This is how war starts. One day you're living your ordinary life, you're planning to go to a party, you're taking your children to school, you're making a dentist appointment. The next thing, the telephones go out, the TVs go out, there's armed men on the street, there's roadblocks. Your life as you know it goes into suspended animation. It stops.
Бұл - соғыс туралы оқиға. Сіз күнделікті өміріңізбен өмір сүріп жатырсыз: қонаққа баруды жоспарлап қойдыңыз, балаларыңызды мектепке апарасыз, тіс дәрігеріне жазылып қойдыңыз. Сонан кейін телефоныңыз, теледидарыңыз істемей қалды, көше толған әскери адамдар, жолдар жабылып қалған. Cіздің өміріңіз тоқтап қалғандай. Тоқтап тұр.
I'm going to steal a story from a friend of mine, a Bosnian friend, about what happened to her, because I think it will illustrate for you exactly what it feels like. She was walking to work one day in April, 1992, in a miniskirt and high heels. She worked in a bank. She was a young mother. She was someone who liked to party. Great person. And suddenly she sees a tank ambling down the main road of Sarajevo knocking everything out of its path. She thinks she's dreaming, but she's not. And she runs as any of us would have done and takes cover, and she hides behind a trash bin, in her high heels and her miniskirt. And as she's hiding there, she's feeling ridiculous, but she's seeing this tank go by with soldiers and people all over the place and chaos and she thinks, "I feel like Alice in Wonderland going down the rabbit hole, down, down, down into chaos, and my life will never be the same again."
Мен досымның оқиғасын ұрлап алғым кеп отыр, Босниялық досым, оның басынан өткен оқиғасы, өйткені бұл сіздерге оның не сезінгенін көрсете алады деп ойлаймын. 1992 жылдың сәуір айында ол жұмысқа бара жатқан еді, қысқа белдемшесі мен биік өкшелі аяқкиімі бар. Ол банкте жұмыс істейтін. Ол жас ана еді. Ол қонаққа барғанды жақсы көретін еді. Тамаша адам. Күтпеген жерден ол танкті көреді, танк Сараевоның негізгі көшелерінің бірімен төмен қарай жолында кездескеннің бәрін жайпап келе жатты. Ол «түсім шығар» деп ойлады, бірақ олай болмады. Ол қаша жөнелді, сол жерде болсақ әрбіреуіміз солай істер едік. Ол қоқыс жәшігінің артына барып тығылды, өзінің қысқа белдемшесі мен биік өкшелі аяқкиімімен. Сол жерде тығылып отырып ол өзін күлкілі сезінді, бірақ ол әскерилер отырған танк пен айналадағы адамдарды, хаосты көріп былай деп ойлады «Мен өзімді қиял ғажайып еліндегі қоянмен қоса төмен қарай хаосқа түсіп бара жатқан Алиса сияқты сезіндім және менің өмірім бұрынғыдай болмайтын еді.»
A few weeks later, my friend was in a crowd of people pushing with her infant son in her arms to give him to a stranger on a bus, which was one of the last buses leaving Sarajevo to take children out so they could be safe. And she remembers struggling with her mother to the front, crowds and crowds of people, "Take my child! Take my child!" and passing her son to someone through a window. And she didn't see him for years. The siege went on for three and a half years, and it was a siege without water, without power, without electricity, without heat, without food, in the middle of Europe, in the middle of the 20th century.
Бір-екі аптадан кейін менің досым құжынаған халықтың ішінде кішкентай ұлымен бірге жүрді ол автобустағы танымайтын адамға ұлын берді, бұл балаларды аман сақтап қалу үшін Сараеводан кетіп бара жатқан соңғы автобус еді. Оның есінде ол анасымен бірге таласып «Менің баламды ал! Менің баламды ал!» деген толған адамның ішінде ол да баласын терезе арқылы біреуге ұстатты. Және ол баласын бірнеше жыл бойы көрмеді. Қоршау үш жарым жылға созылды, бұл қоршау сусыз, тамақсыз, электр шамынсыз, жылусыз өтті, Еуропаның қақ ортасында, 20 ғасырдың соңында.
I had the honor of being one of those reporters that lived through that siege, and I say I have the honor and the privilege of being there because it's taught me everything, not just about being a reporter, but about being a human being. I learned about compassion. I learned about ordinary people who could be heroes. I learned about sharing. I learned about camaraderie. Most of all, I learned about love. Even in the midst of terrible destruction and death and chaos, I learned how ordinary people could help their neighbors, share food, raise their children, drag someone who's being sniped at from the middle of the road even though you yourself were endangering your life, helping people get into taxis who were injured to try to take them to hospitals.
Мен сол жерде болған журналистердің бірімін, қоршауды көрген және мен сол жерде болғанымның артықшылығы ол маған бәрін үйретті, тек қана репортер болуды емес, адам болуды. Мен қайғыға ортақтасудың не екенін білдім. Мен қарапайым адамдарды, қаһарман болуға лайық адамдарды көрдім. Мен бөлісу туралы білдім. Мен жолдастықтың не екенін үйрендім. Бәрінен бұрын мен жақсы көрудің, махаббаттың не екенін үйрендім. Тіпті ең қорқынышты қираулар мен өлім, хаостың өзінде де қарапайым адамдар өз көршілеріне көмектескенін көрдім, олар тамақтарымен бөлісті, балаларын тәрбиеледі, өз өміріне қауіп төнсе де жолда оқ тиіп жатқандарды сүйреп апаруға тырысты, жараланғандарды таксиге отырғызып ауруханаға апарысты.
I learned so much about myself. Martha Gellhorn, who's one of my heroes, once said, "You can only love one war. The rest is responsibility." I went on to cover many, many, many wars after that, so many that I lost count, but there was nothing like Sarajevo.
Мен өзім туралы көп нәрсе білдім. Қаһармандарымның бірі - Марта Геллхорн: "Сіз тек қана бір соғысты жақсы көре аласыз. Қалғанының бәрі жауапкершілік". Бұдан кейін де мен өте көп соғысты көрдім, тіпті санынан да шатастым, бірақ еш жерде дәл Сараеводағыдай болған жоқ.
Last April, I went back to a very strange -- what I called a deranged high school reunion. What it was, was the 20th anniversary of the siege, the beginning of the siege of Sarajevo, and I don't like the word "anniversary," because it sounds like a party, and this was not a party. It was a very somber gathering of the reporters that worked there during the war, humanitarian aid workers, and of course the brave and courageous people of Sarajevo themselves. And the thing that struck me the most, that broke my heart, was walking down the main street of Sarajevo, where my friend Aida saw the tank coming 20 years ago, and in that road were more than 12,000 red chairs, empty, and every single one of them symbolized a person who had died during the siege, just in Sarajevo, not in all of Bosnia, and it stretched from one end of the city to a large part of it, and the saddest for me were the tiny little chairs for the children.
Былтыр сәуір айында мен бір қызық кезге қайтқандай болдым - мен оны сыныптастардың ессіз кездесуі деп атар едім. Бұл не болып еді, бұл қамаудың 20 жылдығы еді, Сараевоның қоршауда қалғанының басталған күні, мен "жылдығы" деген сөзді жақсы көрмеймін, өйткені бұл сөз мейрам, қонақтық сияқты, бірақ бұл мейрам емес еді. Бұл соғыс кезінде сол жерде жұмыс істеген журналистердің көңілсіз жиыны еді, сонымен бірге гуманитарлық көмек көрсеткендермен, әрине, Сараевоның батыр, батыл азаматтары болды. Мені ең таңқалдырғаны, менің жүрегімді жаралағаны Cараевоның басты көшесімен төмен қарай келе жатып көрген көрініс, осы көшеде 20 жыл бұрын менің досым Аида танкті көрген еді, осы көшенің бойында 12.000 қызыл орындық тұрды, бос орындық оның әрбіреуі қамау кезінде қайтыс болған бір адамды бейнелеп тұрды, тек Сараевода қайтыс болған адамдарды, бүкіл Боснияда емес, бұл көрініс қаланың бір шетінен екінші шетіне дейін жалғасып жатты, әсіресе ең өкініштісі, көңіліме кірбің түсіргені балаларға арналған кішкентай орындықтар еді.
I now cover Syria, and I started reporting it because I believed that it needs to be done. I believe a story there has to be told. I see, again, a template of the war in Bosnia. And when I first arrived in Damascus, I saw this strange moment where people didn't seem to believe that war was going to descend, and it was exactly the same in Bosnia and nearly every other country I've seen where war comes. People don't want to believe it's coming, so they don't leave, they don't leave before they can. They don't get their money out. They stay because you want to stay in your home. And then war and chaos descend.
Мен қазір Сирия туралы хабар таратамын, мен бұл туралы жаза бастадым, өйткені бұл істелуі тиіс. Ол жерде болып жатқан оқиғалар туралы айтуымыз керек деп ойлаймын. Мен Боснияда болған соғыстың үлгісін осы жерде де көріп отырмын. Мен Дамаскіге бірінші рет келген кезде, ақылға қонбайтын мынадай сәтті көрдім, адамдар соғыстың болатынына сенбейтін сияқты және бұл Босниядағыдай болды, мен көрген басқа да соғыс болып жатқан елдердегі сияқты. Адамдар бұған сенгісі келмейді, сондықтан олар кетпейді, кетулеріне мүмкіндік болған кезде де кетпейді. Олар ақшаларын алмайды. Олар үйлерінде қалғысы келгендіктен еш жаққа кетпейді. Содан кейін соғыс пен хоас келеді.
Rwanda is a place that haunts me a lot. In 1994, I briefly left Sarajevo to go report the genocide in Rwanda. Between April and August, 1994, one million people were slaughtered. Now if those 12,000 chairs freaked me out with the sheer number, I want you just for a second to think of a million people. And to give you some example, I remember standing and looking down a road as far as I could see, at least a mile, and there were bodies piled twice my height of the dead. And that was just a small percentage of the dead. And there were mothers holding their children who had been caught in their last death throes.
Руанда - менің жиі баратын жерлерімнің бірі. 1994 жылы мен аз уақытқа Сараевоны тастап Руандаға кеттім, сол жақтағы геноцид туралы хабарлап тұру үшін. 1994 жылдың сәуірі мен тамызы аралығында бір миллион адам өлтірілді. Егер мені 12 мың орындық қаншалықты күйзелтсе, бір сәт ойланып көріңіздерші, бір миллион адам. Кішкене мысал келтірейін, есімде мен жолдың бойында төмен қарап тұрмын, көзімнің жеткен жеріне дейін, шамамен жарты шақырым болар, адамдардың өлі денелері менің бойымнан екі еседей болып үйіліп жатыр еді. Және де бұл өлген адамдардың шағын ғана пайызы еді. Ол жерде соңғы демі таусылып жатқан кезде балаларын ұстаған аналар да болды.
So we learn a lot from war, and I mention Rwanda because it is one place, like South Africa, where nearly 20 years on, there is healing. Fifty-six percent of the parliamentarians are women, which is fantastic, and there's also within the national constitution now, you're actually not allowed to say Hutu or Tutsi. You're not allowed to identify anyone by ethnicity, which is, of course, what started the slaughter in the first place. And an aid worker friend of mine told me the most beautiful story, or I find it beautiful. There was a group of children, mixed Hutus and Tutsis, and a group of women who were adopting them, and they lined up and one was just given to the next. There was no kind of compensation for, you're a Tutsi, you're a Hutu, you might have killed my mother, you might have killed my father. They were just brought together in this kind of reconciliation, and I find this remarkable. So when people ask me how I continue to cover war, and why I continue to do it, this is why.
Сонымен біз соғыстан көп нәрсені үйрендік, мен Руанданы атап өткенім, ол Оңтүстік Африка сияқты бір жер, онда 20 жыл бойы айығу жүріп жатыр. Парламенттегілердің елу алты пайызы әйелдер, бұл таңғажайып нәрсе, сонымен қатар ол жерде ұлттық конституция бойынша Хуту немесе Тутси деп айтуыңызға тиым салынған. Сізге этникалық нышандары арқылы ешкімді теңдестіруге рұқсат етілмейді, бұл қырғынның басталуына итермелеген себептердің бірі болғандықтан. Менің досымның айтып берген әдемі оқиғасы бар, мен оны тамаша оқиға деп есептеймін. Бір топ балалар, хуту мен тутси балалары араласқан топ еді, сонымен бірге осы балаларды асырап алған бір топ әйел, олар бір қатарға тізіліп тұрып бір-бірін алды. Ешқандай өтемақы болған жоқ, сен хутусың, сен тутсисің, сіз мүмкін менің анамды, бәлкім әкемді өлтірдіңіз деген жоқ. Олар ымыраға келді, татуласты, мен бұл әрекетті керемет деп есептеймін. Адамдар менен сіз неге соғыс болып жатқан жерге баруды жалғастырасыз деп сұрағанда, менің айтарым осы.
When I go back to Syria, next week in fact, what I see is incredibly heroic people, some of them fighting for democracy, for things we take for granted every single day. And that's pretty much why I do it.
Мен Сирияға қайтып келгеннен кейінгі аптада көргенім адам сенбейтіндей батыр азаматтар, олардың кейбіреуі демократия үшін, біз күнделікті өмірде сөзсіз болуға тиіс дейтін нәрселер үшін күресіп жүр. Осы үшін де мен жұмысымды істеймін.
In 2004, I had a little baby boy, and I call him my miracle child, because after seeing so much death and destruction and chaos and darkness in my life, this ray of hope was born. And I called him Luca, which means "The bringer of light," because he does bring light to my life. But I'm talking about him because when he was four months old, my foreign editor forced me to go back to Baghdad where I had been reporting all throughout the Saddam regime and during the fall of Baghdad and afterwards, and I remember getting on the plane in tears, crying to be separated from my son, and while I was there, a quite famous Iraqi politician who was a friend of mine said to me, "What are you doing here? Why aren't you home with Luca?" And I said, "Well, I have to see." It was 2004 which was the beginning of the incredibly bloody time in Iraq, "I have to see, I have to see what is happening here. I have to report it." And he said, "Go home, because if you miss his first tooth, if you miss his first step, you'll never forgive yourself. But there will always be another war."
2004 жылы менің кішкентай ұлым дүниеге келді, мен оны ғажап бала деймін, өйткені қаншама өлім, бүліншілік, қирау, хаос пен қараңғылықты көргеннен кейін менің өмірімде үміт сәулесі дүниеге келді. Мен оны Лука деп атадым, яғни " жарық әкелуші", өйткені ол менің өміріме сәулесін төкті. Менің ол туралы айтып отырғанымның себебі, ол төрт айлық болған кезде менің редакторым маған Бағдатқа баруың керек деді, мен ол жерде Саддам режимі туралы жазуым керек еді, Бағдат құлағаннан кейін де сонда болдым, көзіме жас үйіріліп ұшақта отырғаным, баламнан жыраққа кеткеніме еңіреп жылап отырғаным есімде. Мен сол жерде болған кезде менің танысым ирақтың танымал саясаткері маған былай деді: «Сіз мұнда не істеп жүрсіз? Сіз неге үйде, Лукамен бірге емессіз?» Мен оған «Мен мұны көруім керек» деп жауап бердім. Бұл 2004 жыл еді, Ирақтағы ең қанды кезең еді, «мен мұны көруім керек, не болып жатқанын, мен бұл туралы хабарлап тұруым керек». Ол маған: "Үйіңізге қайтыңыз, егер сіз оның бірінші тісін, оның бірінші қадамын көрмей қалсаңыз, сіз өзіңізді ешқашан кешірмейсіз. Соғыс, басқа да соғыстар тағы болады» деді.
And there, sadly, will always be wars. And I am deluding myself if I think, as a journalist, as a reporter, as a writer, what I do can stop them. I can't. I'm not Kofi Annan. He can't stop a war. He tried to negotiate Syria and couldn't do it. I'm not a U.N. conflict resolution person. I'm not even a humanitarian aid doctor, and I can't tell you the times of how helpless I've felt to have people dying in front of me, and I couldn't save them. All I am is a witness. My role is to bring a voice to people who are voiceless. A colleague of mine described it as to shine a light in the darkest corners of the world. And that's what I try to do. I'm not always successful, and sometimes it's incredibly frustrating, because you feel like you're writing into a void, or you feel like no one cares. Who cares about Syria? Who cares about Bosnia? Who cares about the Congo, the Ivory Coast, Liberia, Sierra Leone, all of these strings of places that I will remember for the rest of my life? But my métier is to bear witness and that is the crux, the heart of the matter, for us reporters who do this. And all I can really do is hope, not to policymakers or politicians, because as much as I'd like to have faith that they read my words and do something, I don't delude myself.
Өкінішке қарай, соғыс бола береді. Мен өзімді алдап келемін, мен журналист, репортер, жазушы ретінде оны тоқтатуға не істей аламын. Мен тоқтата алмаймын. Мен Кофи Аннан емеспін. Ол да соғысты тоқтата алмайды. Ол Сириямен келіссөздер жүргізуге тырысты, дегенмен ешнәрсе істей алмады. Мен БҰҰ резолюциясына қарсы шығатын адам емеспін. Мен тіпті гуманитарлық көмек көрсететін дәрігер де емеспін, мен көмек беретін уақытты да айта алмаймын, менің көз алдымда адамдар өліп жатты, мен оларды құтқара алмадым. Мен тек қана куәгермін. Менің рөлім болған нәрсені адамдарға айтып беру. Менің әріптесім мұны әлемнің қараңғылық басқан бөліктеріне сәуле шашу деп сипаттады. Мен осыны істеуге тырысып жүрмін. Менің жолым ылғи бола бермейді, кейде бұл өте қиын, өйткені сіз тұңғиыққа жазып жатқаныңызды сезесіз, немесе мұның бәрі ешкімді қызықтырмайды, мазаламайды. Сирияны кім уайымдап жатыр? Кім Боснияның қамын ойлап жатыр? Конго, Кот-д'Ивуар, Либерия, Сьерра-Леоне туралы кім уайымдайды? Бұл - мен өмір бойы ұмытпайтын жердің атаулары. Бұл - менің кәсібім, куәгер болу, осыны істеп жүрген репортерлердің жұмысының мәні осы. Менің қолымнан келетіні тек қана үміттену, саясаткерлер мен саясатты жасаушылар үшін емес, олар менің сөзімді оқи отырып бірнәрсе істейтін болар деген үміт, мен өзімді алдап отырған жоқпын.
But what I do hope is that if you remember anything I said or any of my stories tomorrow morning over breakfast, if you can remember the story of Sarajevo, or the story of Rwanda, then I've done my job.
Бірақ маған үміт беретіні, егер сіздер менің айтқандарымды немесе соның ішіндегі бір оқиғаны таңертеңгілік ас ішіп отырып естеріңізге түсірсеңіздер, егер сіздер Сараевода болған жағдайды немесе Руанда туралы еске алсаңыздар мен жұмысымды жақсы атқарғаным деп ойлаймын.
Thank you very much.
Көп рақмет.
(Applause)
(Қол шапалақтау)