I have the answer to a question that we've all asked. The question is, Why is it that the letter X represents the unknown? Now I know we learned that in math class, but now it's everywhere in the culture -- The X prize, the X-Files, Project X, TEDx. Where'd that come from?
.مەندە ھەممىمىز سوراپ باققان بىر سوئالنىڭ جاۋابى بار :بۇ سوئال شۇكى ھەرپى نېمىشقا X نامەلۇم (ئۇقۇم)غا ۋەكىللىك قىلىدۇ؟ ،مەلۇمكى، بىز بۇنى ماتېماتىكا دەرسىدە ئۆگەنگەن --لېكىن ھازىر ئۇنى مەدەنىيەتنىڭ ھەممە قاتلاملىرىدا ئۇچرىتىمىز ئارخىپى X ،مۇكاپاتى X دېگەندەك TEDx ،تۈر لايىھىسى X ئۇ زادى نەدىن كەلگەن؟
About six years ago I decided that I would learn Arabic, which turns out to be a supremely logical language. To write a word or a phrase or a sentence in Arabic is like crafting an equation, because every part is extremely precise and carries a lot of information. That's one of the reasons so much of what we've come to think of as Western science and mathematics and engineering was really worked out in the first few centuries of the Common Era by the Persians and the Arabs and the Turks.
تەخمىنەن ئالتە يىل ئىلگىرى مەن ئەرەبچىدىن ئىبارەت لوگىكىلىقى ئىنتايىن كۈچلۈك بولغان بىر تىلنى ئۆگىنىشىنى قارار قىلدىم ئەرەبچىدە بىر سۆز ياكى سۆز بىرىكمىسى ۋە ياكى بىرەر جۈملە يېزىش ،خۇددى ماتېماتىكىدىكى بىر تەڭلىمىنى يەشكەنگە ئوخشايدۇ چۈنكى، (بۇ تىلدىكى) ھەر بىر بۆلەك ئادەتتىن تاشقىرى دەرىجىدە ئېنىق .ۋە شۇنداقلا نۇرغۇن ئۇچۇرلار بىلەن تەمىنلەيدۇ مانا بۇ بىزنىڭ كۆپىنچىمىزنىڭ كاللىمىزغا دائىم غەربلىكلەرنىڭ پەن-تېخنىكا، ماتېماتىكا ۋە ئىنژېنېرلىقى ئەسلى راستتىنلا مىلادىيەنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە پارسلار، ئەرەبلەر ۋە تۈركلەر تەرىپىدىن ئىجاد قىلىنغان ئىكەن دەپ كېلىشىنىڭ سەۋەبى
This includes the little system in Arabic called al-jebra. And al-jebr roughly translates to "the system for reconciling disparate parts." Al-jebr finally came into English as algebra. One example among many.
بۇ ئەرەبلەردىكى .دەپ ئاتالغان بىر كىچىك سىستېمىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ al-jebr نىڭ ئاساسىي مەنىسى al-jebr «مۇناسىۋەتسىز نەرسىنى مۇناسىۋەتلىككە ئايلاندۇرىدىغان سىستېما» كېيىنچە ئىنگلىزچىدىكى «ئالگېبرا»غا ئايلاندى Al-jebr بۇ (ئەرەبچىگە مۇناسىۋەتلىك) نۇرغۇن مىساللاردىن بىرى
The Arabic texts containing this mathematical wisdom finally made their way to Europe -- which is to say Spain -- in the 11th and 12th centuries. And when they arrived there was tremendous interest in translating this wisdom into a European language.
ماتېماتېكىلىق ئەقىل-پاراسەتنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئەرەبچە يازمىلار -- ئاخىرى ياۋروپاغا تارقالدى -- مۇنداقچە ئېيتقاندا، ئىسپانىيىگە ئون بىرىنچى ۋە ئون ئىككىنچى ئەسىرلەردە يېتىپ كەلدى بۇ ئەسەرلەر يېتىپ كەلگەندە زور قىزىقىش قوزغىغان ئىدى بۇ ئەقىل-پاراسەتلەرنى ياۋروپادىكى مەلۇم تىلغا تەرجىمە قىلىشقا كۈچلۈك قىزىقىش قوزغالغان ئىدى
But there were problems. One problem is there are some sounds in Arabic that just don't make it through a European voice box without lots of practice. Trust me on that one. Also, those very sounds tend not to be represented by the characters that are available in European languages.
لېكىن، بۇ يەردە مەسىلىلەرمۇ يۈز بەرگەن ئىدى بىر مەسىلە شۇكى ئەرەبچىدىكى بەزى تاۋۇشلارنى ياۋروپالىقلار قايتا-قايتا مەشىق قىلمىسا تەلەپپۇز قىلىش ناھايىتى تەسكە توختايتتى بۇ نۇقتىدا ماڭا ئىشىنىڭ بۇندىن باشقا، بۇ تاۋۇشلارنى دائىم ياۋروپا تىللىرىدىكى .ھەرپلەر بىلەن ئىپادىلىگىلى بولمايتتى
Here's one of the culprits. This is the letter sheen, and it makes the sound we think of as SH -- "sh." It's also the very first letter of the word shayun, which means "something" just like the the English word "something" -- some undefined, unknown thing.
مۇنداق بىر مىسال بار بۇ ئەرەبچىدىكى «شين» ھەرپى غا توغرا كېلىدۇ "sh" ئۇ ئىنگلىزچىدىكى ئۆز نۆۋىتىدە يەنە دېگەن سۆزنىڭ بىرىنچى ھەرپى shai-an مەنىسى «مەلۇم نەرسە» دېگەنلىك بولىدۇ غا ئوخشاش مەنىدە "something" دەل ئىنگلىز تىلىدىكى .ئېنىق بولمىغان، نامەلۇم نەرسىلەرنى بىلدۈرىدۇ
Now in Arabic, we can make this definite by adding the definite article "al." So this is al-shayun -- the unknown thing. And this is a word that appears throughout early mathematics, such as this 10th-century derivation of roots.
لېكىن ئەرەبچىدە بىز بۇنى ئېنىق ئارتىكىل بولغان نى قوشۇپ ئېنىقلاشتۇرالايمىز "al" دەپ يېزىلىدۇ al-shai-an شۇڭا بۇ يەنى، نامەلۇم نەرسە ئەمەلىيەتتە بۇ سۆز ئەڭ بۇرۇنقى ماتېماتىكىدا پەيدا بولغان مەسىلەن: 10-ئەسىردىكى ئىسپاتلاش مىساللىرىدا ئۇچرايدۇ
The problem for the Medieval Spanish scholars who were tasked with translating this material is that the letter sheen and the word shayun can't be rendered into Spanish because Spanish doesn't have that SH, that "sh" sound. So by convention, they created a rule in which they borrowed the CK sound, "ck" sound, from the classical Greek in the form of the letter Kai.
بۇ ماتېرىياللارنى تەرجىمە قىلىۋاتقان ئوتتۇرا ئەسىر ئىسپانىيە ئەدىبلىرى دۇچ كەلگەن مەسىلە دەل نى shai-an ۋە سۆز SHeen ھەرپ ئىسپانچىغا ئۆرۈگىلى بولمايدىغانلىقى ئىدى تاۋۇشى يوق ئىدى SH چۈنكى ئىسپانچىدا ھېلىقى تاۋۇشى"sh" ھېلىقى شۇڭا ئادەت بويىچە ئۇلار بىر قائىدە بېكىتتى تاۋۇشىنى ئارىيەتكە ئالدى "ck" ئۇلار تاۋۇشى "ck" يۇنانچىدىكى ھەرپىنىڭ يېزىلىشى ئىدى Kai
Later when this material was translated into a common European language, which is to say Latin, they simply replaced the Greek Kai with the Latin X. And once that happened, once this material was in Latin, it formed the basis for mathematics textbooks for almost 600 years.
كېيىنچە بۇ ماتېرىيال تەرجىمە قىلىنغاندا يەنى ئورتاق ياۋروپا تىلىغا تەرجىمە قىلىنغاندا ئېنىق ئېيتىلغاندا لاتىن تىلىغا تەرجىمە قىلىنغاندا نى Kai ئۇلار ئاسانلا گىرىكچىدىكى بىلەن ئالماشتۇرىۋەتتى X لاتىنچىدىكى بۇ ئىش يۈز بېرىپ بۇ ماتېرىيال لاتىن تىلىغا تەرجىمە قىلىنغاندىن كېيىن ماتېماتېكا ئوقۇشلۇقىنىڭ ئاساسىنى شەكىللەندۈردى بۇنىڭغا ئالاھەزەل 600 يىلچە بولدى
But now we have the answer to our question. Why is it that X is the unknown? X is the unknown because you can't say "sh" in Spanish. (Laughter) And I thought that was worth sharing.
ئەمدى بىز سوئالىمىزنىڭ جاۋابىغا ئېرىشتۇق نامەلۇمغا ۋەكىللىك قىلىدۇ؟ X نېمىشقا بولسا نامەلۇم X نى ئىسپانچىدا تەلەپپۇز قىلالمايسىز "sh" چۈنكى سىز (كۈلكە ئاۋازى) .مېنىڭچە بۇ ھەمبەھرلىنىشكە ئەرزىيدۇ
(Applause)
(ئالقىش ساداسى)