Well, I'm involved in other things, besides physics. In fact, mostly now in other things.
E pra, jam i përfshirë në gjëra të tjera përveç fizikës. Në fakt tani jam i përfshirë më shumë në gjëra të tjera se sa në fizikë.
One thing is distant relationships among human languages. And the professional, historical linguists in the U.S. and in Western Europe mostly try to stay away from any long-distance relationships, big groupings, groupings that go back a long time, longer than the familiar families. They don't like that. They think it's crank. I don't think it's crank. And there are some brilliant linguists, mostly Russians, who are working on that, at Santa Fe Institute and in Moscow, and I would love to see where that leads.
Një gjë është lidhjet e largëta në mes të gjuhëve të njerëzve. Dhe profesionistët, linguistët që merren me historitë e gjuhëve, edhe këtu në SHBA, dhe në Europën Perëndimore, në shumicën e rasteve mundohen të distancohen nga ide të tilla që kanë të bëjnë me lidhje dhe grupime të mëdha, grupime që kanë ndodhur para shumë kohe, para familjeve ekzistuese të gjuhëve. Atyre nuk iu pëlqen kjo gjë. Ata mendojnë që është një ide manike, por unë nuk mendoj kështu. Ka disa linguistë briliantë, shumica prej tyre rus, të cilët po punojnë në këtë gjë, në Institutin Santa Fe në Moskë, dhe do të më pëlqente shumë të shihja se cilin përfundim do të nxjerrin studimet e tyre.
Does it really lead to a single ancestor some 20, 25,000 years ago? And what if we go back beyond that single ancestor, when there was presumably a competition among many languages? How far back does that go? How far back does modern language go? How many tens of thousands of years does it go back?
A me të vërtetë na dërgon tek një paraardhës i vetëm mbase i para 20.000 apo 25.000 vitesh më parë? Dhe çfarë nëse shohim prapa edhe më tej se ai paraardhës i përbashkët, atëherë kur me sa dimë kishte gara mes gjuhëve të ndryshme? Sa kohë më parë kishte ndodhur ajo? Sa kohë më parë filloi përdorimi i gjuhëve moderne? Para sa dhjetëra mijëra viteve ndodhi ajo?
Chris Anderson: Do you have a hunch or a hope for what the answer to that is?
Chris Anderson: A ke ndonjë ide apo shpresë në lidhje me atë se cila mund të jetë në fakt përgjigjia në këto pyetje?
Murray Gell-Mann: Well, I would guess that modern language must be older than the cave paintings and cave engravings and cave sculptures and dance steps in the soft clay in the caves in Western Europe, in the Aurignacian Period some 35,000 years ago, or earlier. I can't believe they did all those things and didn't also have a modern language. So, I would guess that the actual origin goes back at least that far and maybe further.
Murray Gell-Mann: E po, do të thoja se gjuha moderne është më e vjetër se sa pikturat, gravurat dhe skulpturat nëpër shpella dhe se sa hapat e vallëzimit nëpër shpella në Europën Perëndimore, në Periudhën Aurignacia rreth 35.000 vite më parë, apo edhe më herët. Nuk mund të besoj se i kanë bërë gjithë ato gjëra e nuk kanë pasur gjuhë moderne. Kështu që, do të thoja që origjina është të paktën aq herët apo daton edhe më herët se sa aq.
But that doesn't mean that all, or many, or most of today's attested languages couldn't descend perhaps from one that's much younger than that, like say 20,000 years, or something of that kind. It's what we call a bottleneck.
Por kjo nuk do të thotë që të gjitha, apo shumë, apo shumica nga gjuhët e sotme të vërtetuara nuk kanë buruar mbase nga një që është shumë më e re se aq, të themi dikund para 20.000 vitesh, ose diçka të tillë. Kjo është ajo që quajmë grykë shishe.
CA: Well, Philip Anderson may have been right. You may just know more about everything than anyone. So, it's been an honor. Thank you Murray Gell-Mann. (Applause)
CA: E pra, Philip Anderson mund të kishte të drejtë. Ju mbase dini më shumë për më shumë gjëra se sa secili tjetër person. Kështu që ishte kënaqësi. Ju faleminderit Murray Gell-Mann. (Duartrokitje)