovanët dhe u përzienë edhe me këta dhe vazhduan nëpër Paqësor. Më pas këto forma të hershme njerëzore u zhdukën, por jetojnë pak edhe sot në disa prej nesh-- në atë që njerëzit jashtë Afrike kanë 2,5 përqind të ADN-së së tyre prej neandertalëve, dhe njerëzit në Melanezi kanë afërsisht 5 përqind ADN-je prej denisovanëve.
Does this then mean that there is after all some absolute difference between people outside Africa and inside Africa in that people outside Africa have this old component in their genome from these extinct forms of humans, whereas Africans do not? Well I don't think that is the case. Presumably, modern humans emerged somewhere in Africa. They spread across Africa also, of course, and there were older, earlier forms of humans there. And since we mixed elsewhere, I'm pretty sure that one day, when we will perhaps have a genome of also these earlier forms in Africa, we will find that they have also mixed with early modern humans in Africa.
A do të thotë kjo, se, pas të gjithash ka disa ndryshime absolute midis njerëzve brenda Afrike dhe jashtë saj në atë që njerëzit jashtë Afrikës kanë këtë komponent të vjetër në gjenomin e tyre prej këtyre formave të zhdukura njerëzish, ndërsa afrikanët se kanë? Epo, s'mendoj se ky është rasti. Duket se, njerëzit modernë u shfaqën diku në Afrikë. Ata u shpërndanë edhe nëpër Afrikë dhe aty kishte forma më të vjetra njerëzish gjithashtu. Dhe meqënëse u përziemë tjetërkund, jam i sigurtë se një ditë, kur ndoshta do të kemi një gjenom të këtyre formave të vjetra afrikane, ne do të zbulojmë se edhe ata u përzienë me njerëzit e hershëm modernë në Afrikë.
So to sum up, what have we learned from studying genomes of present day humans and extinct humans? We learn perhaps many things, but one thing that I find sort of important to mention is that I think the lesson is that we have always mixed. We mixed with these earlier forms of humans, wherever we met them, and we mixed with each other ever since.
Për t'a përmbledhur, çfarë kemi mësuar duke studiar gjenomet e njerëzve të ditëve tona dhe atyre të zhdukur? Kemi mësuar shumë gjëra, por është e rëndësishm të përmendim një që është se ne gjithmonë jemi përzierë. Ne u përziemë me këto forma të hershme njerëzish, kudo ku i takuam, dhe u pëziemë me njeri tjetrin prejandej.
Thank you for your attention.
Faleminderit për vëmendjen tuaj.
(Applause)
(Duartrokitje)