Well, I'm involved in other things, besides physics. In fact, mostly now in other things.
Nào, tôi tham gia vào khá nhiều các hoạt động khác ngoài lĩnh vực vật lý. Thực tế, hiện giờ đa phần là các hoạt động khác.
One thing is distant relationships among human languages. And the professional, historical linguists in the U.S. and in Western Europe mostly try to stay away from any long-distance relationships, big groupings, groupings that go back a long time, longer than the familiar families. They don't like that. They think it's crank. I don't think it's crank. And there are some brilliant linguists, mostly Russians, who are working on that, at Santa Fe Institute and in Moscow, and I would love to see where that leads.
Một trong số đó là về những mối quan hệ tương đồng nào đấy giữa các ngôn ngữ của nhân loại. Và đa phần các chuyên gia về lịch sử ngôn ngữ học tại Mỹ và Tây Âu đã cố gắng nhằm không đụng đến bất kỳ một mối quan hệ tương đồng xa nào; những nhóm lớn, những nhóm này đã lùi lại một thời gian khá dài, lâu hơn cả những gia tộc lâu đời. Họ không thích thế; họ nghĩ đó là một ý tưởng kì quặc. Tôi cho rằng không phải vậy. Một số các nhà ngôn ngữ học thông minh, hầu hết là người Nga, đang nghiên cứu đề tài này tại Viện Santa Fe ở Matxcova, và tôi thực sự trông chờ xem việc này sẽ dẫn đến đâu.
Does it really lead to a single ancestor some 20, 25,000 years ago? And what if we go back beyond that single ancestor, when there was presumably a competition among many languages? How far back does that go? How far back does modern language go? How many tens of thousands of years does it go back?
Phải chăng nó thực sự sẽ dẫn đến một ông tổ chung duy nhất nào đó sống cách đây khoảng vài 20 hay 25 nghìn năm? Và chuyện gì xảy ra nếu chúng ta lùi lại quá khứ xa hơn vị tổ tiên chung đó khi mà có lẽ đã có một sự cạnh tranh giữa nhiều ngôn ngữ? Điều này sẽ đi xa được đến đâu? Ngôn ngữ hiện đại có thể lùi xa về quá khứ bao nhiêu nữa? Nó có thể quay lại bao nhiêu vạn năm nữa đây?
Chris Anderson: Do you have a hunch or a hope for what the answer to that is?
Chris Anderson: Liệu ông có một linh cảm hay hi vọng nào về câu trả lời cho vấn đề này là gì không?
Murray Gell-Mann: Well, I would guess that modern language must be older than the cave paintings and cave engravings and cave sculptures and dance steps in the soft clay in the caves in Western Europe, in the Aurignacian Period some 35,000 years ago, or earlier. I can't believe they did all those things and didn't also have a modern language. So, I would guess that the actual origin goes back at least that far and maybe further.
Murray Gell-Mann: Được thôi, tôi đoán rằng ngôn ngữ hiện đại phải nhiều niên đại hơn cả những bức tranh vẽ hay tranh khắc hay những bức tượng và những bước nhảy trên lớp đất sét mềm trong các hang động tại Tây Âu thuộc thời kỳ Ô-ry-nhắc cách đây vài 35 nghìn năm, hay hơn nữa. Tôi không thể tin nổi họ đã làm được tất cả mà vẫn không có được một thứ ngôn ngữ hiện đại Vậy nên tôi cho rằng, nguồn gốc thực sự phải được hình thành lâu ít nhất là như vậy và có lẽ là xa hơn nữa.
But that doesn't mean that all, or many, or most of today's attested languages couldn't descend perhaps from one that's much younger than that, like say 20,000 years, or something of that kind. It's what we call a bottleneck.
Nhưng điều đó không có nghĩa rằng tất cả, hay phần nhiều các loại ngôn ngữ đã được chứng nhận ngày nay không thể được phát triển từ một ai đó trẻ hơn khá nhiều, như là cách đây khoảng 20 nghìn năm chẳng hạn. Chúng ta gọi đó là một cái cổ chai.
CA: Well, Philip Anderson may have been right. You may just know more about everything than anyone. So, it's been an honor. Thank you Murray Gell-Mann. (Applause)
CA: Có lẽ Philip Anderson đã đúng. Dường như ông chính là người biết rõ về mọi thứ hơn bất kì ai. Thật vô cùng vinh hạnh. Cảm ơn Murray Gell-Mann. (Vỗ tay)