Good morning everyone. First of all, it's been fantastic being here over these past few days. And secondly, I feel it's a great honor to kind of wind up this extraordinary gathering of people, these amazing talks that we've had. I feel that I've fitted in, in many ways, to some of the things that I've heard. I came directly here from the deep, deep tropical rainforest in Ecuador, where I was out -- you could only get there by a plane -- with indigenous people with paint on their faces and parrot feathers on their headdresses, where these people are fighting to try and keep the oil companies, and keep the roads, out of their forests. They're fighting to develop their own way of living within the forest in a world that's clean, a world that isn't contaminated, a world that isn't polluted. And what was so amazing to me, and what fits right in with what we're all talking about here at TED, is that there, right in the middle of this rainforest, was some solar panels -- the first in that part of Ecuador -- and that was mainly to bring water up by pump so that the women wouldn't have to go down. The water was cleaned, but because they got a lot of batteries, they were able to store a lot of electricity. So every house -- and there were, I think, eight houses in this little community -- could have light for, I think it was about half an hour each evening. And there is the Chief, in all his regal finery, with a laptop computer. (Laughter) And this man, he has been outside, but he's gone back, and he was saying, "You know, we have suddenly jumped into a whole new era, and we didn't even know about the white man 50 years ago, and now here we are with laptop computers, and there are some things we want to learn from the modern world. We want to know about health care. We want to know about what other people do -- we're interested in it. And we want to learn other languages. We want to know English and French and perhaps Chinese, and we're good at languages." So there he is with his little laptop computer, but fighting against the might of the pressures -- because of the debt, the foreign debt of Ecuador -- fighting the pressure of World Bank, IMF, and of course the people who want to exploit the forests and take out the oil. And so, coming directly from there to here. But, of course, my real field of expertise lies in an even different kind of civilization -- I can't really call it a civilization. A different way of life, a different being. We've talked earlier -- this wonderful talk by Wade Davis about the different cultures of the humans around the world -- but the world is not composed only of human beings; there are also other animal beings. And I propose to bring into this TED conference, as I always do around the world, the voice of the animal kingdom. Too often we just see a few slides, or a bit of film, but these beings have voices that mean something. And so, I want to give you a greeting, as from a chimpanzee in the forests of Tanzania -- Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh! (Applause) I've been studying chimpanzees in Tanzania since 1960. During that time, there have been modern technologies that have really transformed the way that field biologists do their work. For example, for the first time, a few years ago, by simply collecting little fecal samples we were able to have them analyzed -- to have DNA profiling done -- so for the first time, we actually know which male chimps are the fathers of each individual infant. Because the chimps have a very promiscuous mating society. So this opens up a whole new avenue of research. And we use GSI -- geographic whatever it is, GSI -- to determine the range of the chimps. And we're using -- you can see that I'm not really into this kind of stuff -- but we're using satellite imagery to look at the deforestation in the area. And of course, there's developments in infrared, so you can watch animals at night, and equipment for recording by video, and tape recording is getting lighter and better. So in many, many ways, we can do things today that we couldn't do when I began in 1960. Especially when chimpanzees, and other animals with large brains, are studied in captivity, modern technology is helping us to search for the upper levels of cognition in some of these non-human animals. So that we know today, they're capable of performances that would have been thought absolutely impossible by science when I began. I think the chimpanzee in captivity who is the most skilled in intellectual performance is one called Ai in Japan -- her name means love -- and she has a wonderfully sensitive partner working with her. She loves her computer -- she'll leave her big group, and her running water, and her trees and everything. And she'll come in to sit at this computer -- it's like a video game for a kid; she's hooked. She's 28, by the way, and she does things with her computer screen and a touch pad that she can do faster than most humans. She does very complex tasks, and I haven't got time to go into them, but the amazing thing about this female is she doesn't like making mistakes. If she has a bad run, and her score isn't good, she'll come and reach up and tap on the glass -- because she can't see the experimenter -- which is asking to have another go. And her concentration -- she's already concentrated hard for 20 minutes or so, and now she wants to do it all over again, just for the satisfaction of having done it better. And the food is not important -- she does get a tiny reward, like one raisin for a correct response -- but she will do it for nothing, if you tell her beforehand. So here we are, a chimpanzee using a computer. Chimpanzees, gorillas, orangutans also learn human sign language. But the point is that when I was first in Gombe in 1960 -- I remember so well, so vividly, as though it was yesterday -- the first time, when I was going through the vegetation, the chimpanzees were still running away from me, for the most part, although some were a little bit acclimatized -- and I saw this dark shape, hunched over a termite mound, and I peered with my binoculars. It was, fortunately, one adult male whom I'd named David Greybeard -- and by the way, science at that time was telling me that I shouldn't name the chimps; they should all have numbers; that was more scientific. Anyway, David Greybeard -- and I saw that he was picking little pieces of grass and using them to fish termites from their underground nest. And not only that -- he would sometimes pick a leafy twig and strip the leaves -- modifying an object to make it suitable for a specific purpose -- the beginning of tool-making. The reason this was so exciting and such a breakthrough is at that time, it was thought that humans, and only humans, used and made tools. When I was at school, we were defined as man, the toolmaker. So that when Louis Leakey, my mentor, heard this news, he said, "Ah, we must now redefine 'man,' redefine 'tool,' or accept chimpanzees as humans." (Laughter) We now know that at Gombe alone, there are nine different ways in which chimpanzees use different objects for different purposes. Moreover, we know that in different parts of Africa, wherever chimps have been studied, there are completely different tool-using behaviors. And because it seems that these patterns are passed from one generation to the next, through observation, imitation and practice -- that is a definition of human culture. What we find is that over these 40-odd years that I and others have been studying chimpanzees and the other great apes, and, as I say, other mammals with complex brains and social systems, we have found that after all, there isn't a sharp line dividing humans from the rest of the animal kingdom. It's a very wuzzy line. It's getting wuzzier all the time as we find animals doing things that we, in our arrogance, used to think was just human. The chimps -- there's no time to discuss their fascinating lives -- but they have this long childhood, five years of suckling and sleeping with the mother, and then another three, four or five years of emotional dependence on her, even when the next child is born. The importance of learning in that time, when behavior is flexible -- and there's an awful lot to learn in chimpanzee society. The long-term affectionate supportive bonds that develop throughout this long childhood with the mother, with the brothers and sisters, and which can last through a lifetime, which may be up to 60 years. They can actually live longer than 60 in captivity, so we've only done 40 years in the wild so far. And we find chimps are capable of true compassion and altruism. We find in their non-verbal communication -- this is very rich -- they have a lot of sounds, which they use in different circumstances, but they also use touch, posture, gesture, and what do they do? They kiss; they embrace; they hold hands. They pat one another on the back; they swagger; they shake their fist -- the kind of things that we do, and they do them in the same kind of context. They have very sophisticated cooperation. Sometimes they hunt -- not that often, but when they hunt, they show sophisticated cooperation, and they share the prey. We find that they show emotions, similar to -- maybe sometimes the same -- as those that we describe in ourselves as happiness, sadness, fear, despair. They know mental as well as physical suffering. And I don't have time to go into the information that will prove some of these things to you, save to say that there are very bright students, in the best universities, studying emotions in animals, studying personalities in animals. We know that chimpanzees and some other creatures can recognize themselves in mirrors -- "self" as opposed to "other." They have a sense of humor, and these are the kind of things which traditionally have been thought of as human prerogatives. But this teaches us a new respect -- and it's a new respect not only for the chimpanzees, I suggest, but some of the other amazing animals with whom we share this planet. Once we're prepared to admit that after all, we're not the only beings with personalities, minds and above all feelings, and then we start to think about ways we use and abuse so many other sentient, sapient creatures on this planet, it really gives cause for deep shame, at least for me. So, the sad thing is that these chimpanzees -- who've perhaps taught us, more than any other creature, a little humility -- are in the wild, disappearing very fast. They're disappearing for the reasons that all of you in this room know only too well. The deforestation, the growth of human populations, needing more land. They're disappearing because some timber companies go in with clear-cutting. They're disappearing in the heart of their range in Africa because the big multinational logging companies have come in and made roads -- as they want to do in Ecuador and other parts where the forests remain untouched -- to take out oil or timber. And this has led in Congo basin, and other parts of the world, to what is known as the bush-meat trade. This means that although for hundreds, perhaps thousands of years, people have lived in those forests, or whatever habitat it is, in harmony with their world, just killing the animals they need for themselves and their families -- now, suddenly, because of the roads, the hunters can go in from the towns. They shoot everything, every single thing that moves that's bigger than a small rat; they sun-dry it or smoke it. And now they've got transport; they take it on the logging trucks or the mining trucks into the towns where they sell it. And people will pay more for bush-meat, as it's called, than for domestic meat -- it's culturally preferred. And it's not sustainable, and the huge logging camps in the forest are now demanding meat, so the Pygmy hunters in the Congo basin who've lived there with their wonderful way of living for so many hundreds of years are now corrupted. They're given weapons; they shoot for the logging camps; they get money. Their culture is being destroyed, along with the animals upon whom they depend. So, when the logging camp moves, there's nothing left. We talked already about the loss of human cultural diversity, and I've seen it happening with my own eyes. And the grim picture in Africa -- I love Africa, and what do we see in Africa? We see deforestation; we see the desert spreading; we see massive hunger; we see disease and we see population growth in areas where there are more people living on a certain piece of land than the land can possibly support, and they're too poor to buy food from elsewhere. Were the people that we heard about yesterday, on the Easter Island, who cut down their last tree -- were they stupid? Didn't they know what was happening? Of course, but if you've seen the crippling poverty in some of these parts of the world it isn't a question of "Let's leave the tree for tomorrow." "How am I going to feed my family today? Maybe I can get just a few dollars from this last tree which will keep us going a little bit longer, and then we'll pray that something will happen to save us from the inevitable end." So, this is a pretty grim picture. The one thing we have, which makes us so different from chimpanzees or other living creatures, is this sophisticated spoken language -- a language with which we can tell children about things that aren't here. We can talk about the distant past, plan for the distant future, discuss ideas with each other, so that the ideas can grow from the accumulated wisdom of a group. We can do it by talking to each other; we can do it through video; we can do it through the written word. And we are abusing this great power we have to be wise stewards, and we're destroying the world. In the developed world, in a way, it's worse, because we have so much access to knowledge of the stupidity of what we're doing. Do you know, we're bringing little babies into a world where, in many places, the water is poisoning them? And the air is harming them, and the food that's grown from the contaminated land is poisoning them. And that's not just in the far-away developing world; that's everywhere. Do you know we all have about 50 chemicals in our bodies we didn't have about 50 years ago? And so many of these diseases, like asthma and certain kinds of cancers, are on the increase around places where our filthy toxic waste is dumped. We're harming ourselves around the world, as well as harming the animals, as well as harming nature herself -- Mother Nature, that brought us into being; Mother Nature, where I believe we need to spend time, where there's trees and flowers and birds for our good psychological development. And yet, there are hundreds and hundreds of children in the developed world who never see nature, because they're growing up in concrete and all they know is virtual reality, with no opportunity to go and lie in the sun, or in the forest, with the dappled sun-specks coming down from the canopy above. As I was traveling around the world, you know, I had to leave the forest -- that's where I love to be. I had to leave these fascinating chimpanzees for my students and field staff to continue studying because, finding they dwindled from about two million 100 years ago to about 150,000 now, I knew I had to leave the forest to do what I could to raise awareness around the world. And the more I talked about the chimpanzees' plight, the more I realized the fact that everything's interconnected, and the problems of the developing world so often stem from the greed of the developed world, and everything was joining together, and making -- not sense, hope lies in sense, you said -- it's making a nonsense. How can we do it? Somebody said that yesterday. And as I was traveling around, I kept meeting young people who'd lost hope. They were feeling despair, they were feeling, "Well, it doesn't matter what we do; eat, drink and be merry, for tomorrow we die. Everything is hopeless -- we're always being told so by the media." And then I met some who were angry, and anger that can turn to violence, and we're all familiar with that. And I have three little grandchildren, and when some of these students would say to me at high school or university, they'd say, "We're angry," or "We're filled with despair, because we feel you've compromised our future, and there's nothing we can do about it." And I looked in the eyes of my little grandchildren, and think how much we've harmed this planet since I was their age. I feel this deep shame, and that's why in 1991 in Tanzania, I started a program that's called Roots and Shoots. There's little brochures all around outside, and if any of you have anything to do with children and care about their future, I beg that you pick up that brochure. And Roots and Shoots is a program for hope. Roots make a firm foundation. Shoots seem tiny, but to reach the sun they can break through brick walls. See the brick walls as all the problems that we've inflicted on this planet. Then, you see, it is a message of hope. Hundreds and thousands of young people around the world can break through, and can make this a better world. And the most important message of Roots and Shoots is that every single individual makes a difference. Every individual has a role to play. Every one of us impacts the world around us everyday, and you scientists know that you can't actually -- even if you stay in bed all day, you're breathing oxygen and giving out CO2, and probably going to the loo, and things like that -- you're making a difference in the world. So, the Roots and Shoots program involves youth in three kinds of projects. And these are projects to make the world around them a better place. One project to show care and concern for your own human community. One for animals, including domestic animals -- and I have to say, I learned everything I know about animal behavior even before I got to Gombe and the chimps from my dog, Rusty, who was my childhood companion. And the third kind of project: something for the local environment. So what the kids do depends first of all, how old are they -- and we go now from pre-school right through university. It's going to depend whether they're inner-city or rural. It's going to depend if they're wealthy or impoverished. It's going to depend which part, say, of America they're in. We're in every state now, and the problems in Florida are different from the problems in New York. It's going to depend on which country they're in -- and we're already in 60-plus countries, with about 5,000 active groups -- and there are groups all over the place that I keep hearing about that I've never even heard of, because the kids are taking the program and spreading it themselves. Why? Because they're buying into it, and they're the ones who get to decide what they're going to do. It isn't something that their parents tell them, or their teachers tell them. That's effective, but if they decide themselves, "We want to clean this river and put the fish back that used to be there. We want to clear away the toxic soil from this area and have an organic garden. We want to go and spend time with the old people and hear their stories and record their oral histories. We want to go and work in a dog shelter. We want to learn about animals. We want ... " You know, it goes on and on, and this is very hopeful for me. As I travel around the world 300 days a year, everywhere there's a group of Roots and Shoots of different ages. Everywhere there are children with shining eyes saying, "Look at the difference we've made." And now comes the technology into it, because with this new way of communicating electronically these kids can communicate with each other around the world. And if anyone is interested to help us, we've got so many ideas but we need help -- we need help to create the right kind of system that will help these young people to communicate their excitement. But also -- and this is so important -- to communicate their despair, to say, "We've tried this and it doesn't work, and what shall we do?" And then, lo and behold, there's another group answering these kids who may be in America, or maybe this is a group in Israel, saying, "Yeah, you did it a little bit wrong. This is how you should do it." The philosophy is very simple. We do not believe in violence. No violence, no bombs, no guns. That's not the way to solve problems. Violence leads to violence, at least in my view. So how do we solve? The tools for solving the problems are knowledge and understanding. Know the facts, but see how they fit in the big picture. Hard work and persistence --don't give up -- and love and compassion leading to respect for all life. How many more minutes? Two, one? Chris Anderson: One -- one to two. Jane Goodall: Two, two, I'm going to take two. (Laughter) Are you going to come and drag me off? (Laughter) Anyway -- so basically, Roots and Shoots is beginning to change young people's lives. It's what I'm devoting most of my energy to. And I believe that a group like this can have a very major impact, not just because you can share technology with us, but because so many of you have children. And if you take this program out, and give it to your children, they have such a good opportunity to go out and do good, because they've got parents like you. And it's been so clear how much you all care about trying to make this world a better place. It's very encouraging. But the kids do ask me -- and this won't take more than two minutes, I promise -- the kids say, "Dr. Jane, do you really have hope for the future? You travel, you see all these horrible things happening." Firstly, the human brain -- I don't need to say anything about that. Now that we know what the problems are around the world, human brains like yours are rising to solve those problems. And we've talked a lot about that. Secondly, the resilience of nature. We can destroy a river, and we can bring it back to life. We can see a whole area desolated, and it can be brought back to bloom again, with time or a little help. And thirdly, the last speaker talked about -- or the speaker before last, talked about the indomitable human spirit. We are surrounded by the most amazing people who do things that seem to be absolutely impossible. Nelson Mandela -- I take a little piece of limestone from Robben Island Prison, where he labored for 27 years, and came out with so little bitterness, he could lead his people from the horror of apartheid without a bloodbath. Even after the 11th of September -- and I was in New York and I felt the fear -- nevertheless, there was so much human courage, so much love and so much compassion. And then as I went around the country after that and felt the fear -- the fear that was leading to people feeling they couldn't worry about the environment any more, in case they seemed not to be patriotic -- and I was trying to encourage them, somebody came up with a little quotation from Mahatma Gandhi, "If you look back through human history, you see that every evil regime has been overcome by good." And just after that a woman brought me this little bell, and I want to end on this note. She said, "If you're talking about hope and peace, ring this. This bell is made from metal from a defused landmine, from the killing fields of Pol Pot -- one of the most evil regimes in human history -- where people are now beginning to put their lives back together after the regime has crumbled. So, yes, there is hope, and where is the hope? Is it out there with the politicians? It's in our hands. It's in your hands and my hands and those of our children. It's really up to us. We're the ones who can make a difference. If we lead lives where we consciously leave the lightest possible ecological footprints, if we buy the things that are ethical for us to buy and don't buy the things that are not, we can change the world overnight. Thank you.
Herkese günaydın. Kendimi- öncelikle son birkaç gündür burada olmak muhteşemdi. İkinci olarak, bu olağanüstü insan topluluğunu, yapılan bu inanılmaz konuşmaları, bir nevi sonuçlandırmak büyük bir onur. Duyduğum bazı şeylere birçok yönden uyum sağladığımı hissediyorum. Şöyle başladım- buraya doğrudan Ekvador'daki yoğun tropik yağmur ormanından geldim- oraya sadece uçakla gidebiliyordunuz- yüzlerinde boyalar ve başlıklarında papağan tüyleri olan yerel halkla beraberdim. İnsanların petrol şirketlerini ve sokakları, ormanlarından uzak tutmak için çabaladıkları yerdeydim. Temiz, kirletilmemiş bir dünyada, ormanın içerisinde kendi yaşam şekillerini oluşturmak için mücadele ediyorlar. Bana büyüleyici gelen ve burada TED'de konuştuklarımızla birebir uyan şey şu ki, bu yağmur ormanının tam ortasında bazı güneş panelleri vardı- Ekvador'un o bölgesinde ilk- ve bu esasen pompayla yukarıya su çıkarmak içindi, böylece kadınlar aşağı inmek zorunda kalmayacaktı. Su temizlenmişti; birçok bataryaları olduğu için çok fazla elektrik depolayabilmişlerdi. Bütün evler- ve sanırım bu küçük toplulukta sekiz ev vardı- her akşam yaklaşık yarım saatliğine ışığa sahip olabiliyordu. Ve bir de krallara yakışır şıklığı içinde, dizüstü bilgisayarıyla Şef vardı. (Gülüşmeler) Ve bu adam, dışardaymış; ama geri dönmüş, diyordu ki, "Bilirsiniz, birden yepyeni bir çağa atladık ve 50 sene önce beyaz adamdan haberimiz bile yoktu, şimdi ise dizüstü bilgisayarlarlayız, ve modern dünyadan öğrenmek istediğimiz bazı şeyler var. Sağlık hizmetlerini öğrenmek istiyoruz. Başka insanların ne yaptığını öğrenmek istiyoruz- bununla ilgileniyoruz. Ve başka diller öğrenmek istiyoruz. İngilizce, Fransızca ve belki de Çince bilmek istiyoruz, ve dil konusunda iyiyizdir." İşte orada küçük dizüstü bilgisayarıyla birlikte, ama baskıların gücüne karşı koyuyor- Ekvador'un dış borçlarından kaynaklanan baskı- Dünya Bankası, IMF ve tabii ki ormanları sömürüp petrol çıkarmak isteyen insanların baskısına karşı koyuyor. Ve doğrudan oradan buraya geliyorum. Ama, tabii, benim gerçek uzmanlık alanım daha da başka bir medeniyet türünde. Ona gerçekten bir medeniyet diyemem. Başka bir yaşam şekli, başka bir var oluş. Daha önce konuşmuştuk- Wade Davis'in dünyadaki farklı kültürler ve insanlar hakkındaki harika konuşması- ama dünya sadece insanoğlundan oluşmuyor, başka hayvanlar da var. Ve ben de, dünyanın farklı yerlerinde hep yaptığım gibi, bu TED konferansına hayvan krallığının sesini getirmeyi teklif ediyorum. Sıklıkla sadece birkaç slayt ya da bir filmin parçasını görürüz; ama bu varlıkların bir şey ifade eden sesleri var. Size Tanzanya ormanlarından bir şempanze gibi selam vermek istiyorum- Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh! (Alkış) 1960'dan beri Tanzanya'daki şempanzeleri inceliyorum. Bu süre zarfında, saha biyologlarının işlerini yapma şekillerini gerçekten değiştiren modern teknolojiler gelişti. Örneğin, ilk defa, birkaç sene önce, sadece küçük dışkı örnekleri toplayarak onları analiz ettirebildik- DNA profili çıkarttırabildik- böylece ilk defa, hangi erkek şempanzelerin tek tek hangi çocuğun babası olduğunu biliyoruz. Çünkü şempanzelerin son derece seçici olmayan bir çiftleşme topluluğu var. Bu yepyeni bir araştırma alanı açıyor. Ve biz GSI kullanıyoruz- coğrafi her neyse, GSI- şempanzelerin çeşitliliğini tayin etmek için. Bir de şey kullanıyoruz- çok fazla bu tür şeylere ilgi duymadığımı anlayabilirsiniz- ama uydu görüntüleri kullanıyoruz bölgedeki orman tahribine bakmak için. Ve tabii ki, kızılötesinde gelişmeler var, böylece hayvanları gece izleyebiliyorsunuz, ve video kaydetmek için ekipman var ve film kayıtları daha aydınlık ve daha iyi oluyor. Yani, birçok yönden ben 1960'da başladığımda yapamadığımız şeyleri bugün yapabiliyoruz. Özellikle şempanzeler ve büyük beyinli başka hayvanlar esaret altında incelendiği zaman modern teknoloji, insan olmayan bu hayvanlardaki daha üst düzey bilişi araştırmamıza yardımcı oluyor. Böylece bugün biliyoruz ki, ben başladığım zaman bilim tarafından tamamen imkansız olduğu düşünülen şeyleri yapma kapasitesine sahipler. Bence esaret altındaki şempanzelerden zihinsel performansta en yeteneklisi Japonya'daki Ai isminin anlamı aşk- ve onunla birlikte çalışan mükemmel derecede duyarlı bir partneri var. Bilgisayarını çok seviyor- büyük grubunu, akan suyunu, ağaçlarını her şeyi bırakır ve bu bilgisayarın başına oturmak için gelir- bir çocuk için bilgisayar oyunu nasılsa öyle, takılmış durumda. Bu arada 28 yaşında, ve bilgisayar ekranı ve dokunmatik ekranla çoğu insanın yapacağından daha hızlı şeyler yapıyor. Çok karmaşık işlemler yapıyor, ve bunlara girmeye zamanım yok, ama bu dişinin büyüleyici yönü şu ki, hata yapmayı sevmiyor. Eğer serisi kötüyse ve puanı iyi değilse, gelir ve uzanıp cama tıklar- çünkü bir kere daha yapmasını isteyen deneyciyi göremiyor. Ve konsantrasyonu- zaten 20 dakikadır yoğun bir şekilde konsantre olmuştu, ve şimdi hepsini baştan yapmak istiyor, sadece daha iyi yapmış olmanın memnuniyeti için. Ve yiyecek önemli değil- küçük bir ödül alıyor, her doğru cevap için bir kuru üzüm gibi- ama ona önceden söylerseniz karşılıksız da yapar. İşte böyle, bilgisayar kullanan bir şempanze. Şempanzeler, goriller, orangutanlar insan işaret dilini de öğreniyor. Ama mesele şu ki ben 1960'da ilk defa Gombe'deyken- çok iyi, çok canlı hatırlıyorum, sanki dün gibi- ilk seferinde, bitki örtüsünden geçerken, şempanzelerin çoğu hala benden kaçıyordu, gerçi bazıları biraz alışmıştı- ve beyaz karınca yığının üzerinde kambur duran büyük, karanlık bir şekil gördüm ve dürbünümle ona baktım. O, neyse ki, David Greybeard adını verdiğim bir yetişkin erkekti- ve bu arada, o zamanlar bilim bana şempanzelere isim vermemem gerektiğini söylüyordu hepsinin numaraları olmalıydı, bu daha bilimseldi. Her neyse, David Greybeard- ve gördüm ki küçük çimen parçaları koparıp onları yeraltındaki yuvalarından beyaz karıncalar avlamak için kullanıyordu. Ve sadece bu da değil- bazen de yaprakla kaplı bir dal alıp yaprakları soyuyordu. Belirli bir amaca uygun hale getirmek için bir nesneyi değiştirmek- alet yapmanın başlangıcı. Bunun bu kadar heyecan verici ve bu kadar büyük bir atılım olmasının sebebi, o zamanlar sadece ve sadece insanların alet yapıp kullandıklarının düşünülmesiydi. Ben okuldayken, biz insanoğlu, alet yapanlar olarak tanımlanıyorduk. Bu yüzden Louis Leakey, akıl hocam, bu haberi duyduğunda "Ah, şimdi insanoğlunu, aleti yeniden tanımlamalı ya da şempanzeleri insan kabul etmeliyiz." dedi. (Gülüşmeler) Biliyoruz ki yalnızca Gombe'da, şempanzeler farklı nesneleri farklı amaçlar için dokuz farklı şekilde kullanıyorlar. Dahası, biliyoruz ki, şempanzelerin incelendiği Afrika'nın farklı yerlerinde, tamamen farklı alet kullanma adetleri var. Ve bu örüntüler bir nesilden diğerine gözlem, taklit ve alıştırma yoluyla geçiyor gibi gözüktüğü için- bu insan kültürünün bir tanımı. Başkalarının ve benim 40 yılın üzerinde şempanzeler ve başka büyük insansı maymunlar, ve benim deyişimle, karmaşık beyinli ve sosyal sistemli memeliler üzerinde yaptığımız araştırmalarda bulduğumuz şey, insanları hayvan krallığının geri kalanından ayıran çok da keskin bir çizgi olmadığı. O çok belirsiz bir çizgi. Bizim cehalet içinde insana özgü sandığımız şeyleri yapan hayvanlar olduğunu gördükçe daha da belirsizleşiyor. Şempanzeler- onların büyüleyici hayatlarını konuşacak kadar vaktimiz yok- ama beş sene boyunca annelerini emdikleri ve onunla uyudukları uzun bir çocukluk dönemleri var, ve sonra da üç, dört, beş senelik anneye duygusal bağımlılık dönemleri var, bir sonraki çocuk doğduğunda bile. O dönemde, davranış biçimlendirilebilirken öğrenmenin önemi- ve şempanze topluluğunda öğrenecek çok fazla şey var. Uzun dönemli şefkat, bu uzun çocukluk dönemi boyunca anneyle, kardeşlerle olan destekleyici bağları kuvvetlendiriyor ki, bu 60 seneye varabilen ömürleri boyunca devam ediyor. Aslında esaret altında 60 seneden uzun yaşayabiliyorlar, biz doğal ortamlarında şimdiye kadar sadece 40 sene inceledik. Ve şempanzelerin gerçek şefkat ve fedakarlığa muktedir olduklarını keşfediyoruz. Sözlü olmayan iletişimlerinde- ki bu çok zengin- farklı durumlarda kullandıkları birçok ses olduğunu keşfediyoruz, ama aynı zamanda dokunuyorlar, duruş alıyorlar, hareketler yapıyorlar, ve ne yapıyorlar? Öpüşüyorlar, sarılıyorlar, el ele tutuşuyorlar. Birbirlerinin sırtını sıvazlıyorlar, kabadayılık taslıyorlar, yumruklarını sallıyorlar- bizim yaptığımız türden şeyler- ve bunları aynı türden bağlamda yapıyorlar. Çok gelişmiş bir işbirlikleri var. Bazen avlanıyorlar- o kadar sık değil, ama avlandıkları zaman gelişmiş bir işbirliği gösteriyorlar, ve avı paylaşıyorlar. Bizdeki mutluluk, üzüntü, korku, umutsuzluğa benzer- belki bazen aynı şekilde- duygular gösteriyorlar. Fiziksel acının yanında zihinsel acıyı da biliyorlar. Ve bu şeylerden bazılarını size ispatlayacak bilgilerden bahsetmeye zamanım yok, şunu söyleyebilirim ki, en iyi üniversitelerde hayvanlarda duyguyu, kişiliği araştıran çok zeki öğrenciler var. Şempanzelerin ve bazı başka yaratıkların kendilerini aynada tanıyabildiklerini biliyoruz- başkasının karşıtı olarak kendileri. Mizah anlayışları var, ve bunlar önceden insanların ayrıcalıkları olarak düşünülen şeylerdi. Ama bu bize yeni bir itibarı öğretiyor- ve bu yeni itibar sadece şempanzeler için değil, ileri sürüyorum ki bu gezegeni paylatığımız bazı başka inanılmaz hayvanlar için de geçerli. Bir kez sadece bizim kişilikleri, zihinleri, hisleri olan varlıklar olmadığımızı kabul etmeye hazır olduğumuzda, bu gezegendeki başka birçok duygulu, zeki varlığı nasıl kötüye kullandığımızı düşünmeye başlıyoruz ve bu gerçekten derin bir utanç duygusuna neden olyuor, en azından benim için. Ve üzücü olan şey şu ki, bu şempanzeler- ki onlar belki de bize başka herhangi bir yaratıktan daha fazla alçakgönüllülük öğretti- vahşi doğada hızla yok oluyor. Bu odadaki herkesin çok iyi bildiği sebeplerden dolayı yok oluyorlar. Ormanların tahrip olması, daha fazla toğrağa ihtiyaç duyan insan nufüsunun büyümesi. Bazı kereste şirketleri tıraşlama kesime meraklı oldukarı için yok oluyorlar. Afrika'da kendi alanlarının tam ortasında yok oluyorlar çünkü büyük çokuluslu tomruk fabrikaları gelip yollar yaptı- Ekvador'da ve ormanların el değmemiş olduğu başka yerlerde yapmak istedikleri gibi- petrol ya da kereste çıkarmak için. Ve bu da Kongo havzasında ve dünyanın başka yerlerinde yabani hayvan eti ticareti olarak bilinen şeye yol açtı. Bu demek oluyor ki; insanlar yüzlerce, belki de binlerce yıldır o ormanlarda ya da doğal ortamları neyse orada, kendi dünyalarıyla uyum içinde yaşamış ve sadece kendileri ve aileleri için ihtiyaç duydukları kadar hayvan öldürmüş olsalar da- şimdi, aniden yollar yüzünden, avcılar kasabalardan içeri girebiliyor. Her şeyi vuruyorlar, hareket eden ve küçük bir fareden büyük olan her şeyi, ve güneşte kurutuyorlar ya da tütsülüyorlar. Ve şimdi taşıma araçları da olduğu için, onları tomruk ya da maden kamyonlarıyla sattıkları kasabalara taşıyorlar. Ve insanlar yabani hayvan etine, söylendiği şekliyle evcil etten daha fazla para ödüyorlar- kültürel olarak o tercih ediliyor. Bu sürdürülebilir değil, ve ormandaki devasa tomruk birlikleri et talep ediyor, o yüzden yüzlerce yıldır Kongo havzasında muhteşem yaşam şekillerini sürdürmüş olan Pigme avcıları şu anda yozlaşmış durumda. Onlara silahlar verildi, tomruk birlikleri için ateş edip para alıyorlar. Bağımlı oldukları hayvanların yanısıra, kültürleri yok ediliyor. Ve tomruk birliği yer değiştirdiği zaman, geriye hiçbir şey kalmıyor. İnsanın kültürel çeşitliliğinin yok oluşu hakkında konuşmuştuk, ve bunun oluşunu kendi gözlerimle gördüm. Ve Afrika'daki zalim tabloyu da- Afrika'yı seviyorum, ve biz Afrika'da ne görüyoruz? Ormanların tahrip olduğunu görüyoruz, çölün yayıldığını görüyoruz, kitlesel açlık görüyoruz, hastalık görüyoruz ve nüfusun, insanların yaşadıkları belli bir toprak parçası üzerinde o toprağın kaldırabileceğinden daha fazla arttığını görüyoruz ve bu insanlar, başka yerden yiyecek almak için çok fakirler. Dün bahsedilen insanlar, Paskalya Adası'nda kalan son ağaçlarını kesen insanlar- onlar aptal mıydı? Ne olduğunu bilmiyorlar mıydı? Elbette, ama eğer dünyanın bazı bölgelerindeki felce uğratan açlığı görmüşseniz, bu artık bir "ağacı yarına bırakalım" meselesi değildir. "Bugün ailemi nasıl doyuracağım? Belki bu son ağaçtan bizi biraz daha idare edecek birkaç dolar alabilirim, ve sonra da bizi kaçınılmaz sondan kurtaracak bir şey olması için dua ederiz." Yani, bu oldukça zalim bir tablo. Sahip olduğumuz tek şey, bizi şempanzelerden ve diğer yaşayan canlılardan bu kadar farklı kılan, bu gelişmiş konuşulan dildir- sayesinde çocuklara mevcut olmayan şeylerden bahsedebileceğimiz bir dil. Uzak geçmişten bahsedebilir, uzak geleceği planlayabilir, birbirimizle fikirler tartışabiliriz ki o fikirler bir grubun birikmiş bilgeliğinden gelişebilsin. Bunu birbirimizle konuşarak, video aracılığıyla, yazılı sözcükle yapabiliriz. Akıllı hizmetkarlar olmak için sahip olduğumuz bu büyük gücü kötüye kullanıyoruz ve dünyayı yok ediyoruz. Gelişmiş dünyada bu bir bakıma daha kötü, çünkü yaptığımız aptallığın bilgisine çok fazla erişimimiz var. Biliyor musunuz, dünyadaki birçok yerde suyun zehirlediği küçük bebekler dünyaya getiriyoruz. Ve hava onlara zarar veriyor, kirlenmiş arazide yetişmiş besin onları zehirliyor. Ve bu sadece uzaktaki gelişmekte olan dünyada değil, her yerde. Biliyor musunuz, vücudumuzda yaklaşık 50 sene önce sahip olmadığımız yaklaşık 50 çeşit kimyasal var. Ve astım gibi birçok hastalık ve belirli kanser türleri, bizim kirli zehirli atıklarımızın boşaltıldığı yerlerde artış gösteriyor. Dünyanın her yerinde kendimize ve aynı zamanda hayvanlara, doğanın kendisine zarar veriyoruz. Bizi var eden Doğa Ana. Zamanımı geçirmemiz gereken yer olduğuna inandığım, bizim fiziksel gelişmemiz için yararlı olan ağaçların, çiçeklerin ve kuşların olduğu Doğa Ana. Yine de, gelişmiş dünyada, beton içinde büyüdükleri ve bütün bildikleri sanal gerçeklik olduğu için doğayı hiç görmeyen, gidip güneşin altında ya da yukarıdaki gölgelikten gelen benekli güneş zerrelerinin altında yatma şansı olmadan büyüyen yüzlerce çocuk var. Dünyayı dolaşırken, bilirsiniz, ormanı terk etmek zorunda kaldım- orası olmayı sevdiğim yer. Bu büyüleyici şempanzeleri, öğrencilerimin ve alan ekibimin incelemeye devam etmesi için bırakmak zorunda kaldım çünkü, sayılarının 100 sene önce 2 milyondan bugün 150.000'e azaldığını öğrenince, dünya çapında farkındalık yaratmak için elimden geleni yapmak için ormanı terk etmem gerektiğini biliyordum. Ve şempanzelerin kötü durumundan daha fazla bahsettikçe, her şeyin birbirine bağlanmış olduğu gerçeğini fark ettim ve gelişmekte olan dünyanın sorunları, çoğunlukla gelişmiş dünyanın açgözlülüğünden kaynaklanıyordu ve her şey bir araya geliyordu, ve- bir anlam değil, umut anlamda yatar, dediniz- anlamsızlık oluşturuyordu. Nasıl yapabiliriz? Dün birisi bunu söyledi, ve ben seyahet ederken, umudunu yitirmiş genç insanlarla tanışıp durdum. Umutsuzluk hissediyorlardı, şöyle hissediyorlardı, "Ne yaptığımızın önemi yok, yiyip, için mutlu oluruz, yarın öleceğimiz için. Her şey umutsuz- medya bize her zaman bunu söylüyor." Bir de kızgın olanlarla tanıştım, ve kızgınlık şiddete dönüşebilir, ve hepimiz buna aşinayız. Ve benim üç küçük torunum var, ve bu öğrencilerden bazıları bana lisede ya da üniversitede "Kızgınız" ya da, "Umutsuzlukla doluyuz; çünkü sizin bizim geleceğimizi kararlaştırdığınızı ve bu konuda yapacak hiçbir şeyimiz olmadığını hissediyoruz." derdi. Ve küçük torunlarımın gözlerine baktım, ve ben onların yaşında olduğumdan beri bu gezegene ne kadar zarar verdiğimizi düşündüm. Bu derin utancı hissediyorum, ve bu yüzden 1991'de Tanzanya'da Roots and Shoots adındaki programı başlattım. İçeride her yerde küçük broşürler var, ve eğer herhangi birinizin küçük çocuklarla herhangi bir ilgisi varsa ve onların geleceğini umursuyorsanız, o broşürü almanız için yalvarıyorum. Ve Roots and Shoots, umut için bir program. Roots (kökler) sıkı bir temel oluşturur. Shoots (filizler) küçük görünür, ama güneşe ulaşmak için tuğladan duvarları yıkabilirler. Tuğladan duvarları bu gezegenin üzerine yıktığımız bütün sorunlar olarak düşünün. O zaman, görürsünüz ki, bu bir umut mesajı. Dünyada yüzlerce ve binlerce genç insan duvarları yıkabilir, burayı daha iyi bir dünya yapabilir. Ve Roots and Shoots'un en önemli mesajı, her bir bireyin fark yarattığıdır. Her bireyin oynayacak bir rolü vardır. Her birimiz her gün etrafımızdaki dünyayı etkiliyoruz, ve siz bilim insanları biliyorsunuz ki aslında- bütün gün yatakta kalsanız da, oksijen alıp CO2 veriyorsunuz, ve muhtemelen tuvalete gidiyorsunuz, ve bunun gibi şeyler. Dünyada bir fark yaratıyorsunuz. Yani, Roots and Shoots programı, gençleri üç farklı projeye sokuyor. Ve bu projeler, etraflarındaki dünyayı daha iyi bir yer haline getirmek için. Kendi beşeri topluluğunuza özen ve ilgi göstermek için bir proje. Bir tane evcil hayvanlar da dahil hayvanlar için- ve söylemeliyim ki, Gombe'a ve şempanzelere gitmeden bile önce, hayvan davranışları hakkında bütün bildiklerimi, çocukluk dostum Rusty'den öğrendim. Ve üçüncü tür proje, yerel çevre için bir şey. Çocukların ne yaptıkları öncelikle yaşlarına bağlı- ve şimdi okul öncesinden üniversiteye kadar uzanıyoruz. Şehir içinden mi kırsal kesimden mi olduklarına bağlı. Varlıklı mı yoksullaştırılmış mı olduklarına bağlı. Örneğin, Amerika'nın neresinden olduklarına bağlı. Şu anda bütün eyaletlerdeyiz, ve Florida'daki sorunlar, New York'takilerden farklı. Hangi ülkede olduklarına bağlı- ve şimdiden yaklaşık 5.000 aktif grupla, 60'ın üzerinde ülkedeyiz- ve daha önce adını bile duymadığım birçok yerde gruplar var, çünkü çocuklar programı öğrenip kendileri yayıyorlar. Neden? Çünkü onda bir pay sahibi oluyorlar, ve ne yapacaklarına kendileri karar veriyorlar. Bu ebeveynelerinin ya da öğretmenlerinin onlara söylediği bir şey değil. Bu etkili, ama eğer kendileri karar verirlerse, "Bu nehri temizlemek ve eskiden orada olan balıkları oraya geri koymak istiyoruz. Bu alandan zehirli toprağı temizlemek ve organik bir bahçeye sahip olmak istiyoruz. Gidip yaşlı insanlarla zaman geçirmek ve onların hikayelerini dinleyip sözlü geçmişlerini kaydetmek istiyoruz. Gidip bir köpek barınağında çalışmak istiyoruz. Hayvanlar hakkında bilgi edinmek istiyoruz. İstiyoruz..." Yani böyle devam ediyor ve bu benim için çok umut verici. Yılda 300 günü dünyayı dolaşırken, her yerde farklı yaşlardan bir Roots and Shoots grubu var. Her yerde parlayan gözleriyle "Yarattığımız farka bak" diyen çocuklar var. Ve şimdi işin içine teknoloji giriyor, çünkü bu yeni elektronik haberleşme yöntemiyle, bu çocuklar dünya çapında birbirleriyle iletişim kurabilecek. Ve eğer bize yardımcı olmakla ilgileneniniz varsa, birçok fikrimiz var ama yardıma ihtiyacımız var- bu genç insanların heyecanlarını paylaşmalarına yardımcı olacak doğru türden sistemi yaratmak için yardıma ihtiyacımız var. Ama aynı zamanda- ve bu da çok önemli- umutsuzluklarını da paylaşmak için, "Şunu denedik ve işe yaramıyor, ne yapmalıyız?" demek için. Ve sonra, işe bakın, belki Amerika'da olan ya da belki İsrail'den,, bu çocuklara yanıt veren ve "Evet, biraz yanlış yapmışsınız. Böyle yapmalısınız." diyen başka bir grup var. Felsefemiz çok basit. Şiddete inanmıyoruz. Şiddet, bombalar, silahlar yok. Sorunları çözmeni yolu bu değil. Şiddet şiddete yol açar, en azından bana göre. Öyleyse nasıl çözeceğiz? Sorunları çözmenin araçları bilgi ve anlayıştır. Gerçekleri bil, ama onların büyük resme nasıl uyum sağladıklarını gör. Sıkı çalışma ve süreklilik- pes etme- ve bütün yaşama saygıya yönlendiren sevgi ve merhamet. Kaç dakika daha kaldı? İki, bir? Chirs Anderson: Bir- birle iki arası. Jane Goodall: İki, iki, iki dakika olacak. (Gülüşmeler) Gelip beni sürükleyecek misiniz? (Gülüşmeler) Her neyse- temel olarak, Roots and Shoots genç insanların hayatlarını değiştirmeye başlıyor. Enerjimin çoğunu buna adıyorum. Ve böyle bir grubun büyük bir etiki olabileceğine inanıyorum, sadece bizimle teknoloji paylaşabileceğiniz için değil, çoğunuz çocuk sahibi olduğunuz için. Ve bu programı dışarı taşır ve çocuklarına veririseniz dışarı çıkıp iyi bir şeyler yapmak için çok iyi bir şansları olacak, çünkü sizin gibi ebeveynlere sahipler. Ve hepinizin bu dünyayı daha iyi bir yer yapmayı ne kadar umursadığınız son derece açıktı. Bu çok cesaret verici. Ama çocuklar bana soruyor- ve bu iki dakikadan uzun sürmeyecek, söz veriyorum- çocuklar diyor ki, "Dr. Jane, gerçekten gelecek için umudunuz var mı? Seyahet ediyorsunuz, bütün o korkunç şeylerin olduğunu görüyorsunuz." Öncelikle, insan beyni- onunla ilgili bir şey söylememe gerek yok. Artık dünyadaki sorunları bildiğimize göre, sizinki gibi insan beyinleri onları çözmek için yükseliyor. Ve bunun hakkında çokça konuştuk. İkinci olarak, doğanın çabuk iyileşme özelliği. Bir nehri yok edebiliriz, ve onu hayata döndürebiliriz. Terk edilmiş koca bir alan görebiliriz, ve biraz zaman ya da biraz yardımla yeniden verimli hale getirilebilir. Ve üçüncü olarak, son konuşmacı bahsetti- ya da sondan önceki konuşmacı, inatçı insan ruhundan bahsetti. Tamamen imkansız görünen şeyler yapan inanılmaz insanlarla çevriliyiz. Nelson Mandela- onun 27 yıl çalıştığı Robben Adası Cezaevi'nden küçük bir parça kireçtaşı aldım, ve oradan o kadar az acıyla çıktı ki, halkını ırk ayrımının dehşetinden bir kıyım olmadan çıkarabildi. 11 Eylül'den sonra bile- ve ben New York'taydım ve korkuyu hissettim- yine de çok fazla cesaret, sevgi ve merhamet vardı. Ve ondan sonra ülkenin etrafındaydım ve korkuyu hissettim- insanları vatansever görünmezlerse diye artık çevre hakkında endişelenemeyecekleri duygusuna iten korkuyu- ve onlara cesaret vermeye çalışıyordum, ve birisi Mahatma Gandhi'den küçük bir alıntı yaptı, "Eğer insanlık tarihine bakarsanız, her kötü rejimin iyilik tarafından alt edildiğini görürsünüz." Ve bundan hemen sonra bir kadın bana bu küçük çanı getirdi, ve bu küçük notla bitirmek istiyorum. Dedi ki, "Eğer umuttan ve barıştan söz ediyorsanız, bunu çalın. Bu çan, Pol Pot'un öldürücü arazilerinden çıkan etkisiz hale getirilmiş bir mayının metalinden yapılmıştır, insanlık tarihini en kötü rejimlerinden biri- rejim çöktükten sonra insanlar şimdi hayatlarını toparlamaya başlıyorlar." Evet, umut var, ve umut nerede? Orada, politikacılarla mı birlikte? Bizim ellerimizde. Sizin elinizde ve benim elimde ve çocuklarımızın elinde. Gerçekten bize bağlı. Bir fark yaratabilecek olan bizleriz. Eğer bilinçli bir şekilde mümkün olan en hafif ekolojik ayak izini bıraktığımız yaşamlarımız olursa, bizim için alması etik olan şeyleri satın alırsak ve olmayanları almazsak, bir gecede dünyayı değiştirebiliriz. Teşekkür ederim.