Chris Anderson: So Robert spent the last few years think about how weird human behavior is, and how inadequate most of our language trying to explain it is. And it's very exciting to hear him explain some of the thinking behind it in public for the first time. Over to you now, Robert Sapolsky.
Robert strávil posledných pár rokov premýšľaním o tom, aké je ľudské správanie zvláštne a aký nedostačujúci je náš jazyk, keď sa ho snažíme vysvetliť. Je veľmi vzrušujúce vypočuť si jeho vysvetlenia určitých myšlienok na túto tému po prvýkrát verejne. A teraz privítajte Roberta Sapolského.
(Applause)
(potlesk)
Robert Sapolsky: Thank you. The fantasy always runs something like this. I've overpowered his elite guard, burst into his secret bunker with my machine gun ready. He lunges for his Luger. I knock it out of his hand. He lunges for his cyanide pill. I knock that out of his hand. He snarls, comes at me with otherworldly strength. We grapple, we fight, I manage to pin him down and put on handcuffs. "Adolf Hitler," I say, "I arrest you for crimes against humanity."
Ďakujem. Tá fantázia vyzerá vždy asi takto. Premohol som jeho najlepšieho strážcu a vpadol do jeho tajného bunkru s pripraveným guľometom. Vrhol sa po svojej pištoli. Vyrazím mu ju z ruky. Vrhol sa po svojej kyanidovej pilulke. Tú mu vyrazím z ruky. Zaškerí sa, vyštartuje po mne s nadpozemskou silou. Zápasíme, bijeme sa a mne sa podarí pritlačiť ho k zemi a nasadiť mu putá. „Adolf Hitler,“ poviem, „zatýkam ťa za zločiny proti ľudstvu.“
Here's where the Medal of Honor version of the fantasy ends and the imagery darkens. What would I do if I had Hitler? It's not hard to imagine once I allow myself. Sever his spine at the neck. Take out his eyes with a blunt instrument. Puncture his eardrums. Cut out his tongue. Leave him alive on a respirator, tube-fed, not able to speak or move or see or hear, just to feel, and then inject him with something cancerous that's going to fester and pustulate until every cell in his body is screaming in agony, until every second feels like an eternity in hell. That's what I would do to Hitler.
A tu fantázia s medailou cti končí a obraz stmavne. Čo by som spravil, keby som chytil Hitlera? Nie je ťažké si to predstaviť, akonáhle si to dovolím. Odsekol by som mu chrbticu pri krku. Vypichol mu oči tupým predmetom. Prepichol mu ušné bubienky. Vyzeral mu jazyk. Nechal ho nažive na respirátore, kŕmeného cez hadičky, neschopného hovoriť, hýbať sa, vidieť a počuť, schopného len cítiť, a potom ho infikoval niečím rakovinotvorným, čo bude hnisať a pulzovať, kým každá bunka v jeho tele nebude kričať v agónii dovtedy, kým mu každá sekunda nepríde ako večnosť v pekle. To by som spravil Hitlerovi.
I've had this fantasy since I was a kid, still do sometimes, and when I do, my heart speeds up -- all these plans for the most evil, wicked soul in history. But there's a problem, which is I don't actually believe in souls or evil, and I think wicked belongs in a musical. But there's some people I would like to see killed, but I'm against the death penalty. But I like schlocky violent movies, but I'm for strict gun control. But then there was a time I was at a laser tag place, and I had such a good time hiding in a corner shooting at people. In other words, I'm your basic confused human when it comes to violence.
Túto fantáziu mám, odkedy som bol chlapec, ešte stálu ju niekedy mávam, keď sa to stane, zrýchli sa mi tep, všetky tieto plány pre najhoršiu, skazenú dušu v histórii. Ale je tu jeden problém, a to, že vlastne neverím na dušu a zlo, a skaziť sa dá len jedlo. Existujú však ľudia, ktorých by som najradšej videl mŕtvych, ale som proti trestu smrti. Mám rád lacné násilné filmy, ale som za prísnu reguláciu strelných zbraní. Bol však moment, keď som bol na laser tag a ohromne ma bavilo skrývať sa v rohu a strieľať po ľuďoch. Inými slovami, som bežný zmätený človek, čo sa týka násilia.
Now, as a species, we obviously have problems with violence. We use shower heads to deliver poison gas, letters with anthrax, airplanes as weapons, mass rape as a military strategy. We're a miserably violent species. But there's a complication, which is we don't hate violence, we hate the wrong kind. And when it's the right kind, we cheer it on, we hand out medals, we vote for, we mate with our champions of it. When it's the right kind of violence, we love it. And there's another complication, which is, in addition to us being this miserably violent species, we're also this extraordinarily altruistic, compassionate one.
Ako živočíšny druh máme očividne problém s násilím. Používame sprchové hlavice na podanie jedovatého plynu, listy s antraxom, lietadlá ako zbrane, masové znásilňovanie ako vojenskú stratégiu. Sme nešťastne násilný druh. Je tu však jedna komplikácia, a to, že nám násilie ako také nevadí, vadí nám jeho nesprávny druh. A keď je to ten správny druh, tak ho povzbudzujeme, rozdávame medaily, volíme a párime sa s víťazmi. Keď je to ten správny druh násilia, tak ho zbožňujeme. A je tu ďalšia komplikácia, okrem toho, že sme nešťastne násilný druh, sme druh zároveň mimoriadne nesebecký a milosrdný.
So how do you make sense of the biology of our best behaviors, our worst ones and all of those ambiguously in between?
Ako máme teda pochopiť biológiu nášho najlepšieho a nášho najhoršieho správania a všetkého medzi tým?
Now, for starters, what's totally boring is understanding the motoric aspects of the behavior. Your brain tells your spine, tells your muscles to do something or other, and hooray, you've behaved. What's hard is understanding the meaning of the behavior, because in some settings, pulling a trigger is an appalling act; in others, it's heroically self-sacrificial. In some settings, putting your hand one someone else's is deeply compassionate. In others, it's a deep betrayal. The challenge is to understand the biology of the context of our behaviors, and that's real tough.
Na začiatok, čo je strašne nudné, je pochopenie motorických aspektov správania. Váš mozog povie vašej chrbtici, povie vašim svalom, aby niečo urobili, a hurá, zachovali ste sa. Ťažké je pochopiť význam správania, pretože v istých podmienkach je stlačiť spúšť otrasný čin a v iných je to hrdinské a obetavé. V istých podmienkach položiť ruku na ruku niekoho iného nesie so sebou hlboký súcit. V iných podmienkach to so sebou nesie hlbokú zradu. Výzva je pochopiť biológiu kontextu nášho správania a to je naozaj ťažké.
One thing that's clear, though, is you're not going to get anywhere if you think there's going to be the brain region or the hormone or the gene or the childhood experience or the evolutionary mechanism that explains everything. Instead, every bit of behavior has multiple levels of causality.
Jedna vec je jasná, a to, že sa nikam nedostanete, pokiaľ si myslíte, že existuje jedna časť mozgu alebo hormón, alebo gén, alebo skúsenosť z detstva, alebo vývinový mechanizmus, ktorý všetko vysvetlí. Lenže každý kúsok správania má viaceré úrovne príčiny.
Let's look at an example. You have a gun. There's a crisis going on: rioting, violence, people running around. A stranger is running at you in an agitated state -- you can't quite tell if the expression is frightened, threatening, angry -- holding something that kind of looks like a handgun. You're not sure. The stranger comes running at you and you pull the trigger. And it turns out that thing in this person's hand was a cell phone.
Vezmime si príklad. Máte zbraň. Prebieha krízová situácia: výtržníctvo, násilie, ľudia utekajú kade-tade. Neznámy človek beží vaším smerom v rozrušenom stave, nie ste si istí, či je jeho výraz vystrašený, výhražný, nahnevaný, a drží niečo, čo vyzerá ako zbraň. Nie ste si istí. Neznámy beží priamo na vás a vy stlačíte spúšť. Ukáže sa, že tá vec v jeho ruke bol mobil.
So we asked this biological question: what was going on that caused this behavior? What caused this behavior? And this is a multitude of questions.
Pýtali sme sa túto biologickú otázku: aké dôvody zapríčinili toto správanie? Čo zapríčinilo toto správanie? Toto je hromada otázok.
We start. What was going on in your brain one second before you pulled that trigger? And this brings us into the realm of a brain region called the amygdala. The amygdala, which is central to violence, central to fear, initiates volleys of cascades that produce pulling of a trigger. What was the level of activity in your amygdala one second before?
Začíname. Čo sa dialo vo vašom mozgu sekundu predtým, než ste stlačili spúšť? Toto nás privádza do mozgovej sféry, ktorá sa nazýva amygdala. Amygdala, ktorá je centrom násilia a strachu, iniciuje nával, ktorý má za následok stlačenie spúšte. Aká bola úroveň aktivity vo vašej amygdale sekundu predtým?
But to understand that, we have to step back a little bit. What was going on in the environment seconds to minutes before that impacted the amygdala? Now, obviously, the sights, the sounds of the rioting, that was pertinent. But in addition, you're more likely to mistake a cell phone for a handgun if that stranger was male and large and of a different race. Furthermore, if you're in pain, if you're hungry, if you're exhausted, your frontal cortex is not going to work as well, part of the brain whose job it is to get to the amygdala in time saying, "Are you really sure that's a gun there?"
Aby sme to pochopili, musíme sa trochu vrátiť. Čo sa dialo naokolo sekundy až minúty predtým, čo ovplyvnilo amygdalu? Očividne obrazy, zvuky nepokoja, to bolo jasné. A naviac, je pravdepodobnejšie, že si pomýlite mobil so zbraňou, pokiaľ ten neznámy je muž a je veľký, alebo inej rasy. Navyše, keď ste zranení, keď ste hladní, keď ste vyčerpaní, vaša frontálna kôra nebude fungovať správne, časť mozgu, ktorá má na starosti dostať sa k amygdale včas a opýtať sa: „Si si istý, že je to zbraň?“
But we need to step further back. Now we have to look at hours to days before, and with this, we have entered the realm of hormones. For example, testosterone, where regardless of your sex, if you have elevated testosterone levels in your blood, you're more likely to think a face with a neutral expression is instead looking threatening. Elevated testosterone levels, elevated levels of stress hormones, and your amygdala is going to be more active and your frontal cortex will be more sluggish.
Musíme sa vrátiť ešte viac. Teraz sa musíme pozrieť na hodiny až dni predtým, s týmto sme vstúpili do sféry hormónov. Napríklad testosterón, nezávisle na pohlaví, pokiaľ máte zvýšenú úroveň testosterónu v krvi, je pravdepodobnejšie, že tvár s neutrálnym výrazom vám príde ohrozujúca. Zvýšená úroveň testosterónu, zvýšená úroveň stresového hormónu a vaša amygdala bude aktívnejšia a vaša frontálna kôra pomalšia.
Pushing back further, weeks to months before, where's the relevance there? This is the realm of neural plasticity, the fact that your brain can change in response to experience, and if your previous months have been filled with stress and trauma, your amygdala will have enlarged. The neurons will have become more excitable, your frontal cortex would have atrophied, all relevant to what happens in that one second.
Keď sa vrátime ešte ďalej, týždne až mesiace predtým, aký to má význam? Toto je sféra neutrálnej tvárnosti, skutočnosť, že váš mozog sa môže zmeniť následkom skúsenosti a pokiaľ vaše predchádzajúce mesiace boli plné stresu a traumy, tak sa vaša amygdala zväčšila. Neuróny sú viac podráždené, vaša frontálna kôra zakrpatela, všetko je dôležité pre to, čo sa stalo v tú sekundu.
But we push back even more, back years, back, for example, to your adolescence. Now, the central fact of the adolescent brain is all of it is going full blast except the frontal cortex, which is still half-baked. It doesn't fully mature until you're around 25. And thus, adolescence and early adulthood are the years where environment and experience sculpt your frontal cortex into the version you're going to have as an adult in that critical moment.
Vrátime späť ešte viac, pár rokov, napríklad späť do dospievania. Hlavným faktom dospievajúceho mozgu je, že celý funguje naplno, okrem frontálnej kôry, ktorá je len napoly vyvinutá. Nevyvinie sa naplno, až kým nebudete mať 25 rokov. Preto sú dospievanie a raná dospelosť rokmi, keď vašu frontálnu kôru tvarujú prostredie a skúsenosti do verzie, ktorú budete mať ako dospelý človek v tom kritickom momente.
But pushing back even further, even further back to childhood and fetal life and all the different versions that that could come in. Now, obviously, that's the time that your brain is being constructed, and that's important, but in addition, experience during those times produce what are called epigenetic changes, permanent, in some cases, permanently activating certain genes, turning off others. And as an example of this, if as a fetus you were exposed to a lot of stress hormones through your mother, epigenetics is going to produce your amygdala in adulthood as a more excitable form, and you're going to have elevated stress hormone levels.
Vrátime sa ešte viac, ďalej do detstva a obdobia plodu a všetkých rôznych období, ktoré tam spadajú. Očividne, toto je čas, keď sa váš mozog vyvíja a to je veľmi dôležité, ale okrem toho zážitky počas tohto obdobia vytvárajú niečo, čo nazývame epigenetické zmeny, ktoré sú v istých prípadoch trvalé, permanentne aktivujú a deaktivujú určité gény. A ako príklad, ak ste ako plod boli vystavení množstvu stresových hormónov cez vašu matku, epigenetika vyprodukuje vašu amygdalu v dospelosti v podráždenejšej forme, a tak budete mať zvýšenú hladinu stresových hormónov.
But pushing even further back, back to when you were just a fetus, back to when all you were was a collection of genes. Now, genes are really important to all of this, but critically, genes don't determine anything, because genes work differently in different environments. Key example here: there's a variant of a gene called MAO-A, and if you have that variant, you are far more likely to commit antisocial violence if, and only if, you were abused as a child. Genes and environment interact, and what's happening in that one second before you pull that trigger reflects your lifetime of those gene-environment interactions.
Keď sa vrátime ešte ďalej, do obdobia, keď ste boli len plodom, späť, keď ste boli len zhluk génov. Gény sú pre toto všetko veľmi dôležité, ale kriticky gény o ničom nerozhodujú, pretože v odlišných prostrediach fungujú odlišne. Hlavný príklad: existuje variant génu, ktorý sa nazýva MAO-A, a pokiaľ máte tento variant, je omnoho pravdepodobnejšie, že spáchate protispoločenské násilie, a to len pokiaľ ste boli ako dieťa týraní. Gény a prostredie sa navzájom ovlyvňujú a čo sa deje počas tej jednej sekundy predtým než stlačíte spúšť, odráža vašu časovú os týchto interakcií medzi génmi a prostredím.
Now, remarkably enough, we've got to push even further back now, back centuries. What were your ancestors up to. And if, for example, they were nomadic pastoralists, they were pastoralists, people living in deserts or grasslands with their herds of camels, cows, goats, odds are they would have invented what's called a culture of honor filled with warrior classes, retributive violence, clan vendettas, and amazingly, centuries later, that would still be influencing the values with which you were raised.
Pozoruhodnejšie je, že sa musíme teraz vrátiť ešte ďalej, a to o storočia späť. Čo robili vaši predkovia. Napríklad, pokiaľ boli kočovní pastieri, boli pastieri, ľudia, ktorí žili na púšti, alebo na pastvinách so stádom tiav, kráv, kôz, je pravdepodobné, že vynašli niečo ako kultúru cti, plnú tried bojovníkov, odvetného násilia, rodových pômst a prekvapivo, o storočia neskôr to stále ovplyvňuje hodnoty, s ktorými sme vychovávaní.
But we've got to push even further back, back millions of years, because if we're talking about genes, implicitly we're now talking about the evolution of genes. And what you see is, for example, patterns across different primate species. Some of them have evolved for extremely low levels of aggression, others have evolved in the opposite direction, and floating there in between by every measure are humans, once again this confused, barely defined species that has all these potentials to go one way or the other.
Musíme sa však vrátiť ďalej, späť milióny rokov, pretože keď sa rozprávame o génoch, tak sa samozrejme teraz rozprávame o evolúcii génov. Napríklad, to, čo vidíte, sú vzory naprieč rôznymi druhmi primátov. Niektoré z nich sa vyvinuli s extrémne nízkou úrovňou agresivity, iné sa vyvinuli opačným smerom a niekde medzi nimi sa vznášajú ľudia, znovu tento zmätený, ledva začlenený druh, ktorý má všetok tento potenciál ísť jedným alebo druhým smerom.
So what has this gotten us to? Basically, what we're seeing here is, if you want to understand a behavior, whether it's an appalling one, a wondrous one, or confusedly in between, if you want to understand that, you've got take into account what happened a second before to a million years before, everything in between.
Kde nás to dostalo? V podstate tu vidíme, že pokiaľ chceme pochopiť správanie, či je odstrašujúce, obdivuhodné, alebo zmätené niekde medzi, pokiaľ to chcete pochopiť, musíte vziať do úvahy, čo sa stalo sekundu a až milióny rokov predtým a všetko medzitým.
So what can we conclude at this point? Officially, it's complicated. Wow, that's really helpful. It's complicated, and you'd better be real careful, real cautious before you conclude you know what causes a behavior, especially if it's a behavior you're judging harshly.
Čo si z tohto môžme odvodiť? Oficiálne je to komplikované. Wow, to je teda nápomocné. Je to komplikované a mali by ste byť vážne opatrní a obozretní predtým, než usúdite, že viete, čo je príčinou správania, hlavne pokiaľ je to správanie, ktoré prísne odsudzujete.
Now, to me, the single most important point about all of this is one having to do with change. Every bit of biology I have mentioned here can change in different circumstances. For example, ecosystems change. Thousands of years ago, the Sahara was a lush grassland. Cultures change. In the 17th century, the most terrifying people in Europe were the Swedes, rampaging all over the place. This is what the Swedish military does now. They haven't had a war in 200 years. Most importantly, brains change. Neurons grow new processes. Circuits disconnect. Everything in the brain changes, and out of this come extraordinary examples of human change.
Pre mňa má najdôležitejší bod v tomto všetkom do činenia so zmenou. Každá súčasť biológie, ktorú som tu doteraz spomenul, sa môže za istých okolností zmeniť. Napríklad, ako sa menia ekosystémy. Pred tisíckami rokov bola Sahara bujná lúka. Kultúra sa mení. V 17. storočí boli najhrozivejší Európania Švédi, ktorí všade zúrili. Švédska armáda momentálne? Nemali vojnu približne 200 rokov. Ale čo je najdôležitejšie, mení sa mozog. Neuróny sa naučia nové procesy. Obvody sa prerušia. Všetko sa v mozgu zmení a z tohto plynú mimoriadne príklady ľudských zmien.
First one: this is a man named John Newton, a British theologian who played a central role in the abolition of slavery from the British Empire in the early 1800s. And amazingly, this man spent decades as a younger man as the captain of a slave ship, and then as an investor in slavery, growing rich from this. And then something changed. Something changed in him, something that Newton himself celebrated in the thing that he's most famous for, a hymn that he wrote: "Amazing Grace."
Prvý príklad: toto je muž menom John Newton, britský teológ, ktorý hral hlavnú úlohu v zrušení otroctva v Britskej ríši na začiatku 19. storočia. Prekvapivo, tento muž strávil ako mladík desiatky rokov ako kapitán otrockej lode a následne ako investor do otroctva, kde sa týmto obohacoval. A potom sa niečo zmenilo. Niečo sa v ňom zmenilo, niečo, čo sám Newton oslavoval v tom, čím sa preslávil, hymna, ktorú napísal: „Amazing Grace“ (úžasná milosť).
This is a man named Zenji Abe on the morning of December 6, 1941, about to lead a squadron of Japanese bombers to attack Pearl Harbor. And this is the same man 50 years later to the day hugging a man who survived the attack on the ground. And as an old man, Zenji Abe came to a collection of Pearl Harbor survivors at a ceremony there and in halting English apologized for what he had done as a young man.
Toto je muž menom Zenji Abe v ráno 6. decembra 1941, ktorý povedie eskadru japonských bombardérov k útoku na Pearl Harbor. A toto je ten istý muž o 50 rokov neskôr, v ten istý deň, objímajúc muža, ktorý prežil útok na základňu. Ako starý muž prišiel Zenji Abe na zhromaždenie preživších Pearl Harbor, na ich ceremóniu a v lámavej angličtine sa ospravedlnil za to, čo urobil ako mladý muž.
Now, it doesn't always require decades. Sometimes, extraordinary change could happen in just hours. Consider the World War I Christmas truce of 1914. The powers that be had negotiated a brief truce so that soldiers could go out, collect bodies from no-man's-land in between the trench lines. And soon British and German soldiers were doing that, and then helping each other carry bodies, and then helping each other dig graves in the frozen ground, and then praying together, and then having Christmas together and exchanging gifts, and by the next day, they were playing soccer together and exchanging addresses so they could meet after the war. That truce kept going until the officers had to arrive and said, "We will shoot you unless you go back to trying to kill each other." And all it took here was hours for these men to develop a completely new category of "us," all of us in the trenches here on both sides, dying for no damn reason, and who is a "them," those faceless powers behind the lines who were using them as pawns.
Nie vždy to trvá desiatky rokov. Niekedy môže mimoriadna zmena nastať v priebehu pár hodín. Vezmime si Vianočné prímerie v roku 1914 počas prvej svetovej vojny. Vyššie moci sa dohodli na krátkom prímerí, aby vojaci mohli vyjsť von a pozbierať telá z neutrálneho územia medzi zákopovými líniami. Čoskoro to britskí a nemeckí vojaci začali vykonávať, a potom si navzájom pomáhali niesť telá a navzájom si pomáhali vykopať hroby v zamrznutej zemi, a potom sa spolu modlili a mali spoločné Vianoce, kde si vymenili darčeky a na ďalší deň spolu hrali futbal a vymieňali si adresy, aby sa mohli po vojne stretnúť. Mier pokračoval, pokiaľ neprišli velitelia a neoznámili: „Zastrelíme vás, pokiaľ sa nevrátite k vzájomnému vraždeniu.“ Stačili hodiny na to, aby títo muži prišli na novú kategóriu „my“, my všetci, čo sme tu v zákopoch, na oboch stranách, umierajúc bez dôvodu a kto sú „oni“, beztvaré sily za líniami, ktoré ich využívali ako figúrky.
And sometimes, change can occur in seconds. Probably the most horrifying event in the Vietnam War was the My Lai Massacre. A brigade of American soldiers went into an undefended village full of civilians and killed between 350 and 500 of them, mass-raped women and children, mutilated bodies. It was appalling. It was appalling because it occurred, because the government denied it, because the US government eventually did nothing more than a slap on the wrist, and appalling because it almost certainly was not a singular event. This man, Hugh Thompson, this is the man who stopped the My Lai Massacre. He was piloting a helicopter gunship, landed there, got out and saw American soldiers shooting babies, shooting old women, figured out what was going on, and he then took his helicopter and did something that undid his lifetime of conditioning as to who is an "us" and who is a "them." He landed his helicopter in between some surviving villagers and American soldiers and he trained his machine guns on his fellow Americans, and said, "If you don't stop the killing, I will mow you down."
Niekedy môže zmena nastať v priebehu sekúnd. Pravdepodobne najhrozivejšia udalosť Vietnamskej vojny bol Masaker v My Lai. Oddiel amerických vojakov prišiel do bezbrannej dediny plnej civilistov a zabil medzi 350 až 500 ľudí, masovo znásilnil ženy a deti a zmrzačil telá. Bolo to desivé. Bolo to desivé, pretože sa to stalo, pretože to vláda poprela, pretože americká vláda nakoniec neurobila nič, okrem upozornenia, desivé, pretože to dozaista nebola ojedinelá udalosť. Tento muž, Hugh Thompson, toto je muž, ktorý zastavil Masaker v My Lai. Pilotoval bojovú helikoptéru, pristál na mieste, vystúpil a uvidel amerických vojakov strieľať deti a staré ženy, domyslel si, čo sa deje, nato vzlietol so svojou helikoptérou a urobil niečo, čo odčinilo jeho doživotné predpoklady kto sme „my“ a kto sú „oni“. Pristál so svojou helikoptérou medzi pár preživšími dedinčanmi a americkými vojakmi a namieril svoj guľomet na vlastných Američanov a povedal: „Pokiaľ neprestanete s týmto vraždením, tak vás všetkých rozsekám.“
Now, these people are no more special than any of us. Same neurons, same neurochemicals, same biology. What we're left with here is this inevitable cliche: "Those who don't study history are destined to repeat it." What we have here is the opposite of it. Those who don't study the history of extraordinary human change, those who don't study the biology of what can transform us from our worst to our best behaviors, those who don't do this are destined not to be able to repeat these incandescent, magnificent moments.
Títo ľudia nie sú výnimočnejší než my. Rovnaké neuróny, rovnaké neurochemikálie, rovnaká biológia. Čo nám to zostalo, je nevyhnutné klišé: „Tí, ktorí sa z minulosti nič nenaučili, sú odsúdení k tomu, aby ju zopakovali.“ Čo tu máme, je pravý opak. Tí, ktorí neštudujú históriu neobyčajných ľudských zmien, tí, ktorí neštudujú biológiu toho, čo nás môže zmeniť, od nášho najhoršieho až po naše najlepšie správanie, tí, ktorí to nerobia, sú odsúdení k neschopnosti zopakovať tieto žiarivé magické momenty.
So thank you.
Ďakujem.
(Applause)
(potlesk)
CA: Talks that really give you a new mental model about something, those are some of my favorite TED Talks, and we just got one. Robert, thank you so much for that. Good luck with the book. That was amazing, and we're going to try and get you to come here in person one year. Thank you so much.
Prednášky, ktoré vám dajú nový rozhľad, sú jedny z mojich obľúbených TED prednášok, a jednu sme práve zažili. Robert, vrelá vďaka. Veľa šťastia s tvojou knihou. Bolo to úžasné, a budeme sa snažiť ťa sem priviesť na budúci rok. Veľmi pekne ďakujem. (potlesk)
RS: Thank you. Thank you all.
Ďakujem. Ďakujem vám všetkým.