Chris Anderson: So Robert spent the last few years think about how weird human behavior is, and how inadequate most of our language trying to explain it is. And it's very exciting to hear him explain some of the thinking behind it in public for the first time. Over to you now, Robert Sapolsky.
კრის ანდერსონი: რობერტმა ბოლო რამდენიმე წელი, იმაზე ფიქრში გაატარა, თუ რამდენად უცნაურია ჩვენი ქცევა და რამდენად არასრულფასოვანია ჩვენი მიდგომები მათ ასახსნელად. ძალიან საინტერესოა ამასთან დაკავშირებით მისი აზრების პირველი საჯარო მოსმენა. თქვენ წინაშეა, რობერტ საპოლსკი.
(Applause)
(აპლოდისმენტი)
Robert Sapolsky: Thank you. The fantasy always runs something like this. I've overpowered his elite guard, burst into his secret bunker with my machine gun ready. He lunges for his Luger. I knock it out of his hand. He lunges for his cyanide pill. I knock that out of his hand. He snarls, comes at me with otherworldly strength. We grapple, we fight, I manage to pin him down and put on handcuffs. "Adolf Hitler," I say, "I arrest you for crimes against humanity."
რობერტ საპოლსკი: მადლობა. წარმოსახვა ყოველთვის შემდგანაირად მიმდინარეობს მე ვაჯობე მის რჩეულ დაცვას, შევვარდი მის საიდუმლო ბუნკერში ტყვიამფრქვევი გამზადებული მაქვს. ის თავისი ლუგერისკენ იწევა, რომელსაც ხელიდან ვაგდებინებ. ის ციანიდის ტაბლეტის აღებას ლამობს, რომელსაც ხელიდან ვაგდებინებ. ის იღრინება, ის წარმოუდგენელი ძალით მეცემა. ჩვენ შევებით, ჩვენ ვჩხუბობთ, მისი შებოჭვა მოვახერხე და ხელბორკილები დავადე. "ადოლფ ჰიტლერ," ვუთხარი მე, "მე გაპატიმრებ კაცობრიობის წინაშე ჩადენილი დანაშაულისათვის."
Here's where the Medal of Honor version of the fantasy ends and the imagery darkens. What would I do if I had Hitler? It's not hard to imagine once I allow myself. Sever his spine at the neck. Take out his eyes with a blunt instrument. Puncture his eardrums. Cut out his tongue. Leave him alive on a respirator, tube-fed, not able to speak or move or see or hear, just to feel, and then inject him with something cancerous that's going to fester and pustulate until every cell in his body is screaming in agony, until every second feels like an eternity in hell. That's what I would do to Hitler.
ეს წარმოსახვის, ღირსების ორდენისეული ვერსიის დასასრულია და გამოსახულება ბნელდება. რას ვიზამდი ჰიტლერი რომ დამეჭირა? წარმოდგენა რთული არ არის, თუ საკუთარ თავს უფლებას მივცემ. მის ზურგს კისერთან გავჭრიდი. თვალებს ბლაგვი საგნით ამოვგლეჯდი. დაფის აპკებს გავუხვრეტდი. ენას ამოვაცლიდი. სასუნთქ აპარატსა და საკვებ მილზე მიერთებულს დავტოვებდი, რომ ვერ ხედავდეს, არ ესმოდეს და არ შეეძლოს საუბარი, მხოლოდ გრძნობდეს და რამე სიმსივნურს შევუყვანდი, რომელიც დაჩირქებას დაიწყებს სანამ მისი სხეულის თითოეული უჯრედი აგონიისგან არ იყვირებს, სანამ ყოველი წამი მარადიულ ჯოჯოხეთად არ გადაიქცევა. აი, ამას ვუზამდი ჰიტლერს.
I've had this fantasy since I was a kid, still do sometimes, and when I do, my heart speeds up -- all these plans for the most evil, wicked soul in history. But there's a problem, which is I don't actually believe in souls or evil, and I think wicked belongs in a musical. But there's some people I would like to see killed, but I'm against the death penalty. But I like schlocky violent movies, but I'm for strict gun control. But then there was a time I was at a laser tag place, and I had such a good time hiding in a corner shooting at people. In other words, I'm your basic confused human when it comes to violence.
ეს ფანტაზია ბავშვობიდან მაქვს, ზოგჯერ ახლაც და როცა ამას წარმოვიდგენ, გული მიჩქარდება. ეს გეგმები ისტორიაში ყველაზე ბოროტი, ავი სულისთვისაა. მაგრამ ერთი პრობლემაა, სინამდვილეში სულისა და ბოროტების არ მწამს, ვფიქრობ ავი, მიუზიკლს უფრო მიეკუთვნება. მაგრამ არსებობს ხალხი, რომლის სიკვდილსაც ვისურვებდი. თუმცა სიკვდილით დასჯის წინააღდეგი ვარ. მაგრამ უაზროდ ძალადობრივი ფილმები მიყვარს. თუმცა იარაღის მკაცრ კონტროლს ვემხრობი მიუხედავად ამისა, იყო დრო როცა ლაზერით ვთამაშობდი, და კუთხეში დამალვითა და სხვებზე სროლით კარგ დროს ვატარებდი. ანუ ძალადობას რაც შეეხება, რიგითი დაბნეული ადამიანი ვარ.
Now, as a species, we obviously have problems with violence. We use shower heads to deliver poison gas, letters with anthrax, airplanes as weapons, mass rape as a military strategy. We're a miserably violent species. But there's a complication, which is we don't hate violence, we hate the wrong kind. And when it's the right kind, we cheer it on, we hand out medals, we vote for, we mate with our champions of it. When it's the right kind of violence, we love it. And there's another complication, which is, in addition to us being this miserably violent species, we're also this extraordinarily altruistic, compassionate one.
მაშ, როგორც სახეობას, ძალადობასთან პრობლემები აშკარად გვაქვს. ჩვენ საშხაპეს საწამლავი აირის გასავრცელებლად ვიყენებთ, წერილს ჯილეხის ბაცილების გასავრცელებლად, თვითმფრინავებს იარაღებად, მასობრივ გაუპატიურებას კი, სამხედრო სტრატეგიად. ჩვენ საშინლად მოძალადე სახეობა ვართ. პრობლემა ის არის, რომ ჩვენ ძალადობა არ გვძულს. ჩვენ არასწორი ძალადობა გვძულს. და როცა ძალადობა სწორია, ჩვენ მას ვახალისებთ, ვაჯილდოვებთ, ხმას ვაძლევთ და ვმეგობრობთ ასეთი ძალადობის მოტრფიალეებთან. როცა სწორი სახის ძალადობას ვაწყდებით, ჩვენ ის გვიყვარს. აქ მეორე სირთულეცაა, იმასთან ერთად, რომ საშინლად მოძალადე სახეობა ვართ, ჩვენ ასევე უჩველოდ ალტრუისტებიც და ლმობიერნიც ვართ.
So how do you make sense of the biology of our best behaviors, our worst ones and all of those ambiguously in between?
მაშ, როგორ გავიგოთ ჩვენი ყველაზე უკეთესი, ყველაზე უარესი და ყველა მათ შორის მდგომი ქცევების ბიოლოგია?
Now, for starters, what's totally boring is understanding the motoric aspects of the behavior. Your brain tells your spine, tells your muscles to do something or other, and hooray, you've behaved. What's hard is understanding the meaning of the behavior, because in some settings, pulling a trigger is an appalling act; in others, it's heroically self-sacrificial. In some settings, putting your hand one someone else's is deeply compassionate. In others, it's a deep betrayal. The challenge is to understand the biology of the context of our behaviors, and that's real tough.
დამწყებთათვის, ყველაზე მოსაწყენი ქცევების მოძრაობითი ასპექტების გაგებაა. თქვენი ტვინი ეუბნება თქვენს ზურგს და კუნთებს, რომ ესა თუ ის გააკეთოს და ვაშა, თქვენ მოიქეცით. რთული კი ქცევის მნიშვნელობის გაგებაა, რადგანაც ზოგ შემთხვევაში სასხლეტზე თითის გამოკვრა საზარელი ქმედებაა; სხვა შემთხვევაში კი, გმირული თავგანწირვა. ზოგჯერ თქვენი ხელის სხვისაზე დადება, ღრმა თანაგრძნობას გამოხატავს. ზოგჯერ კი, ძლიერ ღალატს. გამოწვევა კი, ჩვენი ქცევების კონტექსტის ბიოლოგიის გაგებაა და ეს ძალიან რთულია.
One thing that's clear, though, is you're not going to get anywhere if you think there's going to be the brain region or the hormone or the gene or the childhood experience or the evolutionary mechanism that explains everything. Instead, every bit of behavior has multiple levels of causality.
ცალსახაა, რომ ვერაფერს გაიგებთ, თუ იფიქრებთ, რომ არსებობს ტვინის უბანი, ან ჰორმონი, ან გენი, ან ბავშვობის დროინდელი გამოცდილება, ან ევოლუციური მექანიზმი, რომელიც ყველაფერს ხსნის. სინამდვილეში, ქცევის თითოეულ ნაწილს გამომწვევი მიზეზების რამდენიმე დონე აქვს.
Let's look at an example. You have a gun. There's a crisis going on: rioting, violence, people running around. A stranger is running at you in an agitated state -- you can't quite tell if the expression is frightened, threatening, angry -- holding something that kind of looks like a handgun. You're not sure. The stranger comes running at you and you pull the trigger. And it turns out that thing in this person's hand was a cell phone.
განვიხილოთ ერთი მაგალითი. გაქვთ იარაღი. გარეთ კრიზისია: ამბოხება, ძალადობა, გარშემო ხალხი დარბის. აღელვებულ უცნობი თქვენკენ მორბის, ზუსტად ვერ ხვდებით გამოხედვა როგორია: შეშინებული, მუქარის შემცველი, გაბრაზებული? მას რაღაც უჭირავს, რაც იარაღს ჰგავს. დარწმუნებული არ ხართ. უცნობი თქვენკენ სირბილით მოიწევს თქვენ სასხელტს თითი გამოჰკარით. და აღმოჩნდა, რომ ეს ნივთი ადამიანის ხელში მობილური ტელეფონი იყო.
So we asked this biological question: what was going on that caused this behavior? What caused this behavior? And this is a multitude of questions.
მაშ, დავსვათ შემდეგი ბიოლოგიური კითხვა: რა ხდებოდა, რამაც ეს ქცევა გამოიწვია? რამ გამოიწვია ეს ქცევა? და ეს უამრავ კითხვას მოიცავს.
We start. What was going on in your brain one second before you pulled that trigger? And this brings us into the realm of a brain region called the amygdala. The amygdala, which is central to violence, central to fear, initiates volleys of cascades that produce pulling of a trigger. What was the level of activity in your amygdala one second before?
ვიწყებთ. რა ხდებოდა თქვენ ტვინში ერთი წამით ადრე, ვიდრე სასხლეტს თითს გამოჰკრავდით? და ამას გადავყავართ ტვინის ერთ–ერთი უბნის, ამიგდალას არეში. ამიგდალა, რომელიც ძალადობასა და შიშზეა პასუხისმგებელი, იწვევს რეაქციათა ჯაჭვს, რომლის შედეგიც სასხლეტზე თითის გამოკვრაა. როგორი იყო თქვენი ამიგდალას აქტივობის დონე ერთი წამით ადრე?
But to understand that, we have to step back a little bit. What was going on in the environment seconds to minutes before that impacted the amygdala? Now, obviously, the sights, the sounds of the rioting, that was pertinent. But in addition, you're more likely to mistake a cell phone for a handgun if that stranger was male and large and of a different race. Furthermore, if you're in pain, if you're hungry, if you're exhausted, your frontal cortex is not going to work as well, part of the brain whose job it is to get to the amygdala in time saying, "Are you really sure that's a gun there?"
მაგრამ ამის გასაგებად ჩვენ გვჭირდება, რომ ცოტათი უკან დავბრუნდეთ. რა ხდება გარემოში წამებითა და წუთებით ადრე, რამაც ზეგავლენა მოახდინა ამიგდალაზე? აშკარაა, დანახულმა და აჯანყების ხმამ, გავლენა მოახდინა. მაგრამ ამასთან ერთად, თქვენ უფრო მეტად შეგეშლებოდათ მობილური ტელეფონი იარაღში, თუ უცნობი მამაკაცი იქნებოდა დიდი და განსხვავებული რასის წარმომადგენელი. გარდა ამისა, თუ რაიმე გტკივათ, თუ გშიათ, თუ დაღლილი ხართ, თქვენი ტვინის ქერქის შუბლის წილი კარგად ვერ იმუშავებს, ტვინის ნაწილი, რომლის საქმეც ამიგდალას დროული ჩართვაა კითხვით: "დარწმუნებული ხარ, რომ ეს იარაღია?"
But we need to step further back. Now we have to look at hours to days before, and with this, we have entered the realm of hormones. For example, testosterone, where regardless of your sex, if you have elevated testosterone levels in your blood, you're more likely to think a face with a neutral expression is instead looking threatening. Elevated testosterone levels, elevated levels of stress hormones, and your amygdala is going to be more active and your frontal cortex will be more sluggish.
მაგრამ კიდევ უფრო უკან უნდა დავბრუნდეთ. ჩვენ უნდა ვნახოთ წინა საათები და დღეები და ამით ჩვენ შევაბიჯებთ ჰორმონების სამყაროში. მაგალითად, ტესტოსტერონი, თქვენი სქესის მიუხედავად, თუ სისხლში თქვენმა ტესტოსტერონის დონემ აიწია, უფრო სავარაიდოა იფიქროთ, რომ ნეიტრალური სახის გამომეტყველება მუქარის შემცველია. ტესტოსტერონის აწეულმა დონემ, ასწია სტრესის ჰორმონებიც და თქვენი ამიგდალა უფრო აქტიური იქნება და ქერქის შუბლის წილიც უფრო ნელი.
Pushing back further, weeks to months before, where's the relevance there? This is the realm of neural plasticity, the fact that your brain can change in response to experience, and if your previous months have been filled with stress and trauma, your amygdala will have enlarged. The neurons will have become more excitable, your frontal cortex would have atrophied, all relevant to what happens in that one second.
კიდევ უფრო უკან გადავინაცვლოთ, კვირებითა და თვეებით ადრე, რა შუაშია ეს ყოველივე? ეს ნეიროპლასტიურობის სფეროა, თქვენს ტვინს გამოცდილების საპასუხოდ შეცვლა შეუძლია და თუ თქვენი წინა თვეები სავსე იყო სტრესითა და ტრავმებით, თქვენი ამიგდალა უფრო გადიდებულია. ნეირონები უფრო ადვილად აგზნებადი, ქერქის შუბლის წილი კი, ატროფირებული. ეს ყველაფერი კავშირშია იმასთან, რაც ხდება იმ ერთ წამში.
But we push back even more, back years, back, for example, to your adolescence. Now, the central fact of the adolescent brain is all of it is going full blast except the frontal cortex, which is still half-baked. It doesn't fully mature until you're around 25. And thus, adolescence and early adulthood are the years where environment and experience sculpt your frontal cortex into the version you're going to have as an adult in that critical moment.
მაგრამ უფრო შორს შეგვიძლია წავიდეთ, წლებით წინ. მაგალითად, თქვენ მოზარდობაში. მოზარდის ტვინში მთავარი ის არის, რომ ტვინი მთლიანად ყალიბდება, ქერქის შუბლის წილის გარდა, რომელიც ისევ ნახევრად გამომცხვარია. ის სადღაც 25 წლამდე სრულად არ მწიფდება. ასე რომ, მოზარდობა და ადრეული ახალგაზრდობა არის დრო, როცა გარემო და გამოცდილება თქვენი ქერქის შუბლის წილს იმად აყალიბებს, რაც ზრდასრულობაში, მოცემულ კრიტიკულ მომენტში უნდა გქონდეთ.
But pushing back even further, even further back to childhood and fetal life and all the different versions that that could come in. Now, obviously, that's the time that your brain is being constructed, and that's important, but in addition, experience during those times produce what are called epigenetic changes, permanent, in some cases, permanently activating certain genes, turning off others. And as an example of this, if as a fetus you were exposed to a lot of stress hormones through your mother, epigenetics is going to produce your amygdala in adulthood as a more excitable form, and you're going to have elevated stress hormone levels.
თუმცა, თუ უფრო უკან დავბრუნდებით, ბავშვობასა და ჩანასახოვან სიცოცხლეში, ყველაფერი უამრავნაირად შეიძლება ჩამოყალიბებულიყო. მაშ, აშკარაა, ეს ის დროა, როცა თქვენი ტვინი ყალიბდება და ეს მნიშვნელოვანია, მაგრამ უფრო მეტიც, ამ დროს მიღებული გამოცდილება წარმოქმნის ეპიგენეტიკურ ცვლილებებს, ზოგჯერ სამუდამოდ, სამუდამოდ ააქტივებს კონკრეტულ გენებს, სხვებს კი გამორთავს. მაგალითად, თუ ჩანასახოვან პერიოდში დედისგან უამრავი სტრესული ჰორმონი მიიღეთ, ეპიგენეტიკურად თქვენი ამიგდალა ზრდასრულობისთვის უფრო აგზნებადად ჩამოყალიბდება და სტრესული ჰორმონების დონეც მაღალი გექნებათ,
But pushing even further back, back to when you were just a fetus, back to when all you were was a collection of genes. Now, genes are really important to all of this, but critically, genes don't determine anything, because genes work differently in different environments. Key example here: there's a variant of a gene called MAO-A, and if you have that variant, you are far more likely to commit antisocial violence if, and only if, you were abused as a child. Genes and environment interact, and what's happening in that one second before you pull that trigger reflects your lifetime of those gene-environment interactions.
მაგრამ უფრო უკან წავიდეთ, როცა მხოლოდ ემბრიონი იყავით, მხოლოდ გენების ნაკრები. გენები ძალიან მნიშვნელოვანია ყველასთვის, თუმცა ისინი გადაჭრით არაფერს განსაზღვრავენ, იმიტომ რომ გენები სხვადასხვა გარემოში განსხვავებულად მოქმედებენ. მთავარი მაგალითი: არსებობს გენის ერთ–ერთი ვარიანტი MAO-A, და თუ თქვენ ეს ვარიანტი გაქვთ, თქვენ ანტისოციალური ძალადობისკენ ხართ მიდრეკილი, მაშინ და მხოლოდ მაშინ, თუ ბავშვობაში თქვენზე იძალადეს. გენები და გარემო ურთიერთქმედებს და ის რაც გასროლამდე ერთი წამით ადრე ხდება, გენისა და გარემოს ურთიერთქმედების ანარეკლია.
Now, remarkably enough, we've got to push even further back now, back centuries. What were your ancestors up to. And if, for example, they were nomadic pastoralists, they were pastoralists, people living in deserts or grasslands with their herds of camels, cows, goats, odds are they would have invented what's called a culture of honor filled with warrior classes, retributive violence, clan vendettas, and amazingly, centuries later, that would still be influencing the values with which you were raised.
მაშ, გაგიკვირდებათ და ჩვენ წარსულში კიდევ უფრო შორს, საუკუნეებით წინ უნდა გადავინაცვლოთ. რას საქმიანობდნენ თქვენი წინაპრები. და თუ, მაგალითად, ისინი მომთაბარე მეცხვარეები იყვნენ, ხალხი, რომელიც უდაბნოებში, ან ტრამალებში ცხოვრობდა და ჰყავდა აქლემის, ძროხის და თხის ფარები. დიდი შანსია მათ მებრძოლთა კლასებით სავსე ე.წ. ღირსების კულტურა დაემკვიდრებინათ, ძალადობრივი სადამსჯელო ზომებით, კლანური შურისძიებით, და გასაოცრად, საუკუნეების შემდეგ, ეს ისევ მოახდენს გავლენას იმ ღირებულებებზე რომლითაც გაიზარდეთ.
But we've got to push even further back, back millions of years, because if we're talking about genes, implicitly we're now talking about the evolution of genes. And what you see is, for example, patterns across different primate species. Some of them have evolved for extremely low levels of aggression, others have evolved in the opposite direction, and floating there in between by every measure are humans, once again this confused, barely defined species that has all these potentials to go one way or the other.
მაგრამ ჩვენ უფრო უკან უნდა დავბრუნდეთ, მილიონობით წლით უკან, რადგან თუ გენებზე ვსაუბრობთ, ამით გენთა ევოლუციასაც ვეხებით. მაგალითად, პრიმატთა სხვადასხვა სახეობაში გარკვეულ ტენდენციებს ვხედავთ. ზოგიერთ მათგანს აგრესიის უმდაბლესი დონეები განუვითარდა, სხვებს კი - პირიქით. და ყველა საზომით, მათ შორის ადამიანები დგანან, ვიმეორებ, ეს დაბნეული ნახევრადგანსაზღვრული სახეობა, რომლესაც ორივე მიმართულებით მოძრაობის ყველანაირი პოტენციალი გააჩნია.
So what has this gotten us to? Basically, what we're seeing here is, if you want to understand a behavior, whether it's an appalling one, a wondrous one, or confusedly in between, if you want to understand that, you've got take into account what happened a second before to a million years before, everything in between.
მაშ, რას გვაძლევს ეს ყოველივე? მოკლედ, როგორც ხედავთ, თუ გსურთ ქცევის გაგება, გინდ საშინელი იყოს და გინდ მშვენიერი, ან რაღაც მათ შორის, თუ მისი გაგება გსურთ, უნდა გაითვალისწინოთ, რა მოხდა წამითა და მილიონობით წლის უკან და ასევე სხვა ყველაფერი მათ შორის.
So what can we conclude at this point? Officially, it's complicated. Wow, that's really helpful. It's complicated, and you'd better be real careful, real cautious before you conclude you know what causes a behavior, especially if it's a behavior you're judging harshly.
მაშ, შეჯამების სახით რისი თქმა შეგვიძლია? ოფიციალურად, ეს ყველაფერი რთულია. ვაუ, ნამდვილად გამოსადეგი პასუხია. რთულია და სჯობს ძალიან წინდახედულები და ფრთხილები იყოთ სანამ დაასკვნიდეთ, თუ რა იწვევს ქცევას. განსაკუთრებით, თუ ამ ქცევას მკაცრად განსჯით.
Now, to me, the single most important point about all of this is one having to do with change. Every bit of biology I have mentioned here can change in different circumstances. For example, ecosystems change. Thousands of years ago, the Sahara was a lush grassland. Cultures change. In the 17th century, the most terrifying people in Europe were the Swedes, rampaging all over the place. This is what the Swedish military does now. They haven't had a war in 200 years. Most importantly, brains change. Neurons grow new processes. Circuits disconnect. Everything in the brain changes, and out of this come extraordinary examples of human change.
ჩემთვის ამ ყოველივედან უმნიშვნელოვანესია ინდივიდის ცვლილება. ბიოლოგიის ყველა ის ნაწილი, რომელიც ვახსენე შეიძლება შეიცვალოს სხვადასხვა პირობებში. მაგალითად, ეკოსისტემა იცვლება. ათასწლეულების წინ, საჰარა აყვავებული სათიბ–საძოვარი იყო. კულტურები იცვლება. მე–17 საუკუნეში ევროპის ყველაზე სასტიკი ხალხი შვედები იყვნენ, ყველაფერს მიწასთან ასწორებდნენ. ამას აკეთებენ შვედი სამხედროები ახლა. მათ 200 წელია არ უომიათ. ყველაზე მნიშვნელოვანია. რომ ტვინები იცვლება. ნეირონები ახალ პროცესებს წარმოქმნიან. წრებრუნვა იშლება. ტვინში ყველაფერი იცვლება და ყოველივე ამის შედეგად, ადამიანები უჩვეულოდ გარდაიქმნებიან.
First one: this is a man named John Newton, a British theologian who played a central role in the abolition of slavery from the British Empire in the early 1800s. And amazingly, this man spent decades as a younger man as the captain of a slave ship, and then as an investor in slavery, growing rich from this. And then something changed. Something changed in him, something that Newton himself celebrated in the thing that he's most famous for, a hymn that he wrote: "Amazing Grace."
პირველი: ეს ჯონ ნიუტონია, ბრიტანელი თეოლოგი, რომელმაც ადრეულ 1800–იანებში, ბრიტანეთის იმპერიის მონათფლობელობისგან გათავისუფლებაში მთავარი როლი შეასრულა. გასაოცრად, ახალგაზრდობაში ამ ადამიანმა ათწლეულები, მონათა გადამყვანი გემის კაპიტნად და შემდეგ მონათფლობელობაში ინვესტორად დაჰყო, რითიც გამდიდდრდა. თუმცა, შემდეგ რაღაც შეიცვალა. მასში რაღაც შეიცვალა, რაღაც, რაც ნიუტონმა თვითონ შეამკო იმაში, რითაც ის ყველაზე მეტადაა ცნობილი, თავის დაწერილ ჰიმნში: "საკვირველი მოწყალება."
This is a man named Zenji Abe on the morning of December 6, 1941, about to lead a squadron of Japanese bombers to attack Pearl Harbor. And this is the same man 50 years later to the day hugging a man who survived the attack on the ground. And as an old man, Zenji Abe came to a collection of Pearl Harbor survivors at a ceremony there and in halting English apologized for what he had done as a young man.
ეს ზენჯი აბეა, 1941 წლის 6 დეკემბერი, ეს ესაა პერლ ჰარბორის დასაბომბ ესკადრონებს უნდა გაუძღვეს. ეს კი იგივე ადამიანია იმ დღიდან 50 წლისთავზე, რომელიც შეტევისგან გადარჩენილ კაცს ეხვევა. უკვე მოხუცი ზენჯი აბე პერლ ჰარბორის გადარჩენილების შეკრების ცერემონიაზე მივიდა და გატეხილი ინგლისურით მოიბოდიშა ახალგაზრდობაში ჩადენილის გამო.
Now, it doesn't always require decades. Sometimes, extraordinary change could happen in just hours. Consider the World War I Christmas truce of 1914. The powers that be had negotiated a brief truce so that soldiers could go out, collect bodies from no-man's-land in between the trench lines. And soon British and German soldiers were doing that, and then helping each other carry bodies, and then helping each other dig graves in the frozen ground, and then praying together, and then having Christmas together and exchanging gifts, and by the next day, they were playing soccer together and exchanging addresses so they could meet after the war. That truce kept going until the officers had to arrive and said, "We will shoot you unless you go back to trying to kill each other." And all it took here was hours for these men to develop a completely new category of "us," all of us in the trenches here on both sides, dying for no damn reason, and who is a "them," those faceless powers behind the lines who were using them as pawns.
მაშ, ათწლეულები ყოველთვის საჭირო არაა. ზოგჯერ უჩვეულო ცვლილებები საათებში ხდება. მაგალითად, პირველი მსოფლიო ომის 1914 წლის საშობაო დროებითი ზავი. ძალები დროებით ზავზე შეთანხმდნენ, რათა მეომრებს, სადავო მიწებზე, სანგრებს შორის არსებული გვამების აეკრიფათ. მალევე ბრიტანელი და გერმანელი ჯარისკაცები სწორედ ამას აკეთებდნენ და ერთმანეთს გვამების გატანაშიც ეხმარებოდნენ, შემდეგ კი, გაყინულ მიწაში საფლავების გათხრაში და შემდეგ ერთად ლოცულობდნენ. შემდეგ შობას ერთად ზეიმობდნენ და საჩუქრები გაცვალეს. მომდევენო დღეს კი, ფეხბურთს თამაშობდნენ და მისამართებს ცვლიდნენ, რათა ომის შემდეგ შეხვედროდნენ. ზავი მანამდე გაგრძელდა, სანამ ოფიცრები არ მოვიდნენ და არ თქვეს: "გესვრით, თუ ისევ ერთმანეთის მოკვლას არ შეეცდებით." და ყველაფერს ამას საათები დასჭირდა, რომ ამ ადამიანებს "ჩვენ" სრულიად სხვა კატეგორიად აღექვათ, "ჩვენ" ყველანი ამ სანგრებში, ორივე მხარეს, ვიხოცებით არაფრის გამო და "ისინი" იყვნენ ის უსახო ძალაუფლებები ზურგს უკან, რომელებიც მათ პაიკებად იყენებდნენ.
And sometimes, change can occur in seconds. Probably the most horrifying event in the Vietnam War was the My Lai Massacre. A brigade of American soldiers went into an undefended village full of civilians and killed between 350 and 500 of them, mass-raped women and children, mutilated bodies. It was appalling. It was appalling because it occurred, because the government denied it, because the US government eventually did nothing more than a slap on the wrist, and appalling because it almost certainly was not a singular event. This man, Hugh Thompson, this is the man who stopped the My Lai Massacre. He was piloting a helicopter gunship, landed there, got out and saw American soldiers shooting babies, shooting old women, figured out what was going on, and he then took his helicopter and did something that undid his lifetime of conditioning as to who is an "us" and who is a "them." He landed his helicopter in between some surviving villagers and American soldiers and he trained his machine guns on his fellow Americans, and said, "If you don't stop the killing, I will mow you down."
ზოგჯერ ცვლილება, შეიძლება რამდენიმე წამშიც მოხდეს. ვიეტნამის ომში ყველაზე შემზარავი მოვლენა, ალბათ მი ლაის ჟლეტა იყო. ამერიკელი ჯარისკაცების რაზმი მშვიდობიანი მოქალაქეებით სავსე დაუცველ სოფელს მიადგა და 350–დან 500–მდე ადამიანი ჩახოცა, მასობრივად გააუპატიურეს ქალები და ბავშვები, დაასახიჩრეს გვამები. ეს შემაძრწუნებელი იყო. ეს შემაძრწუნებელი იყო, რადგან ეს მოხდა, რადგან მთავრობამ ეს უარყო, რადგან აშშ–ს მთავრობამ საბოლოოდ მცირე სასჯელის გარდა არაფერი მოიმოქმედა და შემაძრწუნებელი იყო, რადგან ეს დიდი ალბათობით, ერთეული ქმედება არ იყო. ეს კაცი, ჰიუ თომფსონი, ეს ის კაცია, ვინც მი ლაის ჟლეტა შეაჩერა. ის საბრძოლო ვერტმფრენის პილოტი იყო, იქ დაეშვა, გადმოვიდა და დაინახა, თუ როგორ ხოცავდნენ ამერიკელი ჯარისკაცები ბავშვებს, ესროდნენ მოხუც ქალებს, მიხვდა რაც ხდებოდა და შემდეგ თავისი ვერტმფრენით გააკეთა ის, რამაც მთლიანად შეცვალა მთელი მისი წარმოდგენები იმაზე, თუ ვინ იყო "ჩვენ" და ვინ იყვნენ "ისინი." მან თავისი ვერტმფრენი გადარჩენილებსა და ამერიკელ მეომრებს შორის დასვა, ტყვიამფრქვევი თავისიან ამერიკელებს დაუმიზნა და უთხრა: "თუ ხოცვას არ შეწყვეტთ, მიწასთან გაგასწორებთ."
Now, these people are no more special than any of us. Same neurons, same neurochemicals, same biology. What we're left with here is this inevitable cliche: "Those who don't study history are destined to repeat it." What we have here is the opposite of it. Those who don't study the history of extraordinary human change, those who don't study the biology of what can transform us from our worst to our best behaviors, those who don't do this are destined not to be able to repeat these incandescent, magnificent moments.
მაშ, ეს ხალხი ჩვენზე განსაკუთრებული არ არის. იგივე ნეირონები, იგივე ნეიროქიმია, იგივე ბიოლოგია. რაც დაგვრჩენია არის ეს გარდაუვალი კლიშე: "ვინც არ სწავლობს ისტორიას, მისი გამეორებისთვისაა განწირული." რაც ჩვენ გვაქვს, ამის საწინააღმდეგოა. ისინი ვინც არ სწავლობენ ადამიანური გარდაქმნის უჩვეულო ისტორიას, ისინი ვინც არ სწავლობენ ბიოლოგიას, რომელსაც ჩვენი ქცევების ყველაზე უარესიდან, ყველაზე უკეთესისკენ შეცვლა შეუძლია, ისინი ვინც ამ ყველაფერს არ აკეთებენ. განწირულნი არიან, ვერ გაიმეორონ ეს ბრწყინვალე და შესანიშნავი მომენტები.
So thank you.
მადლობა.
(Applause)
(აპლოდისმენტი)
CA: Talks that really give you a new mental model about something, those are some of my favorite TED Talks, and we just got one. Robert, thank you so much for that. Good luck with the book. That was amazing, and we're going to try and get you to come here in person one year. Thank you so much.
კა: გამოსვლები, რომლებიც რაღაცის შესახებ ახლებურ წარმოდგენას გვიქმნიან, ჩემი ფავორიტი TED გამოსვლებია და ჩვენ ახლახანს მოვისმინეთ ასეთი. რობერტ, დიდი მადლობა ამისთვის. წარმატებები წიგნთან დაკავშირებით. გასაოცარი იყო და ჩვენ ვეცდებით ერთ წელიწადში პირადად გიხილოთ. დიდი მადლობა.
RS: Thank you. Thank you all.
რს: მადლობა, მადლობა ყველას.