Hamının maraqlandığı suala mənim cavabım var. Sual budur ki, niyə görə X(iks) hərfi məchulluq işarəsidir? Bilirəm, biz onu riyaziyyat dərsində öyrənmişik, lakin bu gün X-a mədəniyyətin hər sahəsində rastlaşırıq. X mükafatı, məxfi materiallar(X files), X layihəsi, Ted X. Bəs o hardan meydana çıxıb?
I have the answer to a question that we've all asked. The question is, Why is it that the letter X represents the unknown? Now I know we learned that in math class, but now it's everywhere in the culture -- The X prize, the X-Files, Project X, TEDx. Where'd that come from?
Təqribən 6 il əvvəl mən qərara gəldim ki, Ərəb dili öyrənəcəyəm. Həddindən artıq məntiqli bir dildir. Ərəb dilində söz, ifadə və ya cümlə yazmaq bərabərlik yaratmaq kimidir. Çünki hər bir hissə həddindən artıq dəqiqdir və özündə çox məlumatı ehtiva edir. Bu səbəbdəndir ki, bizim çox zaman qərbin hesab etdiyimiz elm, riyaziyyat, mühəndislik əslində bizim eranın ilk əsrlərində farslar, ərəblər, türklər tərəfindən işlənib hazırlanmışdır.
About six years ago I decided that I would learn Arabic, which turns out to be a supremely logical language. To write a word or a phrase or a sentence in Arabic is like crafting an equation, because every part is extremely precise and carries a lot of information. That's one of the reasons so much of what we've come to think of as Western science and mathematics and engineering was really worked out in the first few centuries of the Common Era by the Persians and the Arabs and the Turks.
Bura həmçinin ərəb dilində əl-cəbr adlanan kiçik sistem də daxildir. Və əl-cəbr təqribən “dağınıq parçaların birləşmə sistemi” kimi tərcümə olunur. Əl-cəbr ingilis dilinə algebra olaraq gəldi. Bu, bir çox misallardan yalnız biridir.
This includes the little system in Arabic called al-jebra. And al-jebr roughly translates to "the system for reconciling disparate parts." Al-jebr finally came into English as algebra. One example among many.
Bu riyazi müdrikliyi daşıyan ərəb mətnləri nəhayət ki, 11 və 12-ci əsrlərdə Avropaya; daha dəqiq desək İspaniyaya ayaq açdı. Onlar gələndə bu müdrikliyi Avropa dilinə tərcümə etmək üçün böyük maraq yarandı.
The Arabic texts containing this mathematical wisdom finally made their way to Europe -- which is to say Spain -- in the 11th and 12th centuries. And when they arrived there was tremendous interest in translating this wisdom into a European language.
Lakin bəzi problemlər var idi. Bu problemlərdən biri ərəb dilində mövcud olan bəzi səslərin tələffüzünün avropalılar tərəfindən mütəmadi məşq etmədən mümkünsüz olmasıdır. Inanın mənim sözlərimə. Həmçinin həmin səslər bir qayda olaraq, Avropa dillərində mövcud olmayan işarələrlə təqdim olunurdular.
But there were problems. One problem is there are some sounds in Arabic that just don't make it through a European voice box without lots of practice. Trust me on that one. Also, those very sounds tend not to be represented by the characters that are available in European languages.
Günahkarlardan biri Şin hərfidir. Bizim bildiyimiz "Ş" səsini verir. O, həmçinin “nəsə” kimi tərcümə olunan Şeylan sözünün ilk hərfidir. Məhz bizim dilimizdəki “nəsə” sözü nəsə qeyri-müəyyən, bilinməyən bir şey.
Here's one of the culprits. This is the letter sheen, and it makes the sound we think of as SH -- "sh." It's also the very first letter of the word shayun, which means "something" just like the the English word "something" -- some undefined, unknown thing.
Ərəb dilində biz bu sözü "Əl" artikli artırmaqla müəyyən edə bilirik. Beləliklə də bu Əl-şeylan-dır, bilinməyən müəyyən bir şey. Bu söz riyaziyyatın ilkin dövrlərində meydana gəlir. Məsələn, bu 10-cu əsrə aid mətndə göstərildiyi kimi.
Now in Arabic, we can make this definite by adding the definite article "al." So this is al-shayun -- the unknown thing. And this is a word that appears throughout early mathematics, such as this 10th-century derivation of roots.
Bu materialın tərcüməsi həvalə olunan orta əsr ispan alimlərinin problemi bu idi ki, Şin hərfi və Şeylan sözü ispan dilində ifadə edilə bilmirdi. çünki Ispan dilində Ş yoxdur. Məhz ş səsi. Bunun əvəzinə onlar "Kai" hərfi ilə işarə olunan k səsini klassik yunan dilindən alınma kimi götürməyi qərara aldılar.
The problem for the Medieval Spanish scholars who were tasked with translating this material is that the letter sheen and the word shayun can't be rendered into Spanish because Spanish doesn't have that SH, that "sh" sound. So by convention, they created a rule in which they borrowed the CK sound, "ck" sound, from the classical Greek in the form of the letter Kai.
Daha sonralar bu material ümumi avropa dili olan Latın dilinə tərcümə ediləndə, onlar sadəcə yunan hərfi olan Kai –ı latın hərfi X (iks)-la əvəzlədilər. Bu baş verdikdən, material Latın dilində hazır olduqdan sonra o, təqribən 600 il ərzində riyaziyyat dərsliklərinin əsasını təşkil etdi.
Later when this material was translated into a common European language, which is to say Latin, they simply replaced the Greek Kai with the Latin X. And once that happened, once this material was in Latin, it formed the basis for mathematics textbooks for almost 600 years.
İndi isə artıq bizim sualımızın cavabı var. Niyə X məchulluq işarəsidir? X məchulluq işarəsidir, çünki İspan dilində Ş səsi yoxdur. (Gülüş) Mən də düşündüm ki, bu fikri sizinlə paylaşmağa dəyər.
But now we have the answer to our question. Why is it that X is the unknown? X is the unknown because you can't say "sh" in Spanish. (Laughter) And I thought that was worth sharing.
(Alqışlar)
(Applause)