I'm going to speak today about the relationship between science and human values. Now, it's generally understood that questions of morality -- questions of good and evil and right and wrong -- are questions about which science officially has no opinion. It's thought that science can help us get what we value, but it can never tell us what we ought to value. And, consequently, most people -- I think most people probably here -- think that science will never answer the most important questions in human life: questions like, "What is worth living for?" "What is worth dying for?" "What constitutes a good life?"
Այսօր ես պատրաստվում եմ խոսել գիտության և մարդկային արժեքների հարաբերության մասին: Այսպես, սովորաբար կա կարծիք, որ բարոյականության հարցերը, բարու և չարի, ճիշտ ու սխալի հարցերը այնպիսի հարցեր են, որոնց մասին գիտությունը պաշտոնապես տեսակետ չունի: Մարդիկ կարծում են, որ գիտությունը կարող է օգնել մեզ ստանալ այն, ինչ մենք արժևորում ենք, բայց երբեք չի կարող ասել, թե ինչը պետք է արժևորենք: Հետևաբար, մարդկանց մեծամասնությունը, կարծում եմ նաև այստեղ գտնվողների մեծամասնությունը, հավանաբար, մտածում են, որ գիտությունը երբեք չի պատասխանի մարդկային կյանքի ամենակարևոր հարցերին, ինչպիսիք են` «Ինչի՞ համար արժե ապրել», «Ինչի՞ համար արժե մահանալ», «Որո՞նք են լավ կյանքի բաղադրիչները»:
So, I'm going to argue that this is an illusion -- that the separation between science and human values is an illusion -- and actually quite a dangerous one at this point in human history. Now, it's often said that science cannot give us a foundation for morality and human values, because science deals with facts, and facts and values seem to belong to different spheres. It's often thought that there's no description of the way the world is that can tell us how the world ought to be. But I think this is quite clearly untrue. Values are a certain kind of fact. They are facts about the well-being of conscious creatures.
Այսպիսով, այսօր ես պատրաստվում եմ վիճարկել, որ դա պատրանք է. գիտության ու մարդկային արժեքների տարանջատումը պատրանք է, և իրականում բավականին վտանգավոր պատրանք մարդկային պատմության այս կետում: Հիմա հաճախ ասում են, որ գիտությունը չի կարող մեզ հիմք տալ բարոյականության և մարդկային արժեքների համար, քանի որ այն գործ ունի փաստերի հետ, իսկ փաստերն ու արժեքները, թվում է, տարբեր ոլորտների են պատկանում: Հաճախ կարծում են, որ աշխարհի ձևի ոչ մի նկարագրություն չի կարող մեզ ասել, թե այն ինչպիսին պետք է լինի: Բայց իմ կարծիքով դա միանգամայն սխալ է: Արժեքները փաստի որոշակի տեսակ են: Դրանք փաստեր են գիտակցական էակների բարօրության մասին:
Why is it that we don't have ethical obligations toward rocks? Why don't we feel compassion for rocks? It's because we don't think rocks can suffer. And if we're more concerned about our fellow primates than we are about insects, as indeed we are, it's because we think they're exposed to a greater range of potential happiness and suffering. Now, the crucial thing to notice here is that this is a factual claim: This is something that we could be right or wrong about. And if we have misconstrued the relationship between biological complexity and the possibilities of experience well then we could be wrong about the inner lives of insects.
Ինչի՞ց է, որ մենք էթիկական պատասխանատվություններ չունենք ժայռերի առաջ: Ինչու՞ մենք ժայռերի հանդեպ կարեկցանք չենք զգում: Քանի որ մենք չենք մտածում, որ ժայռը կարող է տառապել: Եվ եթե մենք ավելի մտահոգված ենք մեր բարեկամ պրիմատների մասին, քան միջատների, ինչը իրոք այդպես է, ապա դա այն պատճառով է, որ մենք կարծում ենք` նրանք ենթակա են ավելի մեծ պոտենցիալ երջանկության ու տառապանքի: Այստեղ վճռական կետն այն է, որ սա փաստացի պնդում է: Մենք կարող ենք ճիշտ կամ սխալ լինել այս հարցում: Եվ եթե մենք սխալ ենք մեկնաբանել կենսաբանական բարդության և զգացողության հնարավորությունների միջև կապը, ապա կարող ենք և սխալվել միջատների ներքին կյանքի հարցում:
And there's no notion, no version of human morality and human values that I've ever come across that is not at some point reducible to a concern about conscious experience and its possible changes. Even if you get your values from religion, even if you think that good and evil ultimately relate to conditions after death -- either to an eternity of happiness with God or an eternity of suffering in hell -- you are still concerned about consciousness and its changes. And to say that such changes can persist after death is itself a factual claim, which, of course, may or may not be true.
Եվ չկա մարդկային բարոյականության և արժեքների ոչ մի պատկերացում, ոչ մի տարբերակ ինձ երբևէ հանդիպածների մեջ, որը ինչ-որ կերպ չհանգի գիտակցական գոյությանը և դրա հնարավոր փոփոխություններին: Եթե նույնիսկ դուք ձեր այժեքները վերցնում եք կրոնից, եթե նույնիսկ կարծում եք, որ չարն ու բարին ի վերջո կապված են մահից հետո ստեղծվող վիճակներին` կամ հավերժական երջանկություն Աստծո հետ, կամ հավերժական տառապանք դժոխքում, դուք դեռևս մտածում եք գիտակցության և դրա փոփոխությունների մասին: Եվ ասել, որ նման փոփոխությունները կարող են շարունակվել մահվանից հետո, ինքնին փաստացի պնդում է, որն, իհարկե, կարող է լինել ճիշտ կամ սխալ:
Now, to speak about the conditions of well-being in this life, for human beings, we know that there is a continuum of such facts. We know that it's possible to live in a failed state, where everything that can go wrong does go wrong -- where mothers cannot feed their children, where strangers cannot find the basis for peaceful collaboration, where people are murdered indiscriminately. And we know that it's possible to move along this continuum towards something quite a bit more idyllic, to a place where a conference like this is even conceivable.
Այժմ, խոսելով բարօրության պայմանների մասին այս կյանքում` մարդկային էակների համար, մենք գիտենք, որ կան մի շարք այդպիսի փաստեր: Մենք գիտենք, որ հնարավոր է ապրել ձախողված վիճակում, որտեղ այն ամենը, ինչ կարող է վատ լինել, վատ է, որտեղ մայրերը չեն կարողանում կերակրել իրենց երեխաներին, որտեղ անծանոթները չեն կարողանում խաղաղ համագործակցության հիմքեր գտնել. որտեղ մարդիկ անխտիր սպանվում են: Եվ մենք գիտենք, որ այս շարքը հնարավոր է շարունակել և հասցնել հովվերգական ինչ-որ բանի, մի տեղ, ուր նման համագումարը նույնիսկ հասկանալի է:
And we know -- we know -- that there are right and wrong answers to how to move in this space. Would adding cholera to the water be a good idea? Probably not. Would it be a good idea for everyone to believe in the evil eye, so that when bad things happened to them they immediately blame their neighbors? Probably not. There are truths to be known about how human communities flourish, whether or not we understand these truths. And morality relates to these truths.
Եվ մենք գիտենք, գիտենք, որ կան ճիշտ ու սխալ պատասխաններ, թե ինչպես պետք է շարժվել այս տարածության մեջ: Ջրին խոլերայի հարուցիչ ավելացնելը լա՞վ գաղափար է: Հավանաբար ոչ: Արդյոք լա՞վ գաղափար կլիներ, որ բոլորը հավատային չար աչքին, որպեսզի երբ նրանց հետ վատ բաներ պատահեին, նրանք անմիջապես մեղադրեին հարևաններին: Հավանաբար ոչ: Կան ճշմարտություններ, որ պետք է իմանալ այն մասին, թե ինչպես են մարդկային հասարակությունները բարգավաճում, անկախ նրանից` մենք այդ ճշմարտությունները հասկանու՞մ ենք, թե՞ ոչ: Եվ բարոյականությունը կապված է այս ճշմարտությունների հետ:
So, in talking about values we are talking about facts. Now, of course our situation in the world can be understood at many levels -- from the level of the genome on up to the level of economic systems and political arrangements. But if we're going to talk about human well-being we are, of necessity, talking about the human brain. Because we know that our experience of the world and of ourselves within it is realized in the brain --
Այսպիսով, խոսելով արժեքների մասին, մենք խոսում ենք փաստերի մասին: Իհարկե, մեր գոյությունը աշխարհում կարելի է հասկանալ տարբեր մակարդակներով, գենոֆոնդի մակարդակից մինչև տնտեսական համակարգերի և քաղաքական կարգավորումների մակարդակը: Բայց եթե մենք պատրաստվում ենք խոսել մարդկային բարեկեցության մասին, ապա անհրաժեշտ է խոսել մարդկային ուղեղի մասին: Քանի որ մենք գիտենք, որ աշխարհի և դրանում մեր սեփական անձի զգացողությունը կատարվում է ուղեղում,
whatever happens after death. Even if the suicide bomber does get 72 virgins in the afterlife, in this life, his personality -- his rather unfortunate personality -- is the product of his brain. So the contributions of culture -- if culture changes us, as indeed it does, it changes us by changing our brains. And so therefore whatever cultural variation there is in how human beings flourish can, at least in principle, be understood in the context of a maturing science of the mind -- neuroscience, psychology, etc.
ինչ էլ որ պատահի մահվանից հետո: Եթե նույնիսկ մահապարտ ահաբեկիչը հանդերձյալ կյանքում ստանում է 72 կույսերի, այս կյանքում նրա անհատականությունը` բավականին դժբախտ անհատականությունը, նրա ուղեղի արտադրանքն է: Այսպիսով մշակույթը, եթե այն փոխում է մեզ, իսկ դա իրոք այդպես է, ապա այն մեզ փոխում է` փոխելով մեր ուղեղը: Հետևաբար, ինչպիսի մշակութային տարբերություն էլ լինի նրանում, թե ինչպես են մարդկային էակները զարգանում, այդ տարբերությունը կարող է, գոնե սկզբունքորեն, հասկացվել մտքի հասունացող գիտության կոտնեքստում` նյարդաբանություն, հոգեբանություն և այլն:
So, what I'm arguing is that value's reduced to facts -- to facts about the conscious experience of conscious beings. And we can therefore visualize a space of possible changes in the experience of these beings. And I think of this as kind of a moral landscape, with peaks and valleys that correspond to differences in the well-being of conscious creatures, both personal and collective. And one thing to notice is that perhaps there are states of human well-being that we rarely access, that few people access. And these await our discovery. Perhaps some of these states can be appropriately called mystical or spiritual. Perhaps there are other states that we can't access because of how our minds are structured but other minds possibly could access them.
Այսպիսով, իմ ասելիքն այն է, որ արժեքը հանգում է փաստերի, փաստերի` գիտակցական էակների գիտակցական զգացողությունների մասին: Եվ մենք հետևաբար կարող ենք հնարավոր փոփոխությունների տարածք տեսնել այդ էակների զգացողությունների մեջ: Եվ ես դա պատկերացնում եմ որպես ինչ-որ բարոյական բնապատկեր` գագաթներով և հովիտներով, որոնք համապատասխանում են գիտակցական էակների բարեկեցության տարբերություններին` ինչպես անձնական, այնպես էլ հավաքական: Պետք է հաշվի առնել մի բան, որ հավանաբար կան մարդկային բարեկեցության այնպիսի վիճակներ, որոնց մենք հազվադեպ ենք հասնում, որոնց քչերն են հասնում: Եվ դրանք սպասում են մեր կողմից բացահայտվելուն: Հավանաբար այս վիճակներից ոմանք կարելի է համապատասխանաբար անվանել միստիկ կամ ոգեղեն: Հավանաբար կան այլ վիճակներ, որոնց մենք չենք կարող հասնել, մեր ուղեղի կառուցվածքի պատճառով, բայց այլ կառուցվածքի ուղեղը գուցե կարող է հասնել դրանց:
Now, let me be clear about what I'm not saying. I'm not saying that science is guaranteed to map this space, or that we will have scientific answers to every conceivable moral question. I don't think, for instance, that you will one day consult a supercomputer to learn whether you should have a second child, or whether we should bomb Iran's nuclear facilities, or whether you can deduct the full cost of TED as a business expense. (Laughter) But if questions affect human well-being then they do have answers, whether or not we can find them. And just admitting this -- just admitting that there are right and wrong answers to the question of how humans flourish -- will change the way we talk about morality, and will change our expectations of human cooperation in the future.
Հիմա, թույլ տվեք հստակեցնել, թե ինչ չեմ ասում: Ես չեմ ասում, որ գիտությունը հաստատապես կարող է պլանավորել տիեզերքը, կամ որ մենք գիտական պատասխաններ կունենանք յուրաքանչյուր ըմբռնելի բարոյական հարցին: Օրինակ, չեմ կարծում, որ դուք մի օր կխորհրդակցեք սուպերհամակարգչի հետ, թե արդյոք արժե երկրորդ երեխա ունենալ, կամ արդյոք մենք պետք է պայթեցնենք Իրանի միջուկային սարքավորումները, կամ արդյոք կարելի TED-ի ողջ արժեքը գանձել որպես բիզնես ծախս: (Ծիծաղ) Բայց եթե հարցերը ազդում են մարդկային բարեկեցության վրա, ապա նրանք պատասխաններ ունեն, անկախ նրանից, մենք դրանք կարո՞ղ ենք գտնել, թե ոչ: Եվ պարզապես սա ընդունելը , պարզապես ընդունելը, որ կան ճիշտ ու սխալ պատասխաններ այն հարցին, թե ինչպես են մարդիկ զարգանում, կփոխի մեր մոտեցումը բարոյականության հարցին և կփոխի մեր ակնկալիքները մարդկային համագործակցությունից ապագայում:
For instance, there are 21 states in our country where corporal punishment in the classroom is legal, where it is legal for a teacher to beat a child with a wooden board, hard, and raising large bruises and blisters and even breaking the skin. And hundreds of thousands of children, incidentally, are subjected to this every year. The locations of these enlightened districts, I think, will fail to surprise you. We're not talking about Connecticut.
Օրինակ, մեր երկրում կա 21 նահանգ, որտեղ դասարանում մարմնական պատիժ հասցնելը օրինական է, որտեղ ուսուցիչը կարող է երեխային ծեծել փայտով, ուժեղ և առաջացնել մեծ կապտուկներ ու պալարներ, նույնիսկ պատռել մաշկը: Եվ հարյուր հազարավոր երեխաներ, պատահաբար, ենթարկվում են դրան ամեն տարի: Այս լուսավորյալ շրջանների տեղակայումը ձեզ չի զարմացնի: Մենք չենք խոսում Կոնեքտիկուտի մասին:
And the rationale for this behavior is explicitly religious. The creator of the universe himself has told us not to spare the rod, lest we spoil the child -- this is in Proverbs 13 and 20, and I believe, 23. But we can ask the obvious question: Is it a good idea, generally speaking, to subject children to pain and violence and public humiliation as a way of encouraging healthy emotional development and good behavior? (Laughter) Is there any doubt that this question has an answer, and that it matters?
Եվ նման պահվածքի պատճառները միանգամայն կրոնական են: Ինքը` տիեզերքի արարիչն է մեզ ասել երեխային երես չտալ, որպեսզի չփչացնենք նրան. սա ասվում է 13 և 20 Առակների մեջ , և, կարծում եմ նաև 23-ի: Բայց մենք կարող ենք տալ հետևյալ ակնհայտ հարցը. արդյոք լա՞վ գաղափար է, ընդհանուր առմամբ, երեխաներին ենթարկել ցավի, բռնության և հրապարակային նվաստացման, որպես միջոց` խրախուսելու առողջ էմոցիոնալ զարգացումը և լավ պահվածքը: (Ծիծաղ) Կա՞ որևէ կասկած, որ այս հարցն ունի պատասխան և որ դա կարևոր է:
Now, many of you might worry that the notion of well-being is truly undefined, and seemingly perpetually open to be re-construed. And so, how therefore can there be an objective notion of well-being? Well, consider by analogy, the concept of physical health. The concept of physical health is undefined. As we just heard from Michael Specter, it has changed over the years. When this statue was carved the average life expectancy was probably 30. It's now around 80 in the developed world. There may come a time when we meddle with our genomes in such a way that not being able to run a marathon at age 200 will be considered a profound disability. People will send you donations when you're in that condition. (Laughter)
Ձեզանից շատերը գուցե անհանգստանան, որ բարեկեցություն հասկացությունը իրականում չունի սահմանում և, թվում է` անընդհատ ենթակա է փոփոխման: Ուրեմն, ինչպե՞ս կարող է այդ դեպքում լինել բարեկեցության օբյեկտիվ հասկացություն: Սրա նմանությամբ եկեք քննարկենք ֆիզիկական առողջության գաղափարը: Այն սահմանում չունի: Ինչպես քիչ առաջ լսեցինք Մայքլ Սպեկտերից, այն փոխվել է տարիների ընթացքում: Այս արձանի ստեղծման ժամանակ կյանքի միջին տևողությունը հավանաբար 30 տարի էր: Այսօր զարգացած աշխարհում այն շուրջ 80 տարի է: Գուցե գա ժամանակ, երբ մենք այնպես կխառնենք մեր գեները, որ մարաթոնյան վազքի մասնակցել չկարողանալը 200 տարեկանում կհամարվի լուրջ թուլություն: Մարդիկ ձեզ նվիրատվություններ կուղարկեն, եթե այդ վիճակում լինեք: (Ծիծաղ)
Notice that the fact that the concept of health is open, genuinely open for revision, does not make it vacuous. The distinction between a healthy person and a dead one is about as clear and consequential as any we make in science. Another thing to notice is there may be many peaks on the moral landscape: There may be equivalent ways to thrive; there may be equivalent ways to organize a human society so as to maximize human flourishing.
Նկատեք` այն փաստից, որ առողջության գաղափարը բաց է, իսկապես բաց է վերանայման համար, չի նվազում դրա կարևորությունը; Առողջ մարդու և մահացածի միջև տարանջատումը նույնքան պարզ և տրամաբանական, որքան գիտության մեջ կատարվող ցանկացած տարանջատում: Պետք է նկատել նաև, որ բարոյական բնապատկերի վրա կարող են լինել շատ գագաթներ. կարող են լինել համարժեք եղանակներ զարգանալու, մարդկային հասարակությունը այնպես կազմակերպելու, որ զարգացումը հասնի առավելագույնի:
Now, why wouldn't this undermine an objective morality? Well think of how we talk about food: I would never be tempted to argue to you that there must be one right food to eat. There is clearly a range of materials that constitute healthy food. But there's nevertheless a clear distinction between food and poison. The fact that there are many right answers to the question, "What is food?" does not tempt us to say that there are no truths to be known about human nutrition. Many people worry that a universal morality would require moral precepts that admit of no exceptions.
Ուրեմն, ինչո՞ւ սա չի կարող քանդել օբյեկտիվ բարոյականությունը: Եկեք մտածենք, թե ինչպես ենք խոսում սննդի մասին. ես երբեք չէի փորձի ձեզ համոզել, որ ուտելու համար կա մեկ ճիշտ սնունդ: Բնականաբար, կան մի շարք նյութեր, որոնցից բաղկացած է առողջ սնունդը: Բայց, այնուամենայնիվ, կա հստակ տարանջատում սնունդի և թույնի միջև: Այն հանգամանքը, որ բազմաթիվ ճիշտ պատասխաններ կան, այն հարցին, թե ինչ է սնունդը, չի նշանակում, որ չկան մարդկային սնուցման մասին ճշմարտություններ, որ պետք է իմանալ: Շատերն անհանգստանում են, որ համընդհանուր բարոյականությունը կպահանջեր բարոյական նորմեր, որոնցում բացառություններ լինել չեն կարող:
So, for instance, if it's really wrong to lie, it must always be wrong to lie, and if you can find an exception, well then there's no such thing as moral truth. Why would we think this? Consider, by analogy, the game of chess. Now, if you're going to play good chess, a principle like, "Don't lose your Queen," is very good to follow. But it clearly admits some exceptions. There are moments when losing your Queen is a brilliant thing to do. There are moments when it is the only good thing you can do. And yet, chess is a domain of perfect objectivity. The fact that there are exceptions here does not change that at all.
Ուրեմն, եթե օրինակ ստելն իրոք վատ է, ապա ստելը պետք է միշտ վատ լինի, և եթե կարող եք բացառություն գտնել, ուրեմն չկա այնպիսի երևույթ, ինչպիսին բարոյական ճշմարտությունն է: Ինչո՞ւ ենք մենք այդպես մտածում: Համեմատության համար վերցնենք շախմատը: Եթե պատրաստվում եք լավ շախմատ խաղալ, «Մի կորցրու թագուհուն» սկբունքին արժե հետևել: Բայց դա հաստատ որոշ բացառություններ է թույլ տալիս; Կան պահեր, երբ թագուհուն կորցնելը հիանալի քայլ է: Կան պահեր, երբ դա միակ լավ քայլն է, որ կարող ես անել: Եվ չնայած սրան, շախմատը կատարյալ օբյեկտիվության բնագավառ է: Այն փաստը, որ կան բացառություններ, այստեղ ոչինչ չի փոխում:
Now, this brings us to the sorts of moves that people are apt to make in the moral sphere. Consider the great problem of women's bodies: What to do about them? Well this is one thing you can do about them: You can cover them up. Now, it is the position, generally speaking, of our intellectual community that while we may not like this, we might think of this as "wrong" in Boston or Palo Alto, who are we to say that the proud denizens of an ancient culture are wrong to force their wives and daughters to live in cloth bags? And who are we to say, even, that they're wrong to beat them with lengths of steel cable, or throw battery acid in their faces if they decline the privilege of being smothered in this way?
Սա հանգեցնում է այնպիսի քայլերի, որ մարդիկ հակված են անելու բարոյականության բնագավառում: Վերցնենք կանանց մարմիններին վերաբերող մեծ խնդիրը: Ի՞նչ անել դրանց հետ: Դե, սա մի տարբերակ է` կարելի է դրանք ծածկել: Ընդհանուր առմամբ սա մեր ինտելեկտուալ հանրության դիրքորոշումն է, եթե մեզ դա դուր չի գալիս, ապա մենք կարող ենք դա սխալ համարել Բոստոնում կամ Պալո Ալտոյում. ո՞վ ենք մենք, որ ասենք, թե հինավուրց մշակույթի հպարտ կրողները սխալվում են` ստիպելով իրենց կանանց ու դուստրերին ապրել շորից պարկերի մեջ: Եվ նույնիսկ ո՞վ ենք մենք, որ ասենք, որ նրանք սխալ են, երբ ծեծում են կանանց պողպատե լարերով կամ ծծմբական թթու լցնում նրանց երեսին, եթե նրանք հրաժարվում են նման կերպ ճնշվելու արտոնությունից:
Well, who are we not to say this? Who are we to pretend that we know so little about human well-being that we have to be non-judgmental about a practice like this? I'm not talking about voluntary wearing of a veil -- women should be able to wear whatever they want, as far as I'm concerned. But what does voluntary mean in a community where, when a girl gets raped, her father's first impulse, rather often, is to murder her out of shame?
Բայց ո՞վ ենք մենք, որ չասենք դա: Ո՞վ ենք մենք, որ ձևացնենք, որ այնքան քիչ բան գիտենք մարդկային բարեկեցության մասին, որ ստիպված ենք դատողություններ չանել նման գործողությունների մասին: Ես չեմ խոսում կամավոր գլխաշոր կրելու մասին. կանայք պետք է կարողանան կրել այն, ինչ ցանկանում են, ինչքանով որ տեղյակ եմ: Բայց ի՞նչ է նշանակում կամավոր բառը մի հասարակություն, որտեղ երբ աղջկան բռնաբարում են, նրա հոր առաջին մղումը շատ հաճախ լինում է աղջկան ամոթից սպանելը:
Just let that fact detonate in your brain for a minute: Your daughter gets raped, and what you want to do is kill her. What are the chances that represents a peak of human flourishing?
Մեկ րոպե մտքում վերլուծեք այդ փաստը. ձեր աղջկան բռնաբարում են, և դուք ուզում եք սպանել նրան: Որո՞նք են հնարավորությունները, որ սա իրենից ներկայացնում է մարդկային զարգացման գագաթնակետը:
Now, to say this is not to say that we have got the perfect solution in our own society. For instance, this is what it's like to go to a newsstand almost anywhere in the civilized world. Now, granted, for many men it may require a degree in philosophy to see something wrong with these images. (Laughter) But if we are in a reflective mood, we can ask, "Is this the perfect expression of psychological balance with respect to variables like youth and beauty and women's bodies?" I mean, is this the optimal environment in which to raise our children? Probably not. OK, so perhaps there's some place on the spectrum between these two extremes that represents a place of better balance. (Applause) Perhaps there are many such places --
Սակայն դա չի նշանակում, որ մենք ունենք կատարյալ լուծումները մեր հասարակության մեջ: Օրինակ, ահա թե ինչ է նշանակում թերթի կրպակ գնալ գրեթե ամենուր քաղաքակիրթ աշխարհում: Բնականաբար շատ տղամարդկանցից փիլիսոփայի աստիճան կպահանջվի այս նկարներում ինչ-որ վատ բան տեսնելու համար: (Ծիծաղ) Բայց եթե մտածկոտ տրամադրություն ունենանք, կարող ենք հարց տալ. «Արդյոք սա կատարյալ արտահայտու՞մն է հոգեբանական հավասարակշռության նկատի ունենալով այնպիսի փոփոխական երևույթներ, ինչպիսիք են երիտասարդությունը, գեղեցկությունը և կանանց մարմինները»: Նկատի ունեմ, արդյոք սա ճիշտ միջավայր է մեր երեխաներին մեծացնելու համար: Հավանաբար Ո'Չ, ուրեմն, պետք է որ լինի ինչ-որ տեղ այս երկու ծայրահեղություններ միջև, որ ավելի լավ հավասարակշռություն է ներկայացնում: (Ծափահարություններ) Հավանաբար այդպիսի շատ տեղեր կան,
again, given other changes in human culture there may be many peaks on the moral landscape. But the thing to notice is that there will be many more ways not to be on a peak. Now the irony, from my perspective, is that the only people who seem to generally agree with me and who think that there are right and wrong answers to moral questions are religious demagogues of one form or another.
նորից հաշվի առնելով մարդկային մշակույթի այլ փոփոխություններ, որտեղ կարող են լինել բարոյական բնապատկերի գագաթներ: Սակայն հարկ է հաշվի առնել մեկ հանգամանք` գագաթին գտնվելու ավելի շատ եղանակներ կլինեն: Իմ կարծիքով հեգնականն այստեղ այն է, որ միակ մարդիկ, ովքեր, թվում է, հիմնականում համաձայն են ինձ հետ և ովքեր կարծում են, որ կարող են լինել ճիշտ ու սխալ պատասխաններ բարոյական հարցերին, այս կամ այն կրոնական առաջնորդներն են:
And of course they think they have right answers to moral questions because they got these answers from a voice in a whirlwind, not because they made an intelligent analysis of the causes and condition of human and animal well-being. In fact, the endurance of religion as a lens through which most people view moral questions has separated most moral talk from real questions of human and animal suffering. This is why we spend our time talking about things like gay marriage and not about genocide or nuclear proliferation or poverty or any other hugely consequential issue. But the demagogues are right about one thing: We need a universal conception of human values.
Եվ իհարկե նրանք կարծում են, որ իրենք ունեն այդ հարցերի ճիշտ պատասխանները, քանի որ նրանք այդ պատասխանները ստացել են պտտահողմի միջից լսվող ձայնից, ոչ թե այն պատճառով, որ խելացի կերպով վերլուծել են մարդու և կենդանիների բարեկեցության պատճառներն ու պայմանները: Փաստորեն, կրոնի առկայությունը որպես ոսպնյակ, որի միջով մարդկանց մեծամասնությունը դիտարկում է բարոյական հարցերը, տարանջատել է բարոյական խոսակցությունների մեծ մասը մարդկանց և կենդանիների տառապանքի իրական հարցերից: Ահա թե ինչու ենք մենք ժամանակ ծախսում` խոսելով այնպիսի բաներից, ինչպիսիք են համասեռամոլների ամուսնություննեը, այլ ոչ թե ցեղասպանությունների կամ ուրանի հարստացումը կամ աղքատությունն ու հսկայական հետևանքներ ունեցող այլ խնդիրներ: Բայց կրոնական առաջնորդները մի բանում ճիշտ են. մեզ պետք է մարդկային արժեքների համընդհանուր հասկացություն:
Now, what stands in the way of this? Well, one thing to notice is that we do something different when talking about morality -- especially secular, academic, scientist types. When talking about morality we value differences of opinion in a way that we don't in any other area of our lives. So, for instance the Dalai Lama gets up every morning meditating on compassion, and he thinks that helping other human beings is an integral component of human happiness. On the other hand, we have someone like Ted Bundy; Ted Bundy was very fond of abducting and raping and torturing and killing young women.
Ուրեմն ի՞նչն է սրան խանգարում: Պետք է նկատի ունենալ մի բան, որ մենք տարբեր բան ենք անում` խոսելով բարոյականության մասին, հատկապես աշխարհիկ, ակադեմիական, գիտնական մարդիկ: Խոսելով բարոյականության մասին մենք գնահատում ենք կարծիքների տարբերությունները ավելի, քան կյանքի այլ բնագավառներում: Օրինակ, Դալայ Լաման ամեն առավոտ վեր է կենում` խորհելով կարեկցանքի մասին, և նա մտածում է, որ ուրիշներին օգնելը մարդկային երջանկության բաղկացուցիչ մասն է: Մյուս կողմից, ունենք Թեդ Բանդիի նման մարդու օրինակը: Թեդ Բանդին շատ էր սիրում առևանգել, բռնաբարել, տանջել ու սպանել երիտասարդ կանանց:
So, we appear to have a genuine difference of opinion about how to profitably use one's time. (Laughter) Most Western intellectuals look at this situation and say, "Well, there's nothing for the Dalai Lama to be really right about -- really right about -- or for Ted Bundy to be really wrong about that admits of a real argument that potentially falls within the purview of science. He likes chocolate, he likes vanilla. There's nothing that one should be able to say to the other that should persuade the other." Notice that we don't do this in science.
Այսպիսով, մենք կարծիքների իրական տարբերություն ունենք այն հարցում, թե ինչպես պետք է շահավետ օգտագործել ժամանակը: (Ծիծաղ) Արևմտյան մտավորականների մեծամասնությունը, տեսնելով այս իրավիճակը, ասում է. «Այսպես, Դալայ Լաման իրականում ճիշտ չէ. իրականում ճիշտ չէ, ոչ էլ Թեդ Բանդին է իրականում սխալ որևէ այնպիսի հարցում, որ ենթակա է իրական վիճարկման և պոտենցիալ վերաբերում է գիտության ոլորտին: Մեկը սիրում է շոկոլադ, մյուսը` վանիլ: Չկա ոչինչ, որ մեկը կարողանա ասել մյուսին և դրանով համոզել նրան»: Նկատեք` մենք այդպես չենք անում գիտության դեպքում:
On the left you have Edward Witten. He's a string theorist. If you ask the smartest physicists around who is the smartest physicist around, in my experience half of them will say Ed Witten. The other half will tell you they don't like the question. (Laughter) So, what would happen if I showed up at a physics conference and said,"String theory is bogus. It doesn't resonate with me. It's not how I chose to view the universe at a small scale. I'm not a fan." (Laughter) Well, nothing would happen because I'm not a physicist; I don't understand string theory. I'm the Ted Bundy of string theory. (Laughter) I wouldn't want to belong to any string theory club that would have me as a member.
Ձախ կողմում ունենք Էդվարդ Ուիթենին: Նա լարային տեսաբան է: Եթե ամենախելացի ֆիզիկոսներին հարցնեք, թե ով է ամենախելացի ֆիզիկոսը, իմ փորձից գիտեմ, որ նրանց կեսը կասի Էդ Ուիթենը: Մյուս կեսը կասեն, որ հարցը իրենց դուր չի գալիս: (Ծիծաղ) Ուրեմն, ի՞նչ կպատահեր, եթե ես հայտնվեի որևէ ֆիզիկայի կոնֆերանսի և ասեի. «Լարային տեսությունը կեղծ է: Այն ինձ չի համապատասխանում: Ես չեմ ուզում այդպես դիտարկել տիեզերքը փոքր մասշտաբով: Ես դրա երկրպագուն չեմ»: (Ծիծաղ) Դե, ոչինչ էլ չէր պատահի, քանի որ ես ֆիզիկոս չեմ, ես չեմ հասկանում լարային տեսությունը: Ես այդ տեսությունից այնքան հեռու եմ, որքան Թեդ Բանդին: (Ծիծաղ) Ես չէի ցանկանա անդամակցել որևէ լարային տեսության ակումբի, որ ինձ կընդուներ որպես անդամ:
But this is just the point. Whenever we are talking about facts certain opinions must be excluded. That is what it is to have a domain of expertise. That is what it is for knowledge to count. How have we convinced ourselves that in the moral sphere there is no such thing as moral expertise, or moral talent, or moral genius even? How have we convinced ourselves that every opinion has to count? How have we convinced ourselves that every culture has a point of view on these subjects worth considering? Does the Taliban have a point of view on physics that is worth considering? No. (Laughter) How is their ignorance any less obvious on the subject of human well-being? (Applause)
Բայց իմաստը հենց սրանում է: Երբ մենք խոսում ենք փաստերի մասին, որոշ տեսակետներ պետք է բացառվեն: Ահա թե ինչ է նշանակում փորձարկման ասպարեզ ունենալ: Ահա թե ինչ է նշանակում, որ պետք է հաշվի առնվի գիտելիքը: Ինչպե՞ս ենք ինքներս մեզ համոզել, որ բարոյականության ոլորտում չի կարող լինել բարոյական փորձարկում կամ բարոյական տաղանդ, կամ նույնիսկ բարոյական հանճար: Ինչպե՞ս ենք ինքներս մեզ համոզել, որ յուրաքանչյուր կարծիք պետք է հաշվի առնվի: Ինչպե՞ս ենք ինքներս մեզ համոզել, որ յուրաքանչյուր մշակույթ այս հարցում ունի տեսակետ, որը արժե հաշվի առնել: Արդյոք Թալիբանը տեսակետ ունի՞ ֆիզիկայի վերաբերյալ, որը պետք է հաշվի առնվի: Ոչ: (Ծիծաղ) Մի՞թե նրանց տգիտությունը նույնքան բացահայտ չէ նաև մարդկային բարեկեցության հարցում: (Ծափահարություններ)
So, this, I think, is what the world needs now. It needs people like ourselves to admit that there are right and wrong answers to questions of human flourishing, and morality relates to that domain of facts. It is possible for individuals, and even for whole cultures, to care about the wrong things, which is to say that it's possible for them to have beliefs and desires that reliably lead to needless human suffering. Just admitting this will transform our discourse about morality. We live in a world in which the boundaries between nations mean less and less, and they will one day mean nothing.
Այսպիսով, կարծում եմ, որ աշխարհը հիմա հենց սրա կարիքն ունի: Այն կարիք ունի մեզ նման մարդկանց, ովքեր կընդունեն, որ կան ճիշտ ու սխալ պատասխաններ մարդկային բարգավաճման վերաբերյալ հարցերին, և որ բարոյականությունը պատկանում է փաստերի բնագավառին: Հնարավոր է, որ անհատները, նույիսկ ամբողջ մշակույթները սխալ ուղու վրա լինեն, այսնինքն` հնարավոր է, որ նրանք ունենան հավատալիքներ ու ցանկություններ, որոնք հանգեցնում են անհարկի մարդկային տառապանքի: Պարզապես սա ընդունելը կվերափոխի բարոյականության մեր ըմբռնումը: Մենք ապրում ենք մի աշխարհում, որտեղ ազգերի միջև սահմանների նշանակությունը գնալով նվազում է և մի օր դա ընդհանրապես նշանակություն չի ունենա:
We live in a world filled with destructive technology, and this technology cannot be uninvented; it will always be easier to break things than to fix them. It seems to me, therefore, patently obvious that we can no more respect and tolerate vast differences in notions of human well-being than we can respect or tolerate vast differences in the notions about how disease spreads, or in the safety standards of buildings and airplanes. We simply must converge on the answers we give to the most important questions in human life. And to do that, we have to admit that these questions have answers. Thank you very much. (Applause)
Մենք ապրում ենք ոչնչացնող տեխնոլոգիաներով լի աշխարհում, և այս տեխնոլոգիաները անհնար է այլևս վերացնել. միշտ էլ ավելի հեշտ կլինի իրերը կոտրելը, քան սարքելը: Հետևաբար ինձ թվում է` միանգամայն ակնհայտ է, որ մենք այլևս չենք կարող հարգել կամ հանդուրժել մարդկային բարեկեցություն հասկացության մեջ մեծ տարբերությունները, որ մենք չենք կարող հարգել կամ հանդուրժել մեծ տարբերությունները հիվանդությունների տարածման կամ շենքերի ու օդանավերի անվտանգության պայմանների հարցում: Մենք պետք է պարզապես ընդհանուր հայտարարի բերենք այն պատասխանները, որ տալիս ենք մարդկային կյանքի ամենակարևոր հարցերին: Իսկ դա անելու համար պետք է ընդունենք, որ այդ հարցերը ունեն պատասխաններ: Շատ շնորհակալություն: (Ծափահարություններ)
Chris Anderson: So, some combustible material there. Whether in this audience or people elsewhere in the world, hearing some of this, may well be doing the screaming-with-rage thing, after as well, some of them.
Քրիս Անդերսոն: Այստեղ որոշ վիճարկելի հարցեր կան: Արդյոք այս հանդիսատեսը կամ մարդիկ աշխարհի ցանկացած այլ վայրում, լսելով սա, կարող են նաև բարկությունից գոռալ, դե գոնե նրանցից ոմանք:
Language seems to be really important here. When you're talking about the veil, you're talking about women dressed in cloth bags. I've lived in the Muslim world, spoken with a lot of Muslim women. And some of them would say something else. They would say, "No, you know, this is a celebration of female specialness, it helps build that and it's a result of the fact that" -- and this is arguably a sophisticated psychological view -- "that male lust is not to be trusted." I mean, can you engage in a conversation with that kind of woman without seeming kind of cultural imperialist?
Լեզուն այստեղ իրոք կարևոր է թվում: Երբ մենք խոսում ենք գլխաշորի մասին, մենք նկատի ունենք շորից պարկեր հագած կանանց: Ես ապրել եմ մահմեդական աշխարհում, խոսել շատ մահմեդական կանանց հետ: Եվ նրանցից ոմանք լրիվ այլ բան են ասում: Նրանք ասում են, «Ոչ, գիտեք, սա կանացի յուրահատկության ընդգծում է, այն օգնում է յուրահատուկ լինել, և դրա պատճառն այն է, և դա փարձված հոգեբանական տեսակետ է, որ տղամարդու տենչանքին վստահել չի կարելի»: Ուզում եմ ասել` կարո՞ղ եք խոսակցություն սկսել նման կնոջ հետ առանց մշակութային իմպերիալիստ թվալու:
Sam Harris: Yeah, well I think I tried to broach this in a sentence, watching the clock ticking, but the question is: What is voluntary in a context where men have certain expectations, and you're guaranteed to be treated in a certain way if you don't veil yourself? And so, if anyone in this room wanted to wear a veil, or a very funny hat, or tattoo their face -- I think we should be free to voluntarily do whatever we want, but we have to be honest about the constraints that these women are placed under. And so I think we shouldn't be so eager to always take their word for it, especially when it's 120 degrees out and you're wearing a full burqa.
Սեմ Հարիս: Դե, կարծում եմ` ես փորձեցի սա քննարկել մի նախադասության մեջ, քանի որ ժամանակը սուղ էր, բայց հարցը հետևյալն է. Ի՞նչն է կամավոր համարվում այն կոնտեքստում, որտեղ տղամարդիկ որոշակի սպասելիքներ ունեն և կանայք որոշակի վերաբերմունքի կարժանանան, եթե գլխաշոր չկրեն: Եվ ուրեմն, եթե այս սենյակում որևէ մեկը ցանկանար գլխաշոր կրել, կամ շատ ծիծաղելի գլխարկ, կամ էլ դաջվածք անել դեմքին, կարծում եմ այդ դեպքում նրանք ազատ են անելու այն, ինչ ուզում են, բայց պետք է անկեղծ լինենք հարկադրանքը, որին ենթարկվում են այս կանայք: Կարծում եմ` մենք չպետք է բոլոր դեպքերում նրանց խոսքը որպես ապացույց ընդունենք, հատկապես երբ դրսում 120 աստիճան է, և դու ոտքից գլուխ հագնված ես:
CA: A lot of people want to believe in this concept of moral progress. But can you reconcile that? I think I understood you to say that you could reconcile that with a world that doesn't become one dimensional, where we all have to think the same. Paint your picture of what rolling the clock 50 years forward, 100 years forward, how you would like to think of the world, balancing moral progress with richness.
ՍԱ: Շատ մարդիկ ուզում են հավատալ այս բարոյական զարգացման գաղափարին: Բայց կարո՞ղ եք համաձայնության գալ: Ինձ թվում է` Ձեր ասածից հասկացա, որ դա կարող եք համաձայնեցնել մի աշխարհում, որը չի դառնում միատարածական, որտեղ բոլորս ստիպված ենք միանման մտածել: Ինքներդ պատկերացրեք դա, առաջ տալով ժամանակը հիսուն տարով, հարյուր տարով, ինչպե՞ս եք պատկերացնում աշխարհը, որ կհավասարակշռի բարոյական զարգացումը հարստության հետ:
SH: Well, I think once you admit that we are on the path toward understanding our minds at the level of the brain in some important detail, then you have to admit that we are going to understand all of the positive and negative qualities of ourselves in much greater detail. So, we're going to understand positive social emotion like empathy and compassion, and we're going to understand the factors that encourage it -- whether they're genetic, whether they're how people talk to one another, whether they're economic systems, and insofar as we begin to shine light on that we are inevitably going to converge on that fact space.
ՍՀ: Դե, կարծում եմ` հենց ընդունենք, որ արդեն մեր միտքը հասկանալու ճանապարհին ենք` ուղեցի որևէ կարևոր մասնիկի մակարդակին, ուրեմն պետք է ընդունենք նաև, որ մենք կկարողանանք հասկանալ մեր բոլոր դրական և բացասական որակները ավելի մանրամասնորեն: Այսինքն, մենք կհասկանանք դրական հասարակական էմոցիաները, ինչպիսիք են ըմբռնումն ու կարեկցանքը, և կհասկանանք այն գործոննորը, որոնք նպաստում են դրանց, լինեն դրանք գենետիկ, թե այն, ինչպես են մարդիկ խոսում իրար հետ, թե լինեն դրանք տնտեսական համակարգերը, և հենց որ մենք լուսաբանենք դա, մենք անխուսափելիորեն կհանգենք փաստերի ոլորտին:
So, everything is not going to be up for grabs. It's not going to be like veiling my daughter from birth is just as good as teaching her to be confident and well-educated in the context of men who do desire women. I mean I don't think we need an NSF grant to know that compulsory veiling is a bad idea -- but at a certain point we're going to be able to scan the brains of everyone involved and actually interrogate them. Do people love their daughters just as much in these systems? And I think there are clearly right answers to that.
Այսպիսով, ամեն ինչ չէ, որ Ստացվում է, որ ես ծնված օրից աղջկաս գլխաշորով փաթաթելը նույնքան լավ է, ինչ սովորեցնել նրան լինել վստահ և կրթված տղամարդկանց կոնտեքստում, որոնց իրոք ցանկանում են կանանց: Ուզում եմ ասել` NSF-ի կարիք չունենք իմանալու համար, որ պարտադրաբար գլխաշոր կրելը վատ գաղափար է, բայց որոշակի կետում մենք պատրաստվում ենք զննել բոլոր ներգրավված մարդկանց ուղեղները և հենց նրանց հարցեր տալ: Արդյոք մարդիկ սիրում են իրենց դուստրերին նույնքան շատ այս համակարգերում: Եվ կարծում եմ` այս հարցը հստակ պատասխան ունի:
CA: And if the results come out that actually they do, are you prepared to shift your instinctive current judgment on some of these issues?
ՍԱ: Եվ եթե արդյունքները ցույց տան, որ նրանք իրոք սիրում են իրենց դուստրերին, դուք պատրա՞ստ եք փոխել Ձեր ներկայիս բնազդային դիրքորոշումը այս հարցերից որևէ մեկի շուրջ:
SH: Well yeah, modulo one obvious fact, that you can love someone in the context of a truly delusional belief system. So, you can say like, "Because I knew my gay son was going to go to hell if he found a boyfriend, I chopped his head off. And that was the most compassionate thing I could do." If you get all those parts aligned, yes I think you could probably be feeling the emotion of love. But again, then we have to talk about well-being in a larger context. It's all of us in this together, not one man feeling ecstasy and then blowing himself up on a bus.
ՍՀ: Դե, այո, ակնհայտ փաստ է, որ կարելի է սիրել մեկին իրոք մոլեռանդ կրոնական համակարգի համատեքստում: Այսինքն` կարող եք ասել օրինակ. «Քանի որ ես գիտեի, որ իմ համասեռամոլ տղան դժոխք կգնա, եթե իր համար զուգընկեր գտնի, ես նրա գլուխը թռցրի: Եվ դա ամենամեծ կարեկցանքն էր, որ կարող էի անել»։ Եթե այդ բոլոր մասերը միացնենք, ապա կարծում եմ, այո, հնարավոր է, որ զգայիք սեր կոչվող զգացմունքը: Բայց նորից, այդ դեպքում պետք է խոսենք բարեկեցության մասին ավելի լայն կոնտեքստում: Մենք բոլորս այստեղ միասին ենք, ոչ թե մեկ մարդ, որ էքստազի մեջ իրեն պայթեցնում է ավտոբուսում:
CA: Sam, this is a conversation I would actually love to continue for hours. We don't have that, but maybe another time. Thank you for coming to TED.
ՍԱ: Սեմ, ես իրոք կցանկանայի այս խոսակցությունը ժամերով շարունակել: Մենք ժամանակ չունենք, բայց գուցե մի ուրիշ անգամ: Շնորհակալություն գալու TED համար:
SH: Really an honor. Thank you. (Applause)
ՍՀ: Իրոք մեծ պատիվ է: Շնորհակալ եմ: (Ծափահարություններ)