Good morning everyone. First of all, it's been fantastic being here over these past few days. And secondly, I feel it's a great honor to kind of wind up this extraordinary gathering of people, these amazing talks that we've had. I feel that I've fitted in, in many ways, to some of the things that I've heard. I came directly here from the deep, deep tropical rainforest in Ecuador, where I was out -- you could only get there by a plane -- with indigenous people with paint on their faces and parrot feathers on their headdresses, where these people are fighting to try and keep the oil companies, and keep the roads, out of their forests. They're fighting to develop their own way of living within the forest in a world that's clean, a world that isn't contaminated, a world that isn't polluted. And what was so amazing to me, and what fits right in with what we're all talking about here at TED, is that there, right in the middle of this rainforest, was some solar panels -- the first in that part of Ecuador -- and that was mainly to bring water up by pump so that the women wouldn't have to go down. The water was cleaned, but because they got a lot of batteries, they were able to store a lot of electricity. So every house -- and there were, I think, eight houses in this little community -- could have light for, I think it was about half an hour each evening. And there is the Chief, in all his regal finery, with a laptop computer. (Laughter) And this man, he has been outside, but he's gone back, and he was saying, "You know, we have suddenly jumped into a whole new era, and we didn't even know about the white man 50 years ago, and now here we are with laptop computers, and there are some things we want to learn from the modern world. We want to know about health care. We want to know about what other people do -- we're interested in it. And we want to learn other languages. We want to know English and French and perhaps Chinese, and we're good at languages." So there he is with his little laptop computer, but fighting against the might of the pressures -- because of the debt, the foreign debt of Ecuador -- fighting the pressure of World Bank, IMF, and of course the people who want to exploit the forests and take out the oil. And so, coming directly from there to here. But, of course, my real field of expertise lies in an even different kind of civilization -- I can't really call it a civilization. A different way of life, a different being. We've talked earlier -- this wonderful talk by Wade Davis about the different cultures of the humans around the world -- but the world is not composed only of human beings; there are also other animal beings. And I propose to bring into this TED conference, as I always do around the world, the voice of the animal kingdom. Too often we just see a few slides, or a bit of film, but these beings have voices that mean something. And so, I want to give you a greeting, as from a chimpanzee in the forests of Tanzania -- Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh! (Applause) I've been studying chimpanzees in Tanzania since 1960. During that time, there have been modern technologies that have really transformed the way that field biologists do their work. For example, for the first time, a few years ago, by simply collecting little fecal samples we were able to have them analyzed -- to have DNA profiling done -- so for the first time, we actually know which male chimps are the fathers of each individual infant. Because the chimps have a very promiscuous mating society. So this opens up a whole new avenue of research. And we use GSI -- geographic whatever it is, GSI -- to determine the range of the chimps. And we're using -- you can see that I'm not really into this kind of stuff -- but we're using satellite imagery to look at the deforestation in the area. And of course, there's developments in infrared, so you can watch animals at night, and equipment for recording by video, and tape recording is getting lighter and better. So in many, many ways, we can do things today that we couldn't do when I began in 1960. Especially when chimpanzees, and other animals with large brains, are studied in captivity, modern technology is helping us to search for the upper levels of cognition in some of these non-human animals. So that we know today, they're capable of performances that would have been thought absolutely impossible by science when I began. I think the chimpanzee in captivity who is the most skilled in intellectual performance is one called Ai in Japan -- her name means love -- and she has a wonderfully sensitive partner working with her. She loves her computer -- she'll leave her big group, and her running water, and her trees and everything. And she'll come in to sit at this computer -- it's like a video game for a kid; she's hooked. She's 28, by the way, and she does things with her computer screen and a touch pad that she can do faster than most humans. She does very complex tasks, and I haven't got time to go into them, but the amazing thing about this female is she doesn't like making mistakes. If she has a bad run, and her score isn't good, she'll come and reach up and tap on the glass -- because she can't see the experimenter -- which is asking to have another go. And her concentration -- she's already concentrated hard for 20 minutes or so, and now she wants to do it all over again, just for the satisfaction of having done it better. And the food is not important -- she does get a tiny reward, like one raisin for a correct response -- but she will do it for nothing, if you tell her beforehand. So here we are, a chimpanzee using a computer. Chimpanzees, gorillas, orangutans also learn human sign language. But the point is that when I was first in Gombe in 1960 -- I remember so well, so vividly, as though it was yesterday -- the first time, when I was going through the vegetation, the chimpanzees were still running away from me, for the most part, although some were a little bit acclimatized -- and I saw this dark shape, hunched over a termite mound, and I peered with my binoculars. It was, fortunately, one adult male whom I'd named David Greybeard -- and by the way, science at that time was telling me that I shouldn't name the chimps; they should all have numbers; that was more scientific. Anyway, David Greybeard -- and I saw that he was picking little pieces of grass and using them to fish termites from their underground nest. And not only that -- he would sometimes pick a leafy twig and strip the leaves -- modifying an object to make it suitable for a specific purpose -- the beginning of tool-making. The reason this was so exciting and such a breakthrough is at that time, it was thought that humans, and only humans, used and made tools. When I was at school, we were defined as man, the toolmaker. So that when Louis Leakey, my mentor, heard this news, he said, "Ah, we must now redefine 'man,' redefine 'tool,' or accept chimpanzees as humans." (Laughter) We now know that at Gombe alone, there are nine different ways in which chimpanzees use different objects for different purposes. Moreover, we know that in different parts of Africa, wherever chimps have been studied, there are completely different tool-using behaviors. And because it seems that these patterns are passed from one generation to the next, through observation, imitation and practice -- that is a definition of human culture. What we find is that over these 40-odd years that I and others have been studying chimpanzees and the other great apes, and, as I say, other mammals with complex brains and social systems, we have found that after all, there isn't a sharp line dividing humans from the rest of the animal kingdom. It's a very wuzzy line. It's getting wuzzier all the time as we find animals doing things that we, in our arrogance, used to think was just human. The chimps -- there's no time to discuss their fascinating lives -- but they have this long childhood, five years of suckling and sleeping with the mother, and then another three, four or five years of emotional dependence on her, even when the next child is born. The importance of learning in that time, when behavior is flexible -- and there's an awful lot to learn in chimpanzee society. The long-term affectionate supportive bonds that develop throughout this long childhood with the mother, with the brothers and sisters, and which can last through a lifetime, which may be up to 60 years. They can actually live longer than 60 in captivity, so we've only done 40 years in the wild so far. And we find chimps are capable of true compassion and altruism. We find in their non-verbal communication -- this is very rich -- they have a lot of sounds, which they use in different circumstances, but they also use touch, posture, gesture, and what do they do? They kiss; they embrace; they hold hands. They pat one another on the back; they swagger; they shake their fist -- the kind of things that we do, and they do them in the same kind of context. They have very sophisticated cooperation. Sometimes they hunt -- not that often, but when they hunt, they show sophisticated cooperation, and they share the prey. We find that they show emotions, similar to -- maybe sometimes the same -- as those that we describe in ourselves as happiness, sadness, fear, despair. They know mental as well as physical suffering. And I don't have time to go into the information that will prove some of these things to you, save to say that there are very bright students, in the best universities, studying emotions in animals, studying personalities in animals. We know that chimpanzees and some other creatures can recognize themselves in mirrors -- "self" as opposed to "other." They have a sense of humor, and these are the kind of things which traditionally have been thought of as human prerogatives. But this teaches us a new respect -- and it's a new respect not only for the chimpanzees, I suggest, but some of the other amazing animals with whom we share this planet. Once we're prepared to admit that after all, we're not the only beings with personalities, minds and above all feelings, and then we start to think about ways we use and abuse so many other sentient, sapient creatures on this planet, it really gives cause for deep shame, at least for me. So, the sad thing is that these chimpanzees -- who've perhaps taught us, more than any other creature, a little humility -- are in the wild, disappearing very fast. They're disappearing for the reasons that all of you in this room know only too well. The deforestation, the growth of human populations, needing more land. They're disappearing because some timber companies go in with clear-cutting. They're disappearing in the heart of their range in Africa because the big multinational logging companies have come in and made roads -- as they want to do in Ecuador and other parts where the forests remain untouched -- to take out oil or timber. And this has led in Congo basin, and other parts of the world, to what is known as the bush-meat trade. This means that although for hundreds, perhaps thousands of years, people have lived in those forests, or whatever habitat it is, in harmony with their world, just killing the animals they need for themselves and their families -- now, suddenly, because of the roads, the hunters can go in from the towns. They shoot everything, every single thing that moves that's bigger than a small rat; they sun-dry it or smoke it. And now they've got transport; they take it on the logging trucks or the mining trucks into the towns where they sell it. And people will pay more for bush-meat, as it's called, than for domestic meat -- it's culturally preferred. And it's not sustainable, and the huge logging camps in the forest are now demanding meat, so the Pygmy hunters in the Congo basin who've lived there with their wonderful way of living for so many hundreds of years are now corrupted. They're given weapons; they shoot for the logging camps; they get money. Their culture is being destroyed, along with the animals upon whom they depend. So, when the logging camp moves, there's nothing left. We talked already about the loss of human cultural diversity, and I've seen it happening with my own eyes. And the grim picture in Africa -- I love Africa, and what do we see in Africa? We see deforestation; we see the desert spreading; we see massive hunger; we see disease and we see population growth in areas where there are more people living on a certain piece of land than the land can possibly support, and they're too poor to buy food from elsewhere. Were the people that we heard about yesterday, on the Easter Island, who cut down their last tree -- were they stupid? Didn't they know what was happening? Of course, but if you've seen the crippling poverty in some of these parts of the world it isn't a question of "Let's leave the tree for tomorrow." "How am I going to feed my family today? Maybe I can get just a few dollars from this last tree which will keep us going a little bit longer, and then we'll pray that something will happen to save us from the inevitable end." So, this is a pretty grim picture. The one thing we have, which makes us so different from chimpanzees or other living creatures, is this sophisticated spoken language -- a language with which we can tell children about things that aren't here. We can talk about the distant past, plan for the distant future, discuss ideas with each other, so that the ideas can grow from the accumulated wisdom of a group. We can do it by talking to each other; we can do it through video; we can do it through the written word. And we are abusing this great power we have to be wise stewards, and we're destroying the world. In the developed world, in a way, it's worse, because we have so much access to knowledge of the stupidity of what we're doing. Do you know, we're bringing little babies into a world where, in many places, the water is poisoning them? And the air is harming them, and the food that's grown from the contaminated land is poisoning them. And that's not just in the far-away developing world; that's everywhere. Do you know we all have about 50 chemicals in our bodies we didn't have about 50 years ago? And so many of these diseases, like asthma and certain kinds of cancers, are on the increase around places where our filthy toxic waste is dumped. We're harming ourselves around the world, as well as harming the animals, as well as harming nature herself -- Mother Nature, that brought us into being; Mother Nature, where I believe we need to spend time, where there's trees and flowers and birds for our good psychological development. And yet, there are hundreds and hundreds of children in the developed world who never see nature, because they're growing up in concrete and all they know is virtual reality, with no opportunity to go and lie in the sun, or in the forest, with the dappled sun-specks coming down from the canopy above. As I was traveling around the world, you know, I had to leave the forest -- that's where I love to be. I had to leave these fascinating chimpanzees for my students and field staff to continue studying because, finding they dwindled from about two million 100 years ago to about 150,000 now, I knew I had to leave the forest to do what I could to raise awareness around the world. And the more I talked about the chimpanzees' plight, the more I realized the fact that everything's interconnected, and the problems of the developing world so often stem from the greed of the developed world, and everything was joining together, and making -- not sense, hope lies in sense, you said -- it's making a nonsense. How can we do it? Somebody said that yesterday. And as I was traveling around, I kept meeting young people who'd lost hope. They were feeling despair, they were feeling, "Well, it doesn't matter what we do; eat, drink and be merry, for tomorrow we die. Everything is hopeless -- we're always being told so by the media." And then I met some who were angry, and anger that can turn to violence, and we're all familiar with that. And I have three little grandchildren, and when some of these students would say to me at high school or university, they'd say, "We're angry," or "We're filled with despair, because we feel you've compromised our future, and there's nothing we can do about it." And I looked in the eyes of my little grandchildren, and think how much we've harmed this planet since I was their age. I feel this deep shame, and that's why in 1991 in Tanzania, I started a program that's called Roots and Shoots. There's little brochures all around outside, and if any of you have anything to do with children and care about their future, I beg that you pick up that brochure. And Roots and Shoots is a program for hope. Roots make a firm foundation. Shoots seem tiny, but to reach the sun they can break through brick walls. See the brick walls as all the problems that we've inflicted on this planet. Then, you see, it is a message of hope. Hundreds and thousands of young people around the world can break through, and can make this a better world. And the most important message of Roots and Shoots is that every single individual makes a difference. Every individual has a role to play. Every one of us impacts the world around us everyday, and you scientists know that you can't actually -- even if you stay in bed all day, you're breathing oxygen and giving out CO2, and probably going to the loo, and things like that -- you're making a difference in the world. So, the Roots and Shoots program involves youth in three kinds of projects. And these are projects to make the world around them a better place. One project to show care and concern for your own human community. One for animals, including domestic animals -- and I have to say, I learned everything I know about animal behavior even before I got to Gombe and the chimps from my dog, Rusty, who was my childhood companion. And the third kind of project: something for the local environment. So what the kids do depends first of all, how old are they -- and we go now from pre-school right through university. It's going to depend whether they're inner-city or rural. It's going to depend if they're wealthy or impoverished. It's going to depend which part, say, of America they're in. We're in every state now, and the problems in Florida are different from the problems in New York. It's going to depend on which country they're in -- and we're already in 60-plus countries, with about 5,000 active groups -- and there are groups all over the place that I keep hearing about that I've never even heard of, because the kids are taking the program and spreading it themselves. Why? Because they're buying into it, and they're the ones who get to decide what they're going to do. It isn't something that their parents tell them, or their teachers tell them. That's effective, but if they decide themselves, "We want to clean this river and put the fish back that used to be there. We want to clear away the toxic soil from this area and have an organic garden. We want to go and spend time with the old people and hear their stories and record their oral histories. We want to go and work in a dog shelter. We want to learn about animals. We want ... " You know, it goes on and on, and this is very hopeful for me. As I travel around the world 300 days a year, everywhere there's a group of Roots and Shoots of different ages. Everywhere there are children with shining eyes saying, "Look at the difference we've made." And now comes the technology into it, because with this new way of communicating electronically these kids can communicate with each other around the world. And if anyone is interested to help us, we've got so many ideas but we need help -- we need help to create the right kind of system that will help these young people to communicate their excitement. But also -- and this is so important -- to communicate their despair, to say, "We've tried this and it doesn't work, and what shall we do?" And then, lo and behold, there's another group answering these kids who may be in America, or maybe this is a group in Israel, saying, "Yeah, you did it a little bit wrong. This is how you should do it." The philosophy is very simple. We do not believe in violence. No violence, no bombs, no guns. That's not the way to solve problems. Violence leads to violence, at least in my view. So how do we solve? The tools for solving the problems are knowledge and understanding. Know the facts, but see how they fit in the big picture. Hard work and persistence --don't give up -- and love and compassion leading to respect for all life. How many more minutes? Two, one? Chris Anderson: One -- one to two. Jane Goodall: Two, two, I'm going to take two. (Laughter) Are you going to come and drag me off? (Laughter) Anyway -- so basically, Roots and Shoots is beginning to change young people's lives. It's what I'm devoting most of my energy to. And I believe that a group like this can have a very major impact, not just because you can share technology with us, but because so many of you have children. And if you take this program out, and give it to your children, they have such a good opportunity to go out and do good, because they've got parents like you. And it's been so clear how much you all care about trying to make this world a better place. It's very encouraging. But the kids do ask me -- and this won't take more than two minutes, I promise -- the kids say, "Dr. Jane, do you really have hope for the future? You travel, you see all these horrible things happening." Firstly, the human brain -- I don't need to say anything about that. Now that we know what the problems are around the world, human brains like yours are rising to solve those problems. And we've talked a lot about that. Secondly, the resilience of nature. We can destroy a river, and we can bring it back to life. We can see a whole area desolated, and it can be brought back to bloom again, with time or a little help. And thirdly, the last speaker talked about -- or the speaker before last, talked about the indomitable human spirit. We are surrounded by the most amazing people who do things that seem to be absolutely impossible. Nelson Mandela -- I take a little piece of limestone from Robben Island Prison, where he labored for 27 years, and came out with so little bitterness, he could lead his people from the horror of apartheid without a bloodbath. Even after the 11th of September -- and I was in New York and I felt the fear -- nevertheless, there was so much human courage, so much love and so much compassion. And then as I went around the country after that and felt the fear -- the fear that was leading to people feeling they couldn't worry about the environment any more, in case they seemed not to be patriotic -- and I was trying to encourage them, somebody came up with a little quotation from Mahatma Gandhi, "If you look back through human history, you see that every evil regime has been overcome by good." And just after that a woman brought me this little bell, and I want to end on this note. She said, "If you're talking about hope and peace, ring this. This bell is made from metal from a defused landmine, from the killing fields of Pol Pot -- one of the most evil regimes in human history -- where people are now beginning to put their lives back together after the regime has crumbled. So, yes, there is hope, and where is the hope? Is it out there with the politicians? It's in our hands. It's in your hands and my hands and those of our children. It's really up to us. We're the ones who can make a difference. If we lead lives where we consciously leave the lightest possible ecological footprints, if we buy the things that are ethical for us to buy and don't buy the things that are not, we can change the world overnight. Thank you.
Доброго ранку. Мені здається... Перш за все, було фантастично провести тут ці кілька днів. По-друге, для мене велика честь завершувати це надзвичайне зібрання людей і всі ці чудові промови, які ми прослухали. Те, що я маю сказати, багато в чому перегукується з тим, що я тут почула. Я почала... Я приїхала сюди з глибоких тропічних лісів Еквадору, куди можна дістатися лише на літаку, і де корінні мешканці розмальовують обличчя і прикрашають голови пір'їнами папуг. Звідти, де люди боряться за те, аби не пустити нафтові компанії і дороги в свої праліси. Вони боряться за те, щоб жити у власний спосіб в лісі, у чистому, незабрудненому світі, незасміченому світі. Що мене особливо вразило і що чудово ілюструє те, про що ми розмовляємо тут на ТЕДі, це те, що посеред цього тропічного лісу я побачила сонячні батареї - перші в цій частині Еквадору. Їх тут використовують для підкачки води насосом, щоб жінки не мусили спускатися за водою. Воду очищують, але оскільки в них багато батарей, їм вдається зберігати багато електрики. Тому в кожній хаті - а в цьому селищі біля восьми хат - є світло приблизно півгодини щовечора. А їх вождь, весь у королівських оздобах, сидить за лептопом. (Сміх) Цей чоловік побував у світі, але повернувся назад. Він сказав мені: "Знаєте, зненацька ми застрибнули у цілком нову еру, адже ми навіть не знали про білу людину 50 років тому, аж раптом сидимо тут з лептопами. І є певні речі, яких ми хочемо навчитися від сучасного світу. Ми хочемо дізнатися про охорону здоров'я. Нам цікаво дізнатися, як живуть інші народи. І ми хочемо навчитися інших мов. Ми хочемо вивчити англійську, французьку і, можливо, китайську, а до мов ми маємо хист". Ото він сидів зі своїм маленьким лептопом, в той же час борючись проти сильного тиску, який виник через зовнішній борг Еквадору, воюючи проти тиску Світового Банку, МВФ і, звісно, людей, які хочуть експлуатувати ліси і викачати нафту. Отож, я прилетіла звідти просто сюди. Але, звичайно, моя справжня царина знань стосується ще зовсім іншої цивілізації. Я навіть не можу це назвати цивілізацією. Іншого способу життя, інших істот. Ми говорили раніше - пригадайте чудову лекцію Вейда Дейвіса - про розмаїття людських культур довкола світу. Але світ складається не лише з людських істот, живуть в ньому й інші тваринні істоти. Тому я привезла з собою на цю конференцію ТЕД, як це роблю завжди, мандруючи по світу, голос звіриного царства. Надто часто нам вистачає переглянути кілька слайдів, коротке відео, але ці істоти мають голоси, які щось значать. Тому я хочу передати вам вітання від шимпанзе із танзанійських лісів: У-у-у-у-у-у-у-у-у-а-а-а-а-а! (Оплески) Я вивчаю шимпанзе в Танзанії з 1960 року. За цей час з'явилися сучасні технології, які суттєво трансформували методи, які польові біологи використовують у своїй роботі. Наприклад, кілька років тому вперше за допомогою простого збору зразків фекалій нам вдалося їх проаналізувати, отримати картину ДНК. Отож вперше ми дізналися, котрий із самців шимпанзе є батьком котрого з малюків. Бо у шимпанзе досить безладні статеві стосунки. Тож це відкриває цілий новий напрям для досліджень. Ще ми використовуємо GSI, географічне, чи як там його... GSI - для визначення території поширення шимпанзе. Ще ми використовуємо - ви вже бачите, що я на цьому не дуже розуміюся - супутникові знімки, щоб роздивитися обезліснені площі. І, звичайно, є поступ у розвитку інфрачервоних технологій, тож тепер можна спостерігати за тваринами вночі. Обладнання для відео- та аудіозапису стає все кращим та легшим. Отож зараз ми можемо робити багато всього, чого не могли у 1960, коли я розпочинала. Особливо коли шимпанзе та інших тварин з великим мозком досліджують у неволі, сучасні технології дозволяють нам шукати вищі рівні когнітивної діяльності в деяких із цих нелюдських тварин. На сьогодні ми знаємо, що вони проявляють зразки поведінки, які вважались абсолютно неможливими з наукової точки зору, коли я починала. Здається, найздібніша і найрозумніша мавпа шимпанзе, що живе в неволі, зветься Ай і мешкає в Японії. Її ім'я означає "любов", і з нею працює надзвичайно уважний партнер. Вона дуже любить свій комп'ютер: вона забуває про своїх друзів, про воду, що тече із крана, про свої дерева і все на світі. Прийде собі і сяде за комп'ютер. Для неї це, як відео-гра для дитини, - її затягує. Їй 28, до речі, і вона витворяє такі речі з екраном й тачпадом, що більшість людей за нею б не встигли. Вона виконує дуже складні завдання. Я не маю часу вдаватись у деталі, але найдивовижніше в цій самці те, що вона не любить помилятися. Якщо їй погано вдалося і вона набрала мало очок, вона підійде і постукає у вікно, бо вона не бачить експериментатора. Так вона просить спробувати ще раз. А як вона вміє зосереджуватися: вона й так вже більше 20 хвилин зосереджена, аж ось вона хоче все повторити лише задля того, щоб зробити це краще. І їжа неважлива. Хоч їй дають маленьку винагороду - родзинку за правильну відповідь - але вона зробить це й задурно, якщо їй сказати наперед. Отже, ми бачимо, що шимпанзе користуються комп'ютерами. Шимпанзе, горили та орангутани можуть навчитися людської мови жестів. Але цікаво те, що коли я вперше приїхала в Ґомбе у 1960-му, пам'ятаю це так виразно, ніби це було вчора, вперше, коли я йшла через зарослі, шимпанзе здебільшого втікали від мене. Щоправда, деякі з них потрохи звикали до людей. Аж раптом я побачила темну постать, схилену над термітником, і подивилася на неї через бінокль. Це, на щастя, був дорослий шимпанзе, якого я назвала Девідом Сивобородим. До речі, наука того часу вчила мене не називати шимпанзе, а присвоювати їм номери, що вважалося більш науковим методом. Коротше, я побачила, як Девід Сивобородий підбирав тоненькі травинки і використовував їх для виловлювання термітів із їх підземного гнізда. Більш того, часом він відламував гілочку з листям і обривав листя. Перероблення предмета для того, щоб він служив певним цілям - це ж початок виробництва знарядь праці. Це було так захопливо і таким проривом, оскільки на той час вважалося, що люди і лише люди використовували і виробляли знаряддя. Коли я вчилася в школі, визначення людини було - "творець знарядь". Отож коли Льюїс Лікі, мій наставник, почув цю новину, то сказав: "Овва, тепер нам треба по-новому визначити людину, або знаряддя, або ж зарахувати шимпанзе до людських істот". (Сміх) Тепер ми знаємо, що лише в Ґомбе існує дев'ять видів використання шимпанзе різних предметів для різних цілей. Більш того, ми знаємо, що в різних регіонах Африки, де б не вивчали шимпанзе, існують цілком різні види використання знарядь праці. І оскільки скоріш за все ці поведінкові особливості передаються з покоління в покоління шляхом спостереження, наслідування і тренування - маємо визначення людської культури. Ми дізналися за останні 40 з чимось років, протягом яких я та інші вивчали шимпанзе та інших великих мавп, як я вже казала, інших ссавців зі складним мозком і соціальною системою, ми дізналися, що все-таки не існує чіткого розмежування між людськими істотами та рештою тваринного царства. Лінія розмежування дуже розмита. І вона робиться все розмитішою щоразу, як ми дізнаємося, що тварини поводяться в спосіб, який ми через своє неуцтво вважали властивим лише людині. Шимпанзе - хоч в мене нема часу обговорювати їх дивовижне життя - мають довге дитинство, п'ять років вигодовування і спання з матір'ю, а тоді ще три, чотири чи п'ять років емоційної залежності від неї, навіть якщо народиться наступне маля. В цей час, поки поведінка гнучка, дуже важливе навчання. А в мавпячому суспільстві можна багато чого навчитись. Багаторічні стосунки взаємної любові та підтримки формуються протягом цього довгого дитинства із матір'ю, братами та сестрами, і можуть тривати все життя, а це може бути аж 60 років. В неволі шимпанзе можуть жити й довше, ніж 60 років. На волі ми проводимо дослідження поки лише 40 років. А ще ми дізналися, що шимпанзе здатні на справжні співчуття та альтруїзм. Їх невербальний спосіб спілкування дуже багатий: вони використовують чимало звуків у різних ситуаціях, але крім того використовують дотик, поставу, жести. І що вони роблять? Вони цілуються, обнімаються, тримаються за руки. Плескають одне одного по плечу, хваляться, погрожують кулаком. Все те, що робимо й ми, і вони роблять це у такому ж контексті. Вони здатні на досить складну співпрацю. Буває, вони полюють - хоч не так часто, і коли вони полюють, то демонструють розвинену співпрацю. І здобиччю вони діляться. Ми дізналися, що вони проявляють емоції, схожі, а часом ідентичні емоціям, які ми описуємо у собі як щастя, сум, страх, розпач. Вони відчувають психічний біль так само, як фізичний. В мене нема часу вдаватися в деталі, які довели б вам деякі з цих спостережень. Скажу лише, що дуже розумні студенти в найкращих університетах вивчають емоції та характери тварин. Ми знаємо, що шимпанзе і деякі інші істоти впізнають себе в дзеркалі - своє "я" на противагу "хтось інший". У них є почуття гумору. Всі ці характеристики традиційно вважалися винятково людськими рисами. Все це вчить нас новій повазі, не лише до шимпанзе, я думаю, але й до інших дивовижних тварин, з якими ми ділимо цю планету. Коли ми будемо готові визнати, що, все-таки, ми не єдині істоти з характером, розумом і передовсім почуттями, тоді задумаємося над тим, як ми використовуємо і знущаємося над багатьма свідомими, мислячими істотами на цій планеті. І це привід для глибокого сорому, у всякому разі для мене. Сумно те, що ці шимпанзе, котрі, мабуть, більше, ніж інші істоти, навчили нас смиренності, дуже швидко зникають у природі. Вони зникають з тих причин, які вам у цій залі дуже добре відомі. Обезліснення, приріст людського населення, якому потрібна земля. Вони зникають, бо деякі лісозаготівельні компанії займаються суцільною вирубкою. Вони зникають в самому серці їхнього африканського ареалу, бо великі багатонаціональні лісозаготівельні компанії прокладають дороги, так як вони намагаються в Еквадорі та інших куточках землі, де ліси поки що недоторкані, щоб забрати нафту чи деревину. Все це у басейні ріки Конго та інших регіонах землі призвело до так званої торгівлі "лісовим м'ясом". Це означає, що хоча протягом сотень, а то й тисяч років люди жили в лісах, або інших місцинах у гармонії з довкіллям, вбиваючи лише тварин, які були потрібні їм та їхнім сім'ям. Тепер через прокладені дороги мисливці можуть приїжджати із міст. Вони відстрілюють все, що рухається, все, що трохи більше за щурика, а тоді сушать на сонці чи коптять. Тепер у них є транспорт: вони вантажать м'ясо на лісозаготівельні вантажівки або самоскиди і відвозять у міста, де його продають. Люди платять більше за лісове м'ясо, як його називають, аніж за свійське - це зумовлено їхньою культурою. І це не далекоглядно. Ще й великі лісозаготівельні табори в лісах вимагають м'яса, тож пігмейські мисливці в басейні Конго, котрі жили там своїм чудовим життям стільки багато сотен років, тепер піддались коррупції. Їм дали зброю, вони полюють для лісозаготівельників, отримують гроші. Їхня культура нищиться разом з тими тваринами, від яких вони залежать. Коли лісозаготівельний табір переїздить, після них не залишається нічого. Ми вже говорили про збідніння розмаїття людських цивілізацій, а я бачила це на власні очі. І в Африці це дуже похмура картина. А я люблю Африку. Що ж ми бачимо в Африці? Ми бачимо обезліснення, насування пустелі і масштабний голод. Ми бачимо хвороби і зростання населення в регіонах, де більше людей живе на клаптику землі, аніж та земля може прогодувати, і які через свою бідність не можуть купити їжу з інших регіонів. Чи ті люди з острова Пасхи, про яких ми слухали вчора, які зрубали останнє дерево на острові - чи вони були дурні? Чи вони не розуміли, що роблять? Звичайно, але якщо ви бачили убозтво в деяких з цих регіонів планети, то питання не стоїть: "Чи не залишити це дерево на завтра?" А: "Як мені прогодувати сім'ю сьогодні? Може, я зароблю на цьому останньому дереві кілька доларів, і так ми протягнемо ще хоч трохи, а тоді молитимемось, щоб щось сталося і врятувало нас від неминучої загибелі". Отож це досить похмура картина. Одне, що так сильно відрізняє нас від шимпанзе чи інших живих істот, це наше розвинене мовлення. Мова, якою ми можемо розповісти дітям про речі, яких нема тут. Ми можемо розповідати про далеке минуле, планувати далеке майбутнє, обговорювати ідеї одне з одним, щоб ці ідеї збагачувалися знанням, нагромадженим спільнотою. Ми можемо розмовляти одне з одним безпосередньо, через відео, або у письмовому вигляді. Ми зловживаємо цією силою, яка могла б зробити з нас мудрих провідників, і натомість нищимо світ. В розвиненому світі в деякій мірі це гірше, бо ми маємо стільки доступу до знань про дурість того, що ми робимо. Розумієте, ми приводимо дітей у цей світ, де в багатьох місцях вода отруює їх. І повітря їм шкодить, і їжа, що виросла на зараженій землі, отруює їх. І це не лише в далекому світі, що розвивається. Це всюди. Знаєте, що зараз ми всі маємо 50 хімічних елементів в організмі, яких зроду не було 50 років тому? Кількість хвороб, як от астма чи деякі види раку зростає в районах, де звалюють наші брудні токсичні відходи. Ми шкодимо одне одному по всьому світу, так само, як шкодимо тваринам і самій природі. Матінці Природі, яка дала нам життя. Матінці Природі, в якій, я переконана, нам варто проводити час, серед дерев, квітів і птахів для нашого ж доброго психологічного розвитку. А,, проте, сотні і сотні дітей в розвиненому світі ніколи не бачили природи, бо виросли серед бетону і їм відома лише віртуальна реальність. І нема в них можливості піти і полежати на сонці, чи в лісі, де грайливі сонячні зайчики прослизають через листяне шатро. Я багато їздила по світу, знаєте, мені довелося поїхати з лісу, де я люблю бути найдужче. Я мусила залишити цих дивовижних шимпанзе своїм студентам і польовим працівникам для подальшого вивчення, коли я дізналася, що їх кількість зменшилася з двох мільйонів 100 років тому до 150 000 сьогодні, я знала, що треба залишити ліс і зробити все в моїх силах, щоб пробудити світ до свідомості. І чим довше я говорила про загибель шимпанзе, тим більше усвідомлювала, як все на світі взаємопов'язане. Проблеми світу, що розвивається, часто виникають через зажерливість розвиненого світу. Все стало на свої місця, і я почала бачити в цьому - ні, не сенс - у сенсі є надія, ви казали - а нонсенс. Як ми так можемо? Хтось це сказав вчора. Я їздила довкола світу, зустрічала молодь, яка втратила надію. Молодь у відчаї. Вони думають: "Байдуже, що ми робимо, отож їж, пий, веселись, бо завтра ми помремо. Все безнадія - так нам постійно кажуть мас-медіа". Потім я зустріла інших, які були сердиті. А гнів веде до насильства - з цим ми всі знайомі. В мене троє внучат, і коли деякі з цих студентів кажуть мені в школі чи університеті: "Ми розгнівані", або "Ми у відчаї, бо відчуваємо, що ви пожертвували нашим майбутнім, і нам несила нічого змінити". І я дивлюся в очі своїм онукам і думаю, як же ми занапастили цю планету з того часу, коли я була в їх віці. Я відчуваю глибокий сором, і саме тому у 1991 році в Танзанії я започаткувала програму, яка називається "Корені та паростки". Коли ви вийдете із зали, там всюди розкладені брошурки. Якщо хтось з вас має справу з дітьми і дбає про їх майбутнє, прошу вас - візьміть брошурку. "Корені та паростки" - це програма надії. Коріння забезпечує надійний фундамент. Паростки здаються крихітними, але щоб сягнути до сонця вони можуть пробитися крізь мури. Ці мури - це всі ті проблеми, які виникли через нас на планеті. І це послання надії. Сотні і тисячі молодих людей по всьому світу можуть пробитися і змінити світ на краще. І найважливіше послання "Коренів та паростків": це те, що кожна людина щось змінює. Кожна людина відіграє певну роль. Кожен з нас впливає на довколишній світ щодня. Ви, науковці, знаєте, що від цього не втечеш, навіть якщо лежиш цілий день в ліжку, ти вдихаєш кисень, видихаєш вуглекислий газ і, мабуть, йдеш до туалету, та інше. Ти впливаєш на світ. Тож програма "Корені та паростки" задіює молодь в трьох видах проектів. І ці проекти мають на меті змінити світ довкола них на краще. Один вид проектів має на меті плекання уваги та допомоги спільноті людей. Один - для тварин, включно з домашніми тваринами. Мушу сказати, що я дізналася все про поведінку тварин ще до того, як потрапила в Ґомбе до шимпанзе, - від свого пса Расті, мого друга дитинства. І третій вид проектів спрямований на догляд за довкіллям. Що діти роблять залежить, перш за все, від їх віку - а ми орієнтуємося як на дошкільнят, так і на студентів. Залежатиме від того, чи живуть вони в місті, чи в селі. Залежатиме від того, чи вони багаті, чи бідні. Залежатиме від того в якій частині, наприклад, Америки вони живуть. Ми вже є у кожному штаті, і проблеми Флориди відрізняються від проблем Нью Йорка. Залежатиме від того, в якій країні вони живуть. Ми вже є в більш як 60-ти країнах, з приблизно 5000 активними групами. Ці групи виникають по всьому світу, в місцях, про які я ніколи раніше не чула, тому що діти підхоплюють цю програму і самі її розвивають. Чому? Бо вони в це вірять, і їм вирішувати, що саме вони робитимуть. Це не батьки їм вказують, що робити, і не вчителі. Це ефективно, якщо вони вирішать самостійно: "Ми хочемо почистити цю річку і повернути в неї рибу, що тут жила. Ми хочемо забрати звідси токсичний ґрунт і розбити біологічно чистий сад. Ми хочемо проводити час із старшими людьми, слухати їх розповіді і записувати історію з їх вуст. Ми хочемо працювати в притулку для собак. Ми хочемо дізнатися про тварин. Ми хочемо..." Знаєте, цьому нема кінця-краю, і це дає мені надію. Коли я 300 днів на рік їжджу довкола світу, всюди знаходилася група "Коренів і паростків" різного віку. Всюди зустрічала дітей з сяючими очима, які казали: "Подивіться, ми змогли це змінити". А ще якщо врахувати технологічні можливості, бо завдяки електронному методу спілкування ці діти можуть спілкуватися одне з одним у всьому світі. І якщо хто-небудь хоче нам допомогти, у нас купа ідей, але нам потрібна допомога. Нам потрібно створити правильну систему, за допомогою якої ця молодь змогла б ділитися своїм запалом. Але також - це теж важливо - ділитися своїм відчаєм. Хтось скаже: "Ми пробували ось це, але нам не вдалося, що ж робити?" Аж раптом погляньте, інша група відповідає цим дітям, які, наприклад, живуть в Америці, чи Ізраїлі: "Так, ви ось тут трохи помилилися. Але спробуйте ось так". Філософія дуже проста. Ми не віримо в насилля. Ні насиллю, бомбам, зброї. Таким шляхом проблеми не вирішити. Насилля веде до насилля, так я вважаю. То як же діяти? Засоби для вирішення проблем - знання і розуміння. Знай факти, але дивися також, як вони вписуються в загальну картину. Наполеглива праця і завзяття - не здаватися. І любов та співчуття, які виховують повагу до всього живого. Скільки ще в мене хвилин? Дві, одна? Кріс Андерсон: Одна, одна-дві. Джейн Ґудал: Дві, дві, я візьму дві. (Сміх) Чи ти прийдеш і стягнеш мене звідси? (Сміх) Коротше кажучи, "Корені та паростки" починають змінювати життя молоді. І цьому я присвячую зараз більшість енергії. І я вірю, що така група людей, як ви, може мати великий вплив, не лише тому, що ви можете поділитись з нами технологією, а тому, що так багато з вас має дітей. І якщо ви візьмете цю програму з собою і передасте її дітям, у них буде чудова нагода взятись за це і зробити щось добре, бо в них такі батьки, як ви. З цієї конференції видно, як ви всі дбаєте про те, щоб цей світ став кращим. Це дуже підбадьорює. Але діти питають мене - це не займе більше, ніж дві хвилин, обіцяю. Діти питають: "Докторе Джейн, ви справді надієтеся на краще майбутнє? Ви мандруєте і бачите всі ці страшні речі, що кояться". Перш за все, людський мозок... Мабуть, далі не треба продовжувати. Тепер ми знаємо про проблеми на нашій планеті, людські голови працюють, щоб вирішити ці проблеми. Ми багато про це говорили. По-друге, відпірність природи. Ми можемо знищити річку, але ми й можемо повернути її до життя. Ми бачимо, як занепадає цілий регіон, але ми можемо з часом допомогти йому розквітнути. По-третє, промовець переді мною, чи той ще раніше говорив про невгамовний людський дух. Нас оточують дивовижні люди, які творять речі, які видаються цілком неможливими. Нельсон Мандела - ось маленький шматок вапняку з в'язниці на острові Роббен, де він пропрацював 27 років і вийшов звідти без краплі гіркоти, так що зумів вивести свій народ із жаху апартеїду без крові. Навіть після 11-го вересня, а я була тоді в Нью Йорку і відчувала той страх. Тим не менше, стільки було людської хоробрості, стільки любові і співчуття. Після того я їздила по країні і відчувала страх, страх, через який люди почали думати, що їм тепер не до довкілля, бо це непатріотично. А я намагалася їх заохотити. Хтось згадав цитату з Махатма Ганді: "Якщо подивишся назад на історію людства, то побачиш, що кожен злий режим було подолано добром". І якраз після цього одна жінка принесла мені цей дзвіночок, і на цьому я завершу. Вона сказала: "Кожен раз, як ви говорите про надію і мир, подзвоніть в нього". Цей дзвоник виплавлений із металу знешкодженої міни з мертвоносних полів Пола Пота - одного із найзловісніших режимів у людській історії. Там люди починають разом повертатися до життя після того, як режим розвалився. Отож так, є надія. І де вона, надія? Чи нам надіятися на політиків? Вона в наших руках. У ваших і моїх, в руках наших дітей. Все залежить від нас. Ми можемо змінити світ. Якщо ми оберемо спосіб життя, де ми свідомо залишатимемо найм'якші екологічні відбитки, якщо купуватимемо речі, які етично купувати, і не купуватимемо неетичні. Ми змінимо цей світ за день. Дякую.