ئەمڕۆ، پلاستیك لە ھەموو شوێنێكە. ھەموو ئەو پلاستیكە دەگەڕێتەوە بۆ یەك شتی بچووك— کە تەنانەت لە پلاستیكیش دروست نەکراوە.
Today, plastics are everywhere. All of this plastic originated from one small object— that isn’t even made of plastic.
بۆ چەندین سەدە، تۆپی بلیارد لە عاجی کەڵبەی فیل دروست کراوە. بەڵام کاتێك ڕاوکردنی لە ڕادەبەدەر بووە هۆی ئەوەی ژمارەی فیلەکان نزم بێتەوە لە سەدەی ١٩دا، دروستکەرانی تۆپەکانی بلیارد دەستیان کرد بە گەڕان بە دوای جێگرەوەکان، پێشکەشکردنی پاداشتی گەورە. بۆیە لە ساڵی ١٨٦٣دا ئەمەریکییەك بە ناوی جۆن وێسلی هایت بەرەنگاریەکەی کرد. لە ماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا، ئەو ماددەیەکی نوێی بەناوی باغە داھێنا، لە سیلیلۆز دروست کراو، پێکهاتەیەكی دۆزراوە لە دار و پووش.
For centuries, billiard balls were made of ivory from elephant tusks. But when excessive hunting caused elephant populations to decline in the 19th century, billiard balls makers began to look for alternatives, offering huge rewards. So in 1863 an American named John Wesley Hyatt took up the challenge. Over the next five years, he invented a new material called celluloid, made from cellulose, a compound found in wood and straw.
هیات هەر زوو بۆی دەرکەوت باغە نەیتوانی چارەسەری کێشەی تۆپی بلیارد بکات-- ماددەکە وەك پێویست قورس نەبوو و بە تەواوی خۆپيادانی نەبوو. بەڵام ڕەنگ دەکرا و ڕێك دەخرا بۆ لاسایی کردنەوەی ماددەی زۆر گرانبەهاتر وەک مەرجان، سەدەفی کیسەڵ، بهردی مارهبا، و دایکی-مرواری. ئەو ئەوەی دروست کرد کە بە یەکەم پلاستیك ناسرا.
Hyatt soon discovered celluloid couldn’t solve the billiard ball problem–– the material wasn’t heavy enough and didn’t bounce quite right. But it could be tinted and patterned to mimic more expensive materials like coral, tortoiseshell, amber, and mother-of-pearl. He had created what became known as the first plastic.
وشەی 'پلاستیك' دەتوانێت باسی هەر ماددەیەك بکات لە پۆلیمەر دروستکرابێت، کە تەنها گەردی گەورەن لە هەمان یەکەی لاوەکی دووبارە بۆوە پێکدێن. ئەوە هەموو پلاستیکەکانی لەلایەن مرۆڤ دروستکراو دەگرێتەوە، هەروەها زۆرێك لە کەرەستەکان لە شتە زیندووەکان دۆزراونەتەوە. بەڵام بە گشتی، کاتێك خەڵك ئاماژە بۆ پلاستیكەکان دەکەن، ئەوان ئاماژە بە ماددە دەستکردەکان دەکەن. تایبەتمەندی یەکخستنەوەی ئەمانە ئەوەیە کە ئەوان نەرم و گونجۆك دەست پێدەکەن و دەکرێت لە شێوەی تایبەتیدا شێوەی وەربگرێت.
The word ‘plastic’ can describe any material made of polymers, which are just the large molecules consisting of the same repeating subunit. This includes all human-made plastics, as well as many of the materials found in living things. But in general, when people refer to plastics, they’re referring to synthetic materials. The unifying feature of these is that they start out soft and malleable and can be molded into a particular shape.
وێڕای وەرگرتنی خەڵاتەکە وەك یەکەم پلاستیكی فەرمی، باغە زۆر بە ئاسانی گڕی دەگرت، کە بەرھەم ھێنانی مەترسیدار کردبوو. بۆیە داھێنەران دەستیانکرد بە گەڕان بە دوای بەدیل. لە ساڵی ١٩٠٧ کیمیازانێك پەنۆڵی پێکھێنا— بەرهەمی بەفیڕۆدانی خەڵوز— و فۆرمالديهايد، پۆلیمێرێکی نوێی پتەو بەناوی بێیکلایت دروست دەکات. بێیکلایت زۆر کەمتر گڕی دەگرت لە باغە و ماددە خاوەکان بەکاردەھات بۆ ئەوەی زیاتر بە ئاسانی بەردەستبێت.
Despite taking the prize as the first official plastic, celluloid was highly flammable, which made production risky. So inventors began to hunt for alternatives. In 1907 a chemist combined phenol— a waste product of coal tar— and formaldehyde, creating a hardy new polymer called bakelite. Bakelite was much less flammable than celluloid and the raw materials used to make it were more readily available.
بێیکلایت تەنھا سەرەتایەکە بوو. لە ١٩٢٠ەکاندا، توێژەران سەرەتا لە بازرگانیدا پەرەیان بە پۆلیستریندا، پلاستیکێکی ئیسفنجی بەکاردەھات لە جیاکردنەوە. دوای ئەوە کلۆریدی فرەڤینی یان ڤینیڵ ھات، کە نوشتۆك بوو بەڵام هێشتا ڕەق بوو. ئەکریلیکەکان ڕۆشنیان دروست کرد، پانێلەکانی دژە شکان کە لاسایی شوشەی دەکردەوە. و لە ١٩٣٠یەکان نایلۆن قۆناغی سەرەکی گرت— پۆلیمەرێك لە شێوەی ئاوریشم دروست کراو، بەڵام لەگەڵ چەندین جار ھێزی خۆی. لە ساڵی ١٩٣٣ەوە، پۆلیئێـپيلين بووە یەکێك لە باشترین پلاستیکەکان، هێشتا ئەمڕۆش بەکاردێت بۆ دروستکردنی هەموو شتێك لە کیسەکانی سەوزەوە بۆ بوتڵەکانی شامپۆ، بۆ چاکەتی گولە نەبڕ.
Bakelite was only the beginning. In the 1920s, researchers first commercially developed polystyrene, a spongy plastic used in insulation. Soon after came polyvinyl chloride, or vinyl, which was flexible yet hardy. Acrylics created transparent, shatter-proof panels that mimicked glass. And in the 1930s nylon took centre stage— a polymer designed to mimic silk, but with many times its strength. Starting in 1933, polyethylene became one of the most versatile plastics, still used today to make everything from grocery bags, to shampoo bottles, to bulletproof vests.
تەکنەلۆژیای نوێی بەرهەمهێنانی ئەم تەقینەوەیە لە ماددەکان پەرەیسەند. داهێنانی تەکنیکێك پێی دەگوترێت دەرزی لێدان وای کرد پلاستیکە تواوەکان تێبکرێن بۆ ناو قالبی هەر شێوەیەك، بۆ ئەوەی بە خێرایی ڕەقبن. ئەمەش ئەگەری دروست کرد بۆ بەرهەمەکان لە جۆر و شێوەی نوێ— و ڕێگەیەك بۆ هەرزانی و خێرایی بەرهەمهێنانی پلاستیك بە پێوەر. زانایان هیوایان خواست ئەو ئابووریەی ماددە نوێیە ئەو ماددانە دروست بکات کە پێشتر بەردەست نەبوونە بۆ خەڵکی زیاتر.
New manufacturing technologies accompanied this explosion of materials. The invention of a technique called injection-moulding made it possible to insert melted plastics into molds of any shape, where they would rapidly harden. This created possibilities for products in new varieties and shapes— and a way to inexpensively and rapidly produce plastics at scale. Scientists hoped this economical new material would make items that once had been unaffordable accessible to more people.
لە جیاتی، پاڵ بە پلاستیکەوە نرا بۆ خزمەت لە جەنگی جیهانی دووەم. له کاتی جەنگدا، بەرهەمی پلاستیکی لە ویلایەتە یەکگرتووەکان چوار هێندە بەرزبۆوە. سەربازەکان کڵاوی نوێی ناوپۆشکراوی پلاستیکیان لەبەردەکرد و چاکەتی بارانی دژە ئاوی ڤینیڵ. فڕۆکەوانان لە جێگای فڕۆکەوان دانیشتن کە لە شوشەی پلێکس، پلاستیكی دژە درز دروستکراون، و پشتیان بە پەڕەشووت بەست لە نایلۆنی نەرم دروست کراو.
Instead, plastics were pushed into service in World War Two. During the war, plastic production in the United States quadrupled. Soldiers wore new plastic helmet liners and water-resistant vinyl raincoats. Pilots sat in cockpits made of plexiglass, a shatterproof plastic, and relied on parachutes made of resilient nylon.
دواتر، کۆمپانیاکانی دروست کردنی پلاستیك کە لە کاتی جەنگدا بڵاوبۆوە سەرنجی ئەوانی بۆ بەرهەمەکانی بەکارھێنەر ڕاکێشا. پلاستیكەکان دەستیان کرد بە جێگرتنەوەی ماددەکانی تر وەك دار، شوشە و قوماش لە کەلوپەلی ناو ماڵ، جلوبەرگ، پێڵاو، تەلەفزیۆنەکان و ڕادیۆکان. پلاستیکە بە توانایەکان ئەگەرەکانیان کردەوە بۆ پێچانەوە— بە شێوەیەکی سەرەکی دیزاین کراون بۆ ھێشتەوەی خواردن و بەرهەمەکانی تر بە تازەیی بۆ کاتێکی زیاتر. لە پڕ، کیسەی زبڵی پلاستیکی هەبوو، لولەی پلاستیکە جیرەکان، بوتڵی پلاستیکی گوشراوە، کارتۆنی بردن، و دەفری پلاستیکی بۆ میوە، سەوزە و گۆشت.
Afterwards, plastic manufacturing companies that had sprung up during wartime turned their attention to consumer products. Plastics began to replace other materials like wood, glass, and fabric in furniture, clothing, shoes, televisions, and radios. Versatile plastics opened up possibilities for packaging— mainly designed to keep food and other products fresh for longer. Suddenly, there were plastic garbage bags, stretchy plastic wrap, squeezable plastic bottles, takeaway cartons, and plastic containers for fruit, vegetables, and meat.
لە ماوەیەکی کەمی ئەم دە ساڵە، ئەم ماددە فرە بەکارھێنەرە بووە ھۆی ناساندی بە "سەدەی پلاستیك." لە کاتێکدا سەدەی پلاستیك گونجاوی و تێچوونی کاریگەری ھێنا، هەروەها کێشەی ژینگەیی گەورەی دروست کرد. زۆربەی پلاستیکەکان لە سەرچاوەی پلاستیكی دووبارە بەکارنەھێراوە دروستکراون. و پێچانەوەی پلاستیك دیزاین کراوە بۆ ئەوەی تاکە بەکارهێنان بێت، بەڵام هەندێك پلاستیك چەند سەدەیەکی پێدەچێت بۆ شیبوونەوە، دروستکردنی بنیاتنانێکی گەورە لە پاشەڕۆ.
Within just a few decades, this multifaceted material ushered in what became known as the “plastics century.” While the plastics century brought convenience and cost-effectiveness, it also created staggering environmental problems. Many plastics are made of nonrenewable resources. And plastic packaging was designed to be single-use, but some plastics take centuries to decompose, creating a huge build up of waste.
ئەم سەدەیە دەبێت ئێمە سەرنج بدەینە سەر داهێنانەکان بە دانانی ناونیشان بۆ ئەوە بە کەمکردنەوەی بەکارهێنانی پلاستیك، پەرەدان بە پلاستیکە بایۆلۆجیەکان، و دۆزینەوەی ڕێگەی نوێ بۆ دووبارە دروست کردنەوەی پلاستیكی بەردەست.
This century we’ll have to concentrate our innovations on addressing those problems— by reducing plastic use, developing biodegradable plastics, and finding new ways to recycle existing plastic.