So, I'll be speaking to you using language ... because I can. This is one these magical abilities that we humans have. We can transmit really complicated thoughts to one another. So what I'm doing right now is, I'm making sounds with my mouth as I'm exhaling. I'm making tones and hisses and puffs, and those are creating air vibrations in the air. Those air vibrations are traveling to you, they're hitting your eardrums, and then your brain takes those vibrations from your eardrums and transforms them into thoughts. I hope.
Do të flas me ju përmes gjuhës... sepse mundem. Kjo është një nga aftësitë magjike që kemi ne qëniet njerëzore. Ne mund të transmetojmë mendime mjaft të komplikuara te njëri-tjetri. Ndaj, ajo çka jam duke bërë tani, është krijimi i tingujve përmes gojës, të cilat po i nxjerr jashtë. Po krijoj zëra, fishkëllima, pasthirma të cilat krijojnë dridhje ajri. Këto dridhje të ajrit, arrijnë te ju, dhe godasin veshët tuaj, ndërkohë truri juaj sinjalizohet nga këto dridhje në vesh dhe i transformon ato në mendime. Shpresoj!
(Laughter)
(Qeshin)
I hope that's happening. So because of this ability, we humans are able to transmit our ideas across vast reaches of space and time. We're able to transmit knowledge across minds. I can put a bizarre new idea in your mind right now. I could say, "Imagine a jellyfish waltzing in a library while thinking about quantum mechanics."
Shpresoj të ndodhë! Ndaj, falë kësaj aftësie, ne qeniet njerëzore jemi të aftë të transmetojmë idetë në hapësirë dhe kohë të pakufizuar. Ne kemi mundësi të transmetojmë njohuri përmes mendjeve tona. Unë mund të përcjell një ide të re të çuditshme në mendjet tuaja. Unë mund të them: “Imagjinoni një kandil deti duke vallëzuar në një librari, ndërkohë që jeni duke menduar për mekanikën kuantike.”
(Laughter)
(Qeshin)
Now, if everything has gone relatively well in your life so far, you probably haven't had that thought before.
Ndaj, nëse gjithçka ka shkuar mirë në jetën tuaj deri tani, ju me shumë mundësi nuk e keni pasur më parë këtë mendim .
(Laughter)
(Qeshin)
But now I've just made you think it, through language.
Por tani sapo ju bëra ta mendoni këtë përmes gjuhës.
Now of course, there isn't just one language in the world, there are about 7,000 languages spoken around the world. And all the languages differ from one another in all kinds of ways. Some languages have different sounds, they have different vocabularies, and they also have different structures -- very importantly, different structures. That begs the question: Does the language we speak shape the way we think? Now, this is an ancient question. People have been speculating about this question forever. Charlemagne, Holy Roman emperor, said, "To have a second language is to have a second soul" -- strong statement that language crafts reality. But on the other hand, Shakespeare has Juliet say, "What's in a name? A rose by any other name would smell as sweet." Well, that suggests that maybe language doesn't craft reality.
Sigurisht që nuk ekziston vetëm një gjuhë në botë, por rreth 7000 gjuhë në gjithë botën. Gjuhët ndryshojnë nga njëra-tjetra në shumë aspekte. Disa gjuhë tingëllojnë ndryshe, kanë leksik të ndryshëm, struktura të ndryshme. Më e rëndësishmja, kanë struktura të ndryshme. Ndaj lind pyetja: A ndikon gjuha që ne flasim, në mënyrën sesi ne mendojmë? Kjo është një pyetje e hershme. Njerëzit gjithmonë kanë dhënë mendime të ndryshme rreth kësaj çështjeje. Perandori Karli i Madh, ka thënë: “Të kesh një gjuhë të dytë, është si kesh një shpirt të dytë” -- një shprehje e fuqishme që tregon se gjuha e krijon realitetin. Por nga ana tjetër Shekspiri, përmes Zhulietës tha: Çfarë vlere ka emri? “Një trëndafil në çdo emër tjetër, do të ketë po të njëjtën aromë”. Ndaj ky pohim na bën të mendojmë që ndoshta gjuha nuk e krijon realitetin.
These arguments have gone back and forth for thousands of years. But until recently, there hasn't been any data to help us decide either way. Recently, in my lab and other labs around the world, we've started doing research, and now we have actual scientific data to weigh in on this question.
Këto argumente janë diskutuar për mijëra vjet me radhë. Por ende sot nuk ka të dhëna që na ndihmojnë të zgjedhim një formë të vetme. Së fundmi, në laboratorin tim dhe laboratorë të tjerë nëpër botë, filluam të bëjmë kërkime dhe kemi të dhëna shkencore që na ndihmojnë t’i përgjigjemi kësaj pyetje.
So let me tell you about some of my favorite examples. I'll start with an example from an Aboriginal community in Australia that I had the chance to work with. These are the Kuuk Thaayorre people. They live in Pormpuraaw at the very west edge of Cape York. What's cool about Kuuk Thaayorre is, in Kuuk Thaayorre, they don't use words like "left" and "right," and instead, everything is in cardinal directions: north, south, east and west. And when I say everything, I really mean everything. You would say something like, "Oh, there's an ant on your southwest leg." Or, "Move your cup to the north-northeast a little bit." In fact, the way that you say "hello" in Kuuk Thaayorre is you say, "Which way are you going?" And the answer should be, "North-northeast in the far distance. How about you?"
Ndaj më lejoni t’ju tregoj disa nga shembujt e mi të preferuar. Do ta filloj me një shembull nga një komunitet vendas në Australi me të cilët pata mundësi të punoja. Këta janë njerëzit e fisit Kuuk Thaayorre. Ata jetojnë në Pormpuraaw, skajin më perëndimor të Cape York. Ajo që është interesante për fisin Kuuk Thaayorre është fakti që ata nuk i përdorin fjalët “e majtë”, “e djathtë”, por gjithçka e lidhin me drejtimet: veri, jug, lindje, perëndim. Dhe kur them gjithçka, kam parasysh gjithçka. Ju mund të thoni: “Oh ke një milingonë në jugperëndim të këmbës tënde.” Ose: “Lëvize pak filxhanin më në veri –verilindje” Në fakt në Kuuk Thaayorre nuk thonë: “Përshëndetje”, kur të shohin, por: “Në ç’drejtim po shkon?” Dhe përgjigjja do të jetë: “Diku larg në veri-verilindje. Po ti?”
So imagine as you're walking around your day, every person you greet, you have to report your heading direction.
Pra, imagjinoni sikur ju jeni duke ecur gjithë ditën dhe çdo personi që përshëndetni rrugës, duhet t’i raportoni drejtimin.
(Laughter)
(Qeshin)
But that would actually get you oriented pretty fast, right? Because you literally couldn't get past "hello," if you didn't know which way you were going. In fact, people who speak languages like this stay oriented really well. They stay oriented better than we used to think humans could. We used to think that humans were worse than other creatures because of some biological excuse: "Oh, we don't have magnets in our beaks or in our scales." No; if your language and your culture trains you to do it, actually, you can do it. There are humans around the world who stay oriented really well.
Por kjo në fakt mund t’ju ndihmojë të orientoheni shumë shpejt, apo jo? Sepse ju praktikisht nuk do përshëndeteni dot, nëse nuk e dini se në ç’drejtim po shkoni. Në fakt, njerëzit që flasin këto gjuhë, kanë orientim mjaft të mirë. Ata orientohen aq mirë sa ne nuk mund ta imagjinojmë dot. Ne mendonim se jemi më të paaftë se disa krijesa të tjera në orientim duke përdorur si justifikim arsye biologjike të tipit: “Oh ne nuk kemi busulla magnetike në sqep apo në luspat tona”. Jo! Nëse gjuha dhe kultura të trajnon ty ta bësh këtë gjë, ti realisht mund ta bësh. Ka njerëz në botë që janë të orientuar shumë mirë.
And just to get us in agreement about how different this is from the way we do it, I want you all to close your eyes for a second and point southeast.
Dhe që të jemi dakord se sa ndryshon nga mënyra se si ne orientohemi, dua që të gjithë të mbyllni sytë për pak sekonda dhe të tregoni juglindjen.
(Laughter)
(Qeshin)
Keep your eyes closed. Point. OK, so you can open your eyes. I see you guys pointing there, there, there, there, there ... I don't know which way it is myself --
Mbani sytë mbyllur dhe tregoni juglindjen. Në rregull, tani mund t’i hapni sytë. Ju pashë të tregoni atje, atje, atje, atje, atje... As unë për vete nuk e di në ç’drejtim është --
(Laughter)
(Qeshin)
You have not been a lot of help.
por edhe ju nuk më ndihmuat shumë.
(Laughter)
(Qeshin)
So let's just say the accuracy in this room was not very high. This is a big difference in cognitive ability across languages, right? Where one group -- very distinguished group like you guys -- doesn't know which way is which, but in another group, I could ask a five-year-old and they would know.
Ndaj, le të themi që orentimii në këtë sallë nuk ishte aq i saktë. Ky është një dallim i madh në mundësitë konjitive të gjuhëve, apo jo? Pra nga njëra anë grupi juaj -- që është kaq i përgatitur nuk arriti të gjejë drejtimin e duhur, ndërsa nga grupi tjetër, nëse pyes një 5 - vjeçar, ai me siguri e gjen.
(Laughter)
(Qeshin)
There are also really big differences in how people think about time. So here I have pictures of my grandfather at different ages. And if I ask an English speaker to organize time, they might lay it out this way, from left to right. This has to do with writing direction. If you were a speaker of Hebrew or Arabic, you might do it going in the opposite direction, from right to left.
Po ashtu ka ndryshime të mëdha, në mënyrën sesi njerëzit e mendojnë kohën. Ndaj kam sjellë disa foto të gjyshit tim, në periudha të ndryshme. Nëse i kërkoj një anglishtfolësi t’i organizojë sipas kohës ai mund t’i vendosë në këtë mënyrë: nga e majta në të djathtë. Kjo lidhet me drejtimin e të shkruarit. Nëse do ishit folës të hebraishtes apo arabishtes ju ndoshta do t’i vendosnit në anën e kundërt, nga e djathta në të majtë.
But how would the Kuuk Thaayorre, this Aboriginal group I just told you about, do it? They don't use words like "left" and "right." Let me give you hint. When we sat people facing south, they organized time from left to right. When we sat them facing north, they organized time from right to left. When we sat them facing east, time came towards the body. What's the pattern? East to west, right? So for them, time doesn't actually get locked on the body at all, it gets locked on the landscape. So for me, if I'm facing this way, then time goes this way, and if I'm facing this way, then time goes this way. I'm facing this way, time goes this way -- very egocentric of me to have the direction of time chase me around every time I turn my body. For the Kuuk Thaayorre, time is locked on the landscape. It's a dramatically different way of thinking about time.
Por, si mendoni ju se do i rendisnin fotot fisi i Kuuk Thaayorre, vendasit për të cilët sapo ju fola? Ata nuk i përdorin fjalët “majtas” dhe “djathtas” Po ju ndihmoj pak. Kur njerëzit pozicionohen me fytyrë nga jugu ata e organizojnë kohën nga e majta në të djathtë. Kur pozicionohen me fytyrë nga veriu, ata e organizojnë kohën nga e djathta në të majtë. Nëse pozicionohen me fytyrë nga perëndimi, koha vjen në drejtim të trupit. Cili është modeli që ndjekin? Ai i lëvizjes nga lindja në perëndim apo jo? Ndaj, për ta koha nuk lidhet fare me trupin, por lidhet me terrenin, hapësirën. Kështu, nëse unë pozicionohem në këtë drejtim, koha kalon në këtë drejtim, nëse pozicionohem në këtë drejtim, koha kalon në këtë drejtim. nëse pozicionohem në këtë drejtim, koha kalon në këtë drejtim. Shumë egocentrike për mua të kem drejtimin që më ndjek pas sa herë që unë lëviz trupin. Për fisin Kuuk Thaayorre, koha është e lidhur me terrenin, hapësirën. Kjo ndryshon tërësisht nga mënyra sesi ne e mendojmë kohën.
Here's another really smart human trick. Suppose I ask you how many penguins are there. Well, I bet I know how you'd solve that problem if you solved it. You went, "One, two, three, four, five, six, seven, eight." You counted them. You named each one with a number, and the last number you said was the number of penguins. This is a little trick that you're taught to use as kids. You learn the number list and you learn how to apply it. A little linguistic trick. Well, some languages don't do this, because some languages don't have exact number words. They're languages that don't have a word like "seven" or a word like "eight." In fact, people who speak these languages don't count, and they have trouble keeping track of exact quantities. So, for example, if I ask you to match this number of penguins to the same number of ducks, you would be able to do that by counting. But folks who don't have that linguistic trick can't do that.
Këtu kemi edhe një tjetër marifet të zgjuar njerëzor. Nëse ju pyes sa pinguinë janë në foto? E marr me mend sesi do e zgjidhni këtë problem, nëse e zgjidhët. Ju numëruat: “Një, dy, tre, katër, pesë, gjashtë, shtatë, tetë. Pra i numëruat. I shenjuat me një numëror, dhe numri i fundit që thatë ishte totali i pinguinëve. Është një marifet i vogël që ju keni mësuar ta përdorni qysh fëmijë. Ju i mësoni numrat dhe dini si t’i përdorni ata. Ky është një marifet i vogël gjuhësor. Por disa gjuhë nuk e bëjnë këtë, sepse disa gjuhë nuk kanë emërtime të veçanta për numrat. Ka gjuhë që nuk e kanë fjalën “shtatë” apo fjalën “tetë“. Në fakt njerëzit që flasin këto gjuhë nuk numërojnë, dhe ata kanë vështirësi në mbajtjen mend të sasive të sakta. Psh., nëse ju pyes të krahasoni numrin e pinguinëve me të njëjtin numër të rosakëve, ju do të arrini ta bëni këtë gjë përmes numërimit. Por popujt që nuk e kanë këtë marifet linguistik nuk mund ta bëjnë këtë gjë.
Languages also differ in how they divide up the color spectrum -- the visual world. Some languages have lots of words for colors, some have only a couple words, "light" and "dark." And languages differ in where they put boundaries between colors. So, for example, in English, there's a word for blue that covers all of the colors that you can see on the screen, but in Russian, there isn't a single word. Instead, Russian speakers have to differentiate between light blue, "goluboy," and dark blue, "siniy." So Russians have this lifetime of experience of, in language, distinguishing these two colors. When we test people's ability to perceptually discriminate these colors, what we find is that Russian speakers are faster across this linguistic boundary. They're faster to be able to tell the difference between a light and dark blue. And when you look at people's brains as they're looking at colors -- say you have colors shifting slowly from light to dark blue -- the brains of people who use different words for light and dark blue will give a surprised reaction as the colors shift from light to dark, as if, "Ooh, something has categorically changed," whereas the brains of English speakers, for example, that don't make this categorical distinction, don't give that surprise, because nothing is categorically changing.
Gjuhët gjithashtu ndryshojnë për mënyrën sesi i referohen spektrit të ngjyrave, botës vizuale, pamore. Disa gjuhë kanë shumë fjalë që emërtojnë ngjyrat, disa të tjera kanë më pak si psh.: “e çelur”- “e errët”. Gjuhët ndryshojnë edhe në mënyrën sesi i dallojnë ngjyrat. Kështu në anglisht, ka një fjalë për ngjyrën blu që përfshin të gjitha ngjyrat që shihni në ekran, por në rusisht nuk i shenjon një fjalë të vetme Folësit rusë duhet ta dallojnë ngjyrën blu të çelur “goluboy” dhe blu të errët “siniy”. Pra, rusët kanë gjithë jetën e tyre që i dallojnë këto dy ngjyra edhe gjuhësisht. Kur i testojmë aftësitë e njerëzve për t’i dalluar ngjyrat e ndryshme ne kuptuam që rusët i perceptojnë më shpejt këto dallime gjuhësore. Ata arrijnë të dallojnë më shpejt ndryshimin midis blusë së çelur dhe blusë së errët. Dhe po të shohim trurin e njerëzve kur ata shohin ngjyrat-- ngjyrat do të zhvendosen nga më të çelurat drejt më të errëtave -- truri i njerëzve që përdorin fjalë të ndryshme për blunë e çelur dhe të errët, do të reagojë, kur ngjyrat të ndryshojnë nga të çelura në të errëta sikur, ” Oh diçka ka ndryshuar kategorikisht”, Kurse truri i anglishtfolësve psh. nuk e ka këtë reagim, nuk e ka të nevojshëm këtë dallim kategorial, nuk ka reagim, sepse nuk ka ndryshime kategoriale.
Languages have all kinds of structural quirks. This is one of my favorites. Lots of languages have grammatical gender; every noun gets assigned a gender, often masculine or feminine. And these genders differ across languages. So, for example, the sun is feminine in German but masculine in Spanish, and the moon, the reverse. Could this actually have any consequence for how people think? Do German speakers think of the sun as somehow more female-like, and the moon somehow more male-like? Actually, it turns out that's the case. So if you ask German and Spanish speakers to, say, describe a bridge, like the one here -- "bridge" happens to be grammatically feminine in German, grammatically masculine in Spanish -- German speakers are more likely to say bridges are "beautiful," "elegant" and stereotypically feminine words. Whereas Spanish speakers will be more likely to say they're "strong" or "long," these masculine words.
Gjuhët i kanë të gjitha llojet e strukturave të veçanta. Kjo është një ndër të preferuarat e mia. Shumë gjuhë e kanë kategorinë gramatikore të gjinisë; çdo emër mund t’i përkasë një gjinie, zakonisht mashkullore dhe femërore. Këto gjini ndryshojnë në gjuhë të ndryshme. Kështu psh. dielli është në gjininië femërore në gjermanisht por mashkullore në spanjisht, ndërsa hëna e kundërta. A mund të ndikojë kjo në mënyrën sesi njerëzit mendojnë? A mendojnë gjermanfolësit se dielli është më femëror dhe hëna më mashkullore? Në fakt, kjo na çon te rasti i studimit. Pra, nëse i thoni një gjermanfolësi apo spanjollfolësi të përshkruajë një urë, si kjo këtu -- “ura” do të jetë në gjininë femërore në gjermanisht dhe në gjininë mashkullore në spanjisht -- Gjermanfolësit janë më të prirur të thonë: urat janë të “bukura” dhe “elegante” fjalë tipike femërore, ndërsa spanjollët janë më të prirur të thonë: “i fortë”, “i gjatë“, fjalë tipike mashkullore.
(Laughter)
(Qeshin)
Languages also differ in how they describe events, right? You take an event like this, an accident. In English, it's fine to say, "He broke the vase." In a language like Spanish, you might be more likely to say, "The vase broke," or, "The vase broke itself." If it's an accident, you wouldn't say that someone did it. In English, quite weirdly, we can even say things like, "I broke my arm." Now, in lots of languages, you couldn't use that construction unless you are a lunatic and you went out looking to break your arm -- (Laughter) and you succeeded. If it was an accident, you would use a different construction.
Gjuhët ndryshojnë edhe në mënyrën sesi i përshkruajnë ngjarjet apo jo? Shihni një ngjarje si kjo në foto, pra një aksident. Në anglisht mund të thuash, “ai e theu vazon”. Në gjuhë si spanjishjta, ju jeni më të prirur të thoni: “Vazoja u thye” ose “Vazoja u thye vetë”. Nëse është një aksident ju nuk mund të thoni që dikush e bëri këtë. Në anglisht çuditërisht ne mund të shprehemi edhe: “Unë e theva krahun tim”. Por, në shumë gjuhë të tjera, ju nuk mund ta përdorni këtë ndërtim, vetëm nëse jeni “i çmendur” dhe dolët jashtë me qëllim që ta thyenit krahun -- (Qeshin) dhe arritët ta thyeni. Nëse ishte aksident, ju duhet të përdorni ndërtime të tjera.
Now, this has consequences. So, people who speak different languages will pay attention to different things, depending on what their language usually requires them to do. So we show the same accident to English speakers and Spanish speakers, English speakers will remember who did it, because English requires you to say, "He did it; he broke the vase." Whereas Spanish speakers might be less likely to remember who did it if it's an accident, but they're more likely to remember that it was an accident. They're more likely to remember the intention. So, two people watch the same event, witness the same crime, but end up remembering different things about that event. This has implications, of course, for eyewitness testimony. It also has implications for blame and punishment. So if you take English speakers and I just show you someone breaking a vase, and I say, "He broke the vase," as opposed to "The vase broke," even though you can witness it yourself, you can watch the video, you can watch the crime against the vase, you will punish someone more, you will blame someone more if I just said, "He broke it," as opposed to, "It broke." The language guides our reasoning about events.
Kjo ka pasoja edhe në të menduar. Njerëzit që flasin gjuhë të ndryshme do t’i kushtojnë vëmendje gjërave të ndryshme në varësi të asaj çka gjuha u dikton. Ne pamë si i njëjti aksident u trajtua nga anglishtfolësit dhe spanjishtfolësit. Anglishtfolësit do e mbajnë mend se kush e bëri atë aksident, pasi anglishtja ju kërkon të thoni: “Ai e bëri atë, ai e theu vazon”. Ndërsa spanjollët janë më pak të prirur të kujtojnë se kush e shkaktoi aksidentin, nëse ishte aksident, por janë më të prirur të kujtojnë që ishte aksident. Ata janë më shumë të prirur të kujtojnë rezultatin. Pra, dy njerëz shohin të njëjtën ngjarje, dëshmojnë të njëjtin krim, por përfundojnë duke kujtuar gjëra të ndryshme nga ajo ngjarje. Kjo, padiskutim e ndërlikon dëshminë që jep dëshmitari okular. Po ashtu ndërlikon edhe ndëshkimin e fajtorit. Pra, nëse merrni një anglishtfolës, dhe unë sapo ju tregova që dikush sapo theu një vazo dhe unë them: “Ai e theu vazon”, në vend që të them: “Vazoja u thye vetë”, edhe pse mund ta dëshmoni vetë, duke parë edhe videon, pra e shihni krimin kundër vazos, ju do ta ndëshkoni më shumë dikë, ju do të fajësoni më shumë dikë, nëse thoni vetëm: “Ai e theu vazon”. në vend të: “U thye”. Gjuha udhëheq, dikton të arsyeturit tonë rreth ngjarjeve,
Now, I've given you a few examples of how language can profoundly shape the way we think, and it does so in a variety of ways. So language can have big effects, like we saw with space and time, where people can lay out space and time in completely different coordinate frames from each other. Language can also have really deep effects -- that's what we saw with the case of number. Having count words in your language, having number words, opens up the whole world of mathematics. Of course, if you don't count, you can't do algebra, you can't do any of the things that would be required to build a room like this or make this broadcast, right? This little trick of number words gives you a stepping stone into a whole cognitive realm.
Tani, do u jap disa shembuj për të kuptuar sesi gjuha ndikon thellësisht në mënyrën e të menduarit, dhe e bën këtë gjë në mënyra të ndryshme. Pra, gjuha ka ndikim të madh siç e pamë më lart, ku njerëzit mund ta përcaktonin hapësirën dhe kohën në koordinata tërësisht të ndryshme nga njëri-tjetri. Gjuha gjithashtu, mund të ndikojë thellësisht -- siç e pamë në rastin e numrave. Të kesh mundësinë e numërimit në gjuhë -- të kesh fjalë që emërtojnë numra na mundëson njohjen me botën e madhe të matematikës. Pasi nëse nuk mund të numërosh, nuk mund të bësh algjebër, nuk mund të bëni asgjë nga gjërat që mund t’ju kërkohen për të ndërtuar një hapësirë si kjo, apo realizimin e këtij transmetimi apo jo? Pikërisht ky marifet i fjalëve numëruese ju mundëson një gur themeli, në gjithë mbretërinë konjitive.
Language can also have really early effects, what we saw in the case of color. These are really simple, basic, perceptual decisions. We make thousands of them all the time, and yet, language is getting in there and fussing even with these tiny little perceptual decisions that we make. Language can have really broad effects. So the case of grammatical gender may be a little silly, but at the same time, grammatical gender applies to all nouns. That means language can shape how you're thinking about anything that can be named by a noun. That's a lot of stuff.
Gjuha gjithashtu mund të japë efekte të hershme, siç e pamë në rastin e ngjyrave. Këto janë vërtet vendime shumë të thjeshta perceptuese. Ne krijojmë mijëra të tilla gjatë gjithë kohës, e megjithatë gjuha përfshihet edhe në vendimet e thjeshta perceptuese, që ne marrim. Gjuha gjithashtu mund të japë edhe efekte të tjera. Ndaj rasti i gjinisë si kategori gramatikore mund të duket e çuditshme, por ndërkohë të gjithë emrat, e kanë kategorinë gramatikore të gjinisë. Kjo tregon sesi gjuha formëson mënyrën e të menduarit për çdo gjë që mund të emërtohet me emër. Pra, shumë gjëra bashkë.
And finally, I gave you an example of how language can shape things that have personal weight to us -- ideas like blame and punishment or eyewitness memory. These are important things in our daily lives.
Së fundmi, dua t’ju tregoj një shembull sesi gjuha mund të formësojë gjëra që kanë ndikim personal te ne -- mendime rreth fajësisë, ndëshikimit apo kujtesës së dëshmitarëve okularë. Këto janë të rëndësishme në përditshmërinë tonë.
Now, the beauty of linguistic diversity is that it reveals to us just how ingenious and how flexible the human mind is. Human minds have invented not one cognitive universe, but 7,000 -- there are 7,000 languages spoken around the world. And we can create many more -- languages, of course, are living things, things that we can hone and change to suit our needs. The tragic thing is that we're losing so much of this linguistic diversity all the time. We're losing about one language a week, and by some estimates, half of the world's languages will be gone in the next hundred years. And the even worse news is that right now, almost everything we know about the human mind and human brain is based on studies of usually American English-speaking undergraduates at universities. That excludes almost all humans. Right? So what we know about the human mind is actually incredibly narrow and biased, and our science has to do better.
E bukura e shumëllojshmërisë gjuhësore, është që na zbulon sesa e jashtëzakonshme, “gjeni” dhe fleksible është mendja njerëzore. Mendja njerëzore nuk ka shpikur vetëm një univers kognitiv por 7 000 -- ka rreth 7 000 gjuhë që fliten në mbarë botën. Ne mund të krijojmë akoma më shumë -- pasi gjuhët, janë të gjalla, ne mund t’i lëmojmë, ndryshojmë apo përshtatim sipas nevojave. Është tragjike që ne po humbasim shumë nga diversiteti gjuhësor gjatë gjithë kohës. Ne po humbasim një gjuhë në javë, dhe sipas disa vlerësimeve, gjysma e gjuhëve të botës do të zhduken në njëqind vitet e ardhshme. Dhe lajmi edhe më i keq është se gjithçka që dimë tani për mendjen dhe trurin e njeriut bazohet në studime, zakonish studentë amerikanë studentë anglishtfolës në universitete, apo jo? Kjo i përjashtin pothuajse të gjithë njerëzit apo jo? Pra, ajo që ne dimë për mendjen njerëzore është në të vërtetë jashtëzakonisht e kufizuar dhe e njëanshme ndaj shkenca duhet të bëjë më të mirën.
I want to leave you with this final thought. I've told you about how speakers of different languages think differently, but of course, that's not about how people elsewhere think. It's about how you think. It's how the language that you speak shapes the way that you think. And that gives you the opportunity to ask, "Why do I think the way that I do?" "How could I think differently?" And also, "What thoughts do I wish to create?"
Dua të ndahem nga ju me këtë mendim të fundit. Ju kam thënë sesi folësit e gjuhëve të ndryshme mendojnë ndryshe, por sigurisht kjo nuk lidhet me faktin sesi mendojnë njerëzit e tjerë. Bëhet fjalë për mëyrën sesi ju mendoni. Për mënyrën sesi gjuha që ju flisni formëson mënyrën sesi ju mendoni. Kjo ju jep mundësinë të pyesni: “Pse mendoj ashtu siç mendoj?” Si mund të mendoj ndryshe? Gjithashtu: “Çfarë mendimesh dua të krijoj?”
Thank you very much.
Ju falënderoj shumë!
(Applause)
(Duartrokitje)