So, last month, the Encyclopaedia Britannica announced that it is going out of print after 244 years, which made me nostalgic, because I remember playing a game with the colossal encyclopedia set in my hometown library back when I was a kid, maybe 12 years old. And I wondered if I could update that game, not just for modern methods, but for the modern me.
Минатиот месец енциклопедијата „Британика“ најави дека престанува со печатење по 244 години, што направи да се почуствувам носталгично, затоа што паметам како си играв со џиновската енциклопедија во градската библиотека кога бев дете, некаде околу 12 години. И се запрашав дали можам да ја модернизирам таа игра, не само за модерните методи, туку и за модерниот јас.
So I tried. I went to an online encyclopedia, Wikipedia, and I entered the term "Earth." You can start anywhere, this time I chose Earth. And the first rule of the game is pretty simple. You just have to read the article until you find something you don't know, and preferably something your dad doesn't even know.
И се обидов. Ја посетив онлајн енциклопедијата, Википедија, и пишав „Земја“. Можете да почнете од секаде, но овој пат ја одбрав Земјата. Првото правило на играта е доста едноставно. Треба да ја читате статијата сè додека не наидете на нешто непознато, и по можност нешто што дури ни татко ви не го знае.
And in this case, I quickly found this: The furthest point from the center of the Earth is not the tip of Mount Everest, like I might have thought, it's the tip of this mountain: Mount Chimborazo in Ecuador. The Earth spins, of course, as it travels around the sun, so the Earth bulges a little bit around the middle, like some Earthlings. And even though Mount Chimborazo isn't the tallest mountain in the Andes, it's one degree away from the equator, it's riding that bulge, and so the summit of Chimborazo is the farthest point on Earth from the center of the Earth.
Во случајов, набрзина го најдов ова: Најоддалечената точка од центарот на Земјата не е врвот Еверест, како што си мислев, туку врвот на планината Чимборазо во Еквадор. Земјата, секако, се врти додека патува околу сонцето, па затоа таа е малку испупчена на средината, исто како и некои Земјани. Иако врвот Чимборазо не е највисокиот врв на Андите, тој се наоѓа на еден степен од екваторот, токму на тоа испупчување, па затоа врвот Чимборазо е најоддалечената точка на земјата од нејзиниот центар.
And it is really fun to say. So I immediately decided, this is going to be the name of the game, or my new exclamation. You can use it at TED. Chimborazo, right? It's like "eureka" and "bingo" had a baby. I didn't know that; that's pretty cool. Chimborazo!
И многу е интересно за кажување. Па затоа веднаш одлучив, вака ќе се вика играта, односно мојот нов извик. Може да го користите на ТЕД. Чимборазо, нели? Тоа е како „еурека“ и „бинго“ да направиле бебе. Не го знаев тоа; мошне интересно. Чимборазо!
So the next rule of the game is also pretty simple. You just have to find another term and look that up. Now in the old days, that meant getting out a volume and browsing through it alphabetically, maybe getting sidetracked, that was fun.
Следното правило на играта е исто така доста едноставно. Треба само да најдете друг непознат збор и да го побарате. Во старите времиња, тоа значело вадење на еден том и пребарување по азбучен ред, па можеби и одвлекување на вниманието, забавно било.
Nowadays there are hundreds of links to choose from. I can go literally anywhere in the world, I think since I was already in Ecuador, I just decided to click on the word "tropical." That took me to this wet and warm band of the tropics that encircles the Earth.
Во денешно време има избор од илјадници линкови. Можам да одам буквално каде било во светот, и си помислив кога веќе сум во Еквадор, одлучив да кликнам на зборчето „тропски“. Тоа ме одведе на овој влажен и топол тропски појас што ја обиколува Земјата.
Now that's the Tropic of Cancer in the north and the Tropic of Capricorn in the south, that much I knew, but I was surprised to learn this little fact: Those are not cartographers' lines, like latitude or the borders between nations, they are astronomical phenomena caused by the Earth's tilt, and they change. They move; they go up, they go down. In fact, for years, the Tropic of Cancer and the Tropic of Capricorn have been steadily drifting towards the equator at the rate of about 15 meters per year, and nobody told me that. I didn't know it. Chimborazo!
Оноа е Тропик на ракот на север и Тропик на јарецот на југ, тоа го знаев, но се изненадив од следново фактче: Тие не се картографкси одредници, како географска ширина или границите помеѓу земјите, тие се астрономски феномени предизвикани од накосеноста на Земјата, и променливи се. Се движат; одат нагоре, одат надолу. Впрочем, со години, Тропикот на ракот и Тропикот на јарецот постепено се поместуваат накај екваторот со стапка од околу 15 метри годишно, и никој не ми го кажал тоа. Не го знаев. Чимборазо!
So to keep the game going, I just have to find another term and look that one up. Since I'm already in the tropics, I chose "Tropical rainforest." Famous for its diversity, human diversity. There are still dozens and dozens of uncontacted tribes living on this planet. They're all over the globe, but virtually all of them live in tropical rainforests. This is the only place you can go nowadays and not get "friended."
Па, за да продолжи играта, треба да најдам друг збор и да го побарам. Кога веќе сум во тропските предели, одбрав „Тропски дождовни шуми“. Познати по нивната разноликост, човекова разноликост. Сè уште има десетици и десетици неоткирени племиња на планетава. Ги има насекаде, но во суштина сите живеат во тропските шуми. Тоа е единственото место во денешно време каде може да отидете, а да не се „спријателите“.
The link that I clicked on here was exotic in the beginning and then absolutely mysterious at the very end. It mentioned leopards and ring-tailed coatis and poison dart frogs and boa constrictors and then coleoptera, which turn out to be beetles.
Линкот што го кликнав тука беше егзотичен на почетокот и апсолутно мистериозен при самиот крај. Се однесуваше на леопарди и коати, отровни жаби и боа констриктори, потоа тврдокрилци, што излезе дека се бубачки.
Now I clicked on this on purpose, but if I'd somehow gotten here by mistake, it does remind me, for the band, see "The Beatles," for the car see "Volkswagon Beetle," but I am here for beetle beetles. This is the most successful order on the planet by far. Something between 20 and 25 percent of all life forms on the planet, including plants, are beetles. That means the next time you are in the grocery store, take a look at the four people ahead of you in line. Statistically, one of you is a beetle.
Е сега намерно кликнав тука, но ако се најдев овде по грешка, ќе ме асоцираше, за бендот одете на „Битлси“, за автомобилот одете на „Фолксваген Буба“, но јас сум тука баш за бубачките. Ова е дефинитивно најуспешниот поредок на планетава. Некаде околу 20 и 25 проценти од сиот жив свет на планетава, вклучувајќи ги и растенијата, се бубачки. Тоа значи наредниот пат кога ќе одите во продавница, погледнете ги четворицата пред вас во редот. Статистички, еден од вас е бубачка.
And if it is you, you are astonishingly well adapted. There are scavenger beetles that pick the skin and flesh off of bones in museums. There are predator beetles, that attack other insects and still look pretty cute to us. There are beetles that roll little balls of dung great distances across the desert floor to feed to their hatchlings. This reminded the ancient Egyptians of their god Khepri, who renews the ball of the sun every morning, which is how that dung-rolling scarab became that sacred scarab on the breastplate of the Pharaoh Tutankhamun.
И ако тоа сте вие, неверојатно добро сте се адаптирале. Има бубачки мршојадци кои ја глодаат кожата и месото од коските во музеи. Има бубчки предатори, кои напаѓаат други инсекти и пак ни се слатки. Има бубачки кои тркалаат мали топчиња од измет на огромни далечини низ пустините за да ги нахранат малечките. Ова ги потсетувало античките Египјани на нивниот бог Кхепри, кој секое утро ја обновувал куглата на сонцето, па така овој лепешкар станал светиот лепешкар на панцирот на фараонот Тутанкамон.
Beetles, I was reminded, have the most romantic flirtation in the animal kingdom. Fireflies are not flies, fireflies are beetles. Fireflies are coleoptera, and coleoptera communicate in other ways as well.
Се потсетив дека бубачките имаат најромантичен флерт во царството на животните. Светулките не се мушички, туку бубачки. Светулките се тврдокрилци, а тврдокрилците комуницираат и на други начини.
Like my next link: The chemical language of pheromones. Now the pheromone page took me to a video of a sea urchin having sex. Yeah.
Како следниов линк: Хемискиот јазик на феромоните. Страницата за феромоните сега ме одведе до едно видео од морски еж што се секса. Тоа е тоа.
(Laughter)
(Смеа)
And the link to aphrodisiac. Now that's something that increases sexual desire, possibly chocolate. There is a compound in chocolate called phenethylamine that might be an aphrodisiac. But as the article mentions, because of enzyme breakdown, it's unlikely that phenethylamine will reach your brain if taken orally. So those of you who only eat your chocolate, you might have to experiment.
И линкот за афродизијак. Тоа е нешто што го зголемува сексуалниот нагон, по можност чоколадата. Во чоколадата има соединение што се вика фенилетиламин што може да биде афродизијак. Но како што се споменува во статијата, поради разложување на ензимите, малку е веројатно дека фенилетиламинот ќе стигне до мозокот ако се зема орално. Па затоа, вие што само јадете чоколада, може ќе треба да експериментирате малку.
The link I clicked on here, "sympathetic magic," mostly because I understand what both of those words mean. But not when they're together like that. I do like sympathy. I do like magic. So when I click on "sympathetic magic," I get sympathetic magic and voodoo dolls.
Го кликнав линкот тука, „симпатична магија“, најмногу зашто ги разбирам и двата збора. Но, не и кога се вака заедно. Ја сакам симпатијата. Ја сакам магијата. Па кога ќе кликнам на „симпатична магија“, добивам симпатична магија и вуду кукли.
This is the boy in me getting lucky again. Sympathetic magic is imitation. If you imitate something, maybe you can have an effect on it. That's the idea behind voodoo dolls, and possibly also cave paintings.
На детето во мене повторно му се посреќи. Симпатичната магија е имитација. Ако имитирате нешто, можеби ќе можете да влијаете врз нештото. Тоа е идејата на вуду куклите, како и на пештерските цртежи.
The link to cave paintings takes me to some of the oldest art known to humankind. I would love to see Google maps inside some of these caves. We've got tens-of-thousands-years-old artwork. Common themes around the globe include large wild animals and tracings of human hands, usually the left hand.
Линкот на пештерските цртежи ме одведе до еден од најстарите живописи во човештвото. Баш би сакал да видам Гугл мапи за некои од пештериве. Имаме десетици илјади години стари цртежи. Најзастапените теми околу светот содржат големи диви животни и отпечатоци од човечки раце, обично левата.
We have been a dominantly right-handed tribe for millenia, so even though I don't know why a paleolithic person would trace his hand or blow pigment on it from a tube, I can easily picture how he did it. And I really don't think it's that different form our own little dominant hand avatar right there that I'm going to use now to click on the term for "hand," go to the page for "hand," where I found the most fun and possibly embarrassing bit of trivia I've found in a long time. It's simply this: The back of the hand is formally called the opisthenar.
Со милениуми сме биле претежно деснорако племе, па иако не знам зошто палеолитска особа би си ја отцртувал раката или би ја пигментирал, можам да замислам како го правел тоа. Мислам дека навистина не се разликува многу од нашата доминантна мала рака аватар онаму со којашто сега ќе кликнам на зборот „рака“, одам на страницата за „рака“, каде што најдов најинтересна и веројатно непријатна тривијалност каква што не сум нашол одамна. Станува збор за ова: Задниот дел од раката формално се нарекува опистенар.
Now that's embarrassing, because up until now, every time I've said, "I know it like the back of my hand," I've really been saying, "I'm totally familiar with that, I just don't know it's freaking name, right?" And the link I clicked on here, well, lemurs, monkeys and chimpanzees have the little opisthenar.
Е тоа е срамота, затоа што сè досега, секој пат кога велев, „го знам тоа како како задниот дел од раката“, всушност сум велел, „сосема ми е познато тоа, само што не му го знам името да му се сневиди, нели?“ Линкот што го кликнав тука, значи лемурите, мајмуните и шимпанзате имаат мали опистенари.
I click on chimpanzee, and I get our closest genetic relative. Pan troglodytes, the name we give him, means "cave dweller." He doesn't. He lives in rainforests and savannas. It's just that we're always thinking of this guy as lagging behind us, evolutionarily or somehow uncannily creeping up on us, and in some cases, he gets places before us.
Кликнувам на шимпанзо, и го добивам генетички најблискиот роднина. Пан троглодити, како што ги нарекуваме, значи „пештерски жител“. Но, не е така. Тие живеат во дождовните шуми и саваните. Само што секогаш си мислиме дека тие заостануваат зад нас, еволуциски или некако чудно ни се прикрадуваат, па во некои случаи се и пред нас.
Like my next link, the almost irresistible link, Ham the Astrochimp. I click on him, and I really thought he was going to bring me full circle twice, in fact. He's born in Cameroon, which is smack in the middle of my tropics map, and more specifically his skeleton wound up in the Smithsonian museum getting picked clean by beetles.
Како на следниов мој линк, речиси неодоливиот линк, Хам астро-шимпанзото. Кликнувам на него, и навистина мислев дека повторно ќе ме сврти во круг. Роден е во Камерун, што се наоѓа токму среде мојата тропска мапа, а згора на тоа неговиот скелет се најде во Смитсонијан музејот каде го глодаа бубачки.
In between those two landmarks in Ham's life, he flew into space. He experienced weightlessness and re-entry months before the first human being to do it, Soviet cosmonaut Yuri Gagarin.
Покрај тие две значајни настани во животот на Хам, тој леташе и во вселената. Тој ја доживеа бестежинската состојба и приземјувањето, месеци пред првиот човек да го стори тоа, советскиот космонаут Јури Гагарин.
When I click on Yuri Gagarin's page, I get this guy who was surprisingly short in stature, huge in heroism. Top estimates, Soviet estimates, put this guy at 1.65 meters, that is less than five and a half feet tall max, possibly because he was malnourished as a child.
Кога кликнувам на страницата на Јури Гагарин, го добивам овој тип кој бил доста низок, но многу смел. Врвните пресметки, Советските пресметки, велат дека бил висок 1.65 метри, тоа е помалку од пет ипол стапки, можеби затоа што бил неухранет како мал.
Germans occupied Russia. A Nazi officer took over the Gagarin household, and he and his family built and lived in a mud hut. Years later, the boy from that cramped mud hut would grow up to be the man in that cramped capsule on the tip of a rocket who volunteered to be launched into outer space, the first one of any of us to really physically leave this planet. And he didn't just leave it, he circled it once.
Германците ја окупираа Русија. Нацистички офицер се вселил во домаќинството на Гагарин, а тој и неговото семејство изградиле и живееле во колиба од кал. Години подоцна, детето од таа тесна колиба порасна и стана човекот што влезе во таа тесна капсула, на врвот од ракетата, којшто доброволно се пријавил да биде лансиран во вселената, првиот човек кој навистина физички ја напуштил планетата. И не само што ја напуштил, туку ја заобиколил.
Fifty years later, as a tribute, the International Space Station, which is still up there tonight, synced its orbit with Gagarin's orbit, at the exact same time of day, and filmed it, so you can go online and you can watch over 100 minutes of what must have been an absolutely mesmerizing ride, possibly a lonely one, the first person to ever see such a thing.
Педесет години подоцна, во знак на почит, Меѓународната вселенска станица, којашто е таму горе и вечерва, ја синхронизираше својата орбита со онаа на Гагарин, во точното време од денот, и ја снимаше, па така можете да одите онлајн и да гледате преку 100 минути од тоа крајно вчудовидувачко, а веројатно и осамено возење, првиот човек што некогаш видел такво нешто.
And then when you've had your fill of that, you can click on one more link. You can come back to Earth. You return to where you started. You can finish your game. You just need to find one more fact that you didn't know.
Па кога тоа ќе ви здодее, можете да кликнете на уште еден линк. Може да се вратите на Земјата. Се враќате на почетокот. Може да ја завршите играта. Треба само да најдете уште еден факт што не сте го знаеле.
And for me, I quickly landed on this one: The Earth has a tolerance of about .17 percent from the reference spheroid, which is less than the .22 percent allowed in billiard balls.
Па така јас набрзина наидов на ова: Земјата има отпорност од околу .17 проценти од референтниот сфероид, што е помалку од .22-те проценти, дозволени кај топките за билјард.
This is the kind of fact I would have loved as a boy. I found it myself. It's got some math that I can do. I'm pretty sure my dad doesn't know it. What this means is that if you could shrink the Earth to the size of a billiard ball, if you could take planet Earth, with all its mountain tops and caves and rainforests, astronauts and uncontacted tribes and chimpanzees, voodoo dolls, fireflies, chocolate, sea creatures making love in the deep blue sea, you just shrink that to the size of a billiard ball, it would be as smooth as a billiard ball, presumably a billiard ball with a slight bulge around the middle.
Вакви факти обожавав како мал. Го пронајдов самиот. Има малку математика што ја разбирам. Прилично сум сигурен дека татко ми не го знае. Тоа значи дека кога би можеле да ја смалите Земјата колку една топка за билјард, кога би можеле да ја земете планетата Земја, со сите свои планински врвови и пештери, дождовни шуми, астронаути и неоткриени племиња и шимпанза, вуду кукли, светулки, чоколада, морски суштества што водат љубов во длабочините на морето, сето тоа да го смалите колку една топка за билјард, би била мазна исто како топка за билјард, а топката веројатно би била малку испупчена на средината.
That's pretty cool. I didn't know that. Chimborazo!
Тоа е доста штосно. Не го знаев тоа. Чимборазо!
Thank you.
Ви благодарам.
(Applause)
(Аплауз)