Good morning everyone. First of all, it's been fantastic being here over these past few days. And secondly, I feel it's a great honor to kind of wind up this extraordinary gathering of people, these amazing talks that we've had. I feel that I've fitted in, in many ways, to some of the things that I've heard. I came directly here from the deep, deep tropical rainforest in Ecuador, where I was out -- you could only get there by a plane -- with indigenous people with paint on their faces and parrot feathers on their headdresses, where these people are fighting to try and keep the oil companies, and keep the roads, out of their forests. They're fighting to develop their own way of living within the forest in a world that's clean, a world that isn't contaminated, a world that isn't polluted. And what was so amazing to me, and what fits right in with what we're all talking about here at TED, is that there, right in the middle of this rainforest, was some solar panels -- the first in that part of Ecuador -- and that was mainly to bring water up by pump so that the women wouldn't have to go down. The water was cleaned, but because they got a lot of batteries, they were able to store a lot of electricity. So every house -- and there were, I think, eight houses in this little community -- could have light for, I think it was about half an hour each evening. And there is the Chief, in all his regal finery, with a laptop computer. (Laughter) And this man, he has been outside, but he's gone back, and he was saying, "You know, we have suddenly jumped into a whole new era, and we didn't even know about the white man 50 years ago, and now here we are with laptop computers, and there are some things we want to learn from the modern world. We want to know about health care. We want to know about what other people do -- we're interested in it. And we want to learn other languages. We want to know English and French and perhaps Chinese, and we're good at languages." So there he is with his little laptop computer, but fighting against the might of the pressures -- because of the debt, the foreign debt of Ecuador -- fighting the pressure of World Bank, IMF, and of course the people who want to exploit the forests and take out the oil. And so, coming directly from there to here. But, of course, my real field of expertise lies in an even different kind of civilization -- I can't really call it a civilization. A different way of life, a different being. We've talked earlier -- this wonderful talk by Wade Davis about the different cultures of the humans around the world -- but the world is not composed only of human beings; there are also other animal beings. And I propose to bring into this TED conference, as I always do around the world, the voice of the animal kingdom. Too often we just see a few slides, or a bit of film, but these beings have voices that mean something. And so, I want to give you a greeting, as from a chimpanzee in the forests of Tanzania -- Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh! (Applause) I've been studying chimpanzees in Tanzania since 1960. During that time, there have been modern technologies that have really transformed the way that field biologists do their work. For example, for the first time, a few years ago, by simply collecting little fecal samples we were able to have them analyzed -- to have DNA profiling done -- so for the first time, we actually know which male chimps are the fathers of each individual infant. Because the chimps have a very promiscuous mating society. So this opens up a whole new avenue of research. And we use GSI -- geographic whatever it is, GSI -- to determine the range of the chimps. And we're using -- you can see that I'm not really into this kind of stuff -- but we're using satellite imagery to look at the deforestation in the area. And of course, there's developments in infrared, so you can watch animals at night, and equipment for recording by video, and tape recording is getting lighter and better. So in many, many ways, we can do things today that we couldn't do when I began in 1960. Especially when chimpanzees, and other animals with large brains, are studied in captivity, modern technology is helping us to search for the upper levels of cognition in some of these non-human animals. So that we know today, they're capable of performances that would have been thought absolutely impossible by science when I began. I think the chimpanzee in captivity who is the most skilled in intellectual performance is one called Ai in Japan -- her name means love -- and she has a wonderfully sensitive partner working with her. She loves her computer -- she'll leave her big group, and her running water, and her trees and everything. And she'll come in to sit at this computer -- it's like a video game for a kid; she's hooked. She's 28, by the way, and she does things with her computer screen and a touch pad that she can do faster than most humans. She does very complex tasks, and I haven't got time to go into them, but the amazing thing about this female is she doesn't like making mistakes. If she has a bad run, and her score isn't good, she'll come and reach up and tap on the glass -- because she can't see the experimenter -- which is asking to have another go. And her concentration -- she's already concentrated hard for 20 minutes or so, and now she wants to do it all over again, just for the satisfaction of having done it better. And the food is not important -- she does get a tiny reward, like one raisin for a correct response -- but she will do it for nothing, if you tell her beforehand. So here we are, a chimpanzee using a computer. Chimpanzees, gorillas, orangutans also learn human sign language. But the point is that when I was first in Gombe in 1960 -- I remember so well, so vividly, as though it was yesterday -- the first time, when I was going through the vegetation, the chimpanzees were still running away from me, for the most part, although some were a little bit acclimatized -- and I saw this dark shape, hunched over a termite mound, and I peered with my binoculars. It was, fortunately, one adult male whom I'd named David Greybeard -- and by the way, science at that time was telling me that I shouldn't name the chimps; they should all have numbers; that was more scientific. Anyway, David Greybeard -- and I saw that he was picking little pieces of grass and using them to fish termites from their underground nest. And not only that -- he would sometimes pick a leafy twig and strip the leaves -- modifying an object to make it suitable for a specific purpose -- the beginning of tool-making. The reason this was so exciting and such a breakthrough is at that time, it was thought that humans, and only humans, used and made tools. When I was at school, we were defined as man, the toolmaker. So that when Louis Leakey, my mentor, heard this news, he said, "Ah, we must now redefine 'man,' redefine 'tool,' or accept chimpanzees as humans." (Laughter) We now know that at Gombe alone, there are nine different ways in which chimpanzees use different objects for different purposes. Moreover, we know that in different parts of Africa, wherever chimps have been studied, there are completely different tool-using behaviors. And because it seems that these patterns are passed from one generation to the next, through observation, imitation and practice -- that is a definition of human culture. What we find is that over these 40-odd years that I and others have been studying chimpanzees and the other great apes, and, as I say, other mammals with complex brains and social systems, we have found that after all, there isn't a sharp line dividing humans from the rest of the animal kingdom. It's a very wuzzy line. It's getting wuzzier all the time as we find animals doing things that we, in our arrogance, used to think was just human. The chimps -- there's no time to discuss their fascinating lives -- but they have this long childhood, five years of suckling and sleeping with the mother, and then another three, four or five years of emotional dependence on her, even when the next child is born. The importance of learning in that time, when behavior is flexible -- and there's an awful lot to learn in chimpanzee society. The long-term affectionate supportive bonds that develop throughout this long childhood with the mother, with the brothers and sisters, and which can last through a lifetime, which may be up to 60 years. They can actually live longer than 60 in captivity, so we've only done 40 years in the wild so far. And we find chimps are capable of true compassion and altruism. We find in their non-verbal communication -- this is very rich -- they have a lot of sounds, which they use in different circumstances, but they also use touch, posture, gesture, and what do they do? They kiss; they embrace; they hold hands. They pat one another on the back; they swagger; they shake their fist -- the kind of things that we do, and they do them in the same kind of context. They have very sophisticated cooperation. Sometimes they hunt -- not that often, but when they hunt, they show sophisticated cooperation, and they share the prey. We find that they show emotions, similar to -- maybe sometimes the same -- as those that we describe in ourselves as happiness, sadness, fear, despair. They know mental as well as physical suffering. And I don't have time to go into the information that will prove some of these things to you, save to say that there are very bright students, in the best universities, studying emotions in animals, studying personalities in animals. We know that chimpanzees and some other creatures can recognize themselves in mirrors -- "self" as opposed to "other." They have a sense of humor, and these are the kind of things which traditionally have been thought of as human prerogatives. But this teaches us a new respect -- and it's a new respect not only for the chimpanzees, I suggest, but some of the other amazing animals with whom we share this planet. Once we're prepared to admit that after all, we're not the only beings with personalities, minds and above all feelings, and then we start to think about ways we use and abuse so many other sentient, sapient creatures on this planet, it really gives cause for deep shame, at least for me. So, the sad thing is that these chimpanzees -- who've perhaps taught us, more than any other creature, a little humility -- are in the wild, disappearing very fast. They're disappearing for the reasons that all of you in this room know only too well. The deforestation, the growth of human populations, needing more land. They're disappearing because some timber companies go in with clear-cutting. They're disappearing in the heart of their range in Africa because the big multinational logging companies have come in and made roads -- as they want to do in Ecuador and other parts where the forests remain untouched -- to take out oil or timber. And this has led in Congo basin, and other parts of the world, to what is known as the bush-meat trade. This means that although for hundreds, perhaps thousands of years, people have lived in those forests, or whatever habitat it is, in harmony with their world, just killing the animals they need for themselves and their families -- now, suddenly, because of the roads, the hunters can go in from the towns. They shoot everything, every single thing that moves that's bigger than a small rat; they sun-dry it or smoke it. And now they've got transport; they take it on the logging trucks or the mining trucks into the towns where they sell it. And people will pay more for bush-meat, as it's called, than for domestic meat -- it's culturally preferred. And it's not sustainable, and the huge logging camps in the forest are now demanding meat, so the Pygmy hunters in the Congo basin who've lived there with their wonderful way of living for so many hundreds of years are now corrupted. They're given weapons; they shoot for the logging camps; they get money. Their culture is being destroyed, along with the animals upon whom they depend. So, when the logging camp moves, there's nothing left. We talked already about the loss of human cultural diversity, and I've seen it happening with my own eyes. And the grim picture in Africa -- I love Africa, and what do we see in Africa? We see deforestation; we see the desert spreading; we see massive hunger; we see disease and we see population growth in areas where there are more people living on a certain piece of land than the land can possibly support, and they're too poor to buy food from elsewhere. Were the people that we heard about yesterday, on the Easter Island, who cut down their last tree -- were they stupid? Didn't they know what was happening? Of course, but if you've seen the crippling poverty in some of these parts of the world it isn't a question of "Let's leave the tree for tomorrow." "How am I going to feed my family today? Maybe I can get just a few dollars from this last tree which will keep us going a little bit longer, and then we'll pray that something will happen to save us from the inevitable end." So, this is a pretty grim picture. The one thing we have, which makes us so different from chimpanzees or other living creatures, is this sophisticated spoken language -- a language with which we can tell children about things that aren't here. We can talk about the distant past, plan for the distant future, discuss ideas with each other, so that the ideas can grow from the accumulated wisdom of a group. We can do it by talking to each other; we can do it through video; we can do it through the written word. And we are abusing this great power we have to be wise stewards, and we're destroying the world. In the developed world, in a way, it's worse, because we have so much access to knowledge of the stupidity of what we're doing. Do you know, we're bringing little babies into a world where, in many places, the water is poisoning them? And the air is harming them, and the food that's grown from the contaminated land is poisoning them. And that's not just in the far-away developing world; that's everywhere. Do you know we all have about 50 chemicals in our bodies we didn't have about 50 years ago? And so many of these diseases, like asthma and certain kinds of cancers, are on the increase around places where our filthy toxic waste is dumped. We're harming ourselves around the world, as well as harming the animals, as well as harming nature herself -- Mother Nature, that brought us into being; Mother Nature, where I believe we need to spend time, where there's trees and flowers and birds for our good psychological development. And yet, there are hundreds and hundreds of children in the developed world who never see nature, because they're growing up in concrete and all they know is virtual reality, with no opportunity to go and lie in the sun, or in the forest, with the dappled sun-specks coming down from the canopy above. As I was traveling around the world, you know, I had to leave the forest -- that's where I love to be. I had to leave these fascinating chimpanzees for my students and field staff to continue studying because, finding they dwindled from about two million 100 years ago to about 150,000 now, I knew I had to leave the forest to do what I could to raise awareness around the world. And the more I talked about the chimpanzees' plight, the more I realized the fact that everything's interconnected, and the problems of the developing world so often stem from the greed of the developed world, and everything was joining together, and making -- not sense, hope lies in sense, you said -- it's making a nonsense. How can we do it? Somebody said that yesterday. And as I was traveling around, I kept meeting young people who'd lost hope. They were feeling despair, they were feeling, "Well, it doesn't matter what we do; eat, drink and be merry, for tomorrow we die. Everything is hopeless -- we're always being told so by the media." And then I met some who were angry, and anger that can turn to violence, and we're all familiar with that. And I have three little grandchildren, and when some of these students would say to me at high school or university, they'd say, "We're angry," or "We're filled with despair, because we feel you've compromised our future, and there's nothing we can do about it." And I looked in the eyes of my little grandchildren, and think how much we've harmed this planet since I was their age. I feel this deep shame, and that's why in 1991 in Tanzania, I started a program that's called Roots and Shoots. There's little brochures all around outside, and if any of you have anything to do with children and care about their future, I beg that you pick up that brochure. And Roots and Shoots is a program for hope. Roots make a firm foundation. Shoots seem tiny, but to reach the sun they can break through brick walls. See the brick walls as all the problems that we've inflicted on this planet. Then, you see, it is a message of hope. Hundreds and thousands of young people around the world can break through, and can make this a better world. And the most important message of Roots and Shoots is that every single individual makes a difference. Every individual has a role to play. Every one of us impacts the world around us everyday, and you scientists know that you can't actually -- even if you stay in bed all day, you're breathing oxygen and giving out CO2, and probably going to the loo, and things like that -- you're making a difference in the world. So, the Roots and Shoots program involves youth in three kinds of projects. And these are projects to make the world around them a better place. One project to show care and concern for your own human community. One for animals, including domestic animals -- and I have to say, I learned everything I know about animal behavior even before I got to Gombe and the chimps from my dog, Rusty, who was my childhood companion. And the third kind of project: something for the local environment. So what the kids do depends first of all, how old are they -- and we go now from pre-school right through university. It's going to depend whether they're inner-city or rural. It's going to depend if they're wealthy or impoverished. It's going to depend which part, say, of America they're in. We're in every state now, and the problems in Florida are different from the problems in New York. It's going to depend on which country they're in -- and we're already in 60-plus countries, with about 5,000 active groups -- and there are groups all over the place that I keep hearing about that I've never even heard of, because the kids are taking the program and spreading it themselves. Why? Because they're buying into it, and they're the ones who get to decide what they're going to do. It isn't something that their parents tell them, or their teachers tell them. That's effective, but if they decide themselves, "We want to clean this river and put the fish back that used to be there. We want to clear away the toxic soil from this area and have an organic garden. We want to go and spend time with the old people and hear their stories and record their oral histories. We want to go and work in a dog shelter. We want to learn about animals. We want ... " You know, it goes on and on, and this is very hopeful for me. As I travel around the world 300 days a year, everywhere there's a group of Roots and Shoots of different ages. Everywhere there are children with shining eyes saying, "Look at the difference we've made." And now comes the technology into it, because with this new way of communicating electronically these kids can communicate with each other around the world. And if anyone is interested to help us, we've got so many ideas but we need help -- we need help to create the right kind of system that will help these young people to communicate their excitement. But also -- and this is so important -- to communicate their despair, to say, "We've tried this and it doesn't work, and what shall we do?" And then, lo and behold, there's another group answering these kids who may be in America, or maybe this is a group in Israel, saying, "Yeah, you did it a little bit wrong. This is how you should do it." The philosophy is very simple. We do not believe in violence. No violence, no bombs, no guns. That's not the way to solve problems. Violence leads to violence, at least in my view. So how do we solve? The tools for solving the problems are knowledge and understanding. Know the facts, but see how they fit in the big picture. Hard work and persistence --don't give up -- and love and compassion leading to respect for all life. How many more minutes? Two, one? Chris Anderson: One -- one to two. Jane Goodall: Two, two, I'm going to take two. (Laughter) Are you going to come and drag me off? (Laughter) Anyway -- so basically, Roots and Shoots is beginning to change young people's lives. It's what I'm devoting most of my energy to. And I believe that a group like this can have a very major impact, not just because you can share technology with us, but because so many of you have children. And if you take this program out, and give it to your children, they have such a good opportunity to go out and do good, because they've got parents like you. And it's been so clear how much you all care about trying to make this world a better place. It's very encouraging. But the kids do ask me -- and this won't take more than two minutes, I promise -- the kids say, "Dr. Jane, do you really have hope for the future? You travel, you see all these horrible things happening." Firstly, the human brain -- I don't need to say anything about that. Now that we know what the problems are around the world, human brains like yours are rising to solve those problems. And we've talked a lot about that. Secondly, the resilience of nature. We can destroy a river, and we can bring it back to life. We can see a whole area desolated, and it can be brought back to bloom again, with time or a little help. And thirdly, the last speaker talked about -- or the speaker before last, talked about the indomitable human spirit. We are surrounded by the most amazing people who do things that seem to be absolutely impossible. Nelson Mandela -- I take a little piece of limestone from Robben Island Prison, where he labored for 27 years, and came out with so little bitterness, he could lead his people from the horror of apartheid without a bloodbath. Even after the 11th of September -- and I was in New York and I felt the fear -- nevertheless, there was so much human courage, so much love and so much compassion. And then as I went around the country after that and felt the fear -- the fear that was leading to people feeling they couldn't worry about the environment any more, in case they seemed not to be patriotic -- and I was trying to encourage them, somebody came up with a little quotation from Mahatma Gandhi, "If you look back through human history, you see that every evil regime has been overcome by good." And just after that a woman brought me this little bell, and I want to end on this note. She said, "If you're talking about hope and peace, ring this. This bell is made from metal from a defused landmine, from the killing fields of Pol Pot -- one of the most evil regimes in human history -- where people are now beginning to put their lives back together after the regime has crumbled. So, yes, there is hope, and where is the hope? Is it out there with the politicians? It's in our hands. It's in your hands and my hands and those of our children. It's really up to us. We're the ones who can make a difference. If we lead lives where we consciously leave the lightest possible ecological footprints, if we buy the things that are ethical for us to buy and don't buy the things that are not, we can change the world overnight. Thank you.
Bună dimineața! A fost extraordinar să mă aflu aici în aceste zile şi este o mare onoare pentru mine ca eu să închei această reuniune nemaipomenită, aceste minunate prelegeri care s-au ţinut. Cred că mi se potrivesc, în multe privințe, cîteva din lucrurile pe care le-am auzit. Am venit aici direct din inima pădurii tropicale a Ecuadorului, unde eram — doar cu avionul poți ajunge acolo — cu aborigeni cu fețe pictate și împodobiți cu pene de papagal pe cap. Acolo oamenii se luptă să împiedice companiile de petrol să construiască drumuri în pădurile lor. Se luptă să-și dezvolte propriul stil de viață într-o pădure, într-o lume curată, o lume necontaminată, o lume care nu este poluată. Ce m-a uimit și se potrivește cu ce vorbim cu toții aici la TED, e că acolo, chiar în mijlocul junglei, erau niște panouri solare — primele în acea parte a Ecuadorului — folosite în special pentru a pompa apa ca femeile să nu fie nevoite să coboare după ea. Apa era purificată și pentru că aveau multe acumulatoare, puteau să stocheze multă electricitate. Așa că fiecare casă — cred că vreo 8 case ]n comunitate — avea lumină cam o jumătate de oră în fiecare seară. Au o căpetenie care, în toată splendoarea sa regală, are un laptop. (Rîsete) Omul acesta, care s-a dus prin lume, dar s-a întors, spunea: „Noi am sărit brusc într-o eră cu totul nouă. Pînă acum 50 de ani nici nu auziserăm că există oameni albi, iar acum iată-ne, avem laptop și sîntem dornici să învățăm cîteva lucruri de la civilizația modernă. Vrem să știm despre îngrijirea sănătății. Vrem să știm ce fac alți oameni. Ne interesează. Vrem să învățăm și alte limbi. Vrem să știm engleză și franceză și poate chineză, și avem talent la limbi.” Stă acolo cu micul său laptop, făcînd față puternicelor presiuni cauzate de datoria externe a Ecuadorului, luptîndu-se cu presiunea Băncii Mondiale, FMI și desigur, cu cei care vor să exploateze pădurile și să extragă țițeiul. Așadar, vin aici direct de acolo. Dar adevăratul meu domeniu de cercetare este legat de un alt fel de civilizație. Nici nu o pot numi civilizație. E mai degrabă un alt mod de viață, al unui alt tip de ființă. S-a vorbit mai devreme în admirabila expunere a lui Wade Davis, despre civilizații umane din diferite zone ale lumii, dar lumea nu-i alcătuită doar din ființe umane. Există și alte ființe. Așa că propun să aduc în această conferință TED, — cum fac oriunde mă duc în lume — vocea regnului animal. Dese ori vedem doar cîteva diapozitive sau mici filmulețe, dar aceste ființe au voci care spun ceva. De aceea vreau să vă salut, ca din partea unui cimpanzeu din pădurile Tanzaniei: Uu, uu, uu, uu, uu, uu, uu, uu, uu, uu, uu, uu, uu! (Aplauze) Studiez cimpanzeii din Tanzania din 1960. De atunci au apărut tehnologii moderne care au transformat radical modul în care biologii lucrează pe teren. De exemplu, pentru prima dată acum cîțiva ani, prin simpla colectare de mici eșantioane fecale, am putut să le analizăm — să le facem un profil ADN — așa încît pentru prima dată, am putut afla care dintre cimpanzeii masculi e tatăl fiecărui pui în parte. Fiindcă în societatea lor, cimpanzeii se împerechează la întîmplare. Astfel se deschid posibilități de cercetare cu totul noi. Apoi utilizăm GSI — geografie... sau ce-o fi însemnînd GSI — pentru a determina arealul cimpanzeilor. Și mai folosim... Nu mă pricep prea bine la lucrurile astea. ...Folosim imagini prin satelit pentru a observa stadiul despăduririi din zonă. Apoi desigur tehnologia razelor infraroșii, cu care putem vedea animalele noaptea, și aparatele pentru înregistrări video, iar magnetofoanele devin tot mai ușoare și mai bune. În foarte multe privințe putem face azi lucruri pe care nu le puteam face cînd am început eu în 1960. În special cînd cimpanzeii și alte animale cu creier mare sînt studiate în captivitate, tehnologia modernă ne ajută să investigăm nivelurile cognitive superioare ale unora dintre aceste animale. Astfel, acum știm că sînt capabile de performanțe pe care știința le-ar fi considerat absolut imposibile în anii cînd am început eu. Cred că, dintre cimpanzeii aflați în captivitate, cel mai departe în performanța intelectuală a ajuns o femelă din Japonia. O cheamă Ai, adică „dragoste”. Cu ea lucrează un „partener” deosebit de atent. Adoră calculatorul! Își părăsește și grupul, și robinetul de apă, și copacii, și tot. Vine înăuntru și se așează la calculator, un fel de joc video ca pentru copii. E captivată. Apropo, are 28 de ani. Iar pe ecranul tactil al calculatorului face niște lucruri mai repede decît majoritatea oamenilor. Face operații foarte complexe, nu am timp aici să vorbesc despre ele, dar lucrul uimitor despre această femelă este că nu-i place să greșească. Dacă nu-i reușește bine și obține un scor scăzut, vine, se ridică și bate în geam — pentru că ea nu-l vede pe cercetător — și prin asta îi cere s-o lase să mai încerce o dată. Cît despre concentrare... deja s-a concentrat intens vreo 20 de minute, iar acum vrea să ia totul de la început, doar pentru satisfacția de a-i ieși mai bine. Nu pentru mîncare o face — e drept că primește o mică recompensă, de exemplu o stafidă pentru fiecare răspuns corect — dar ar face-o și pe degeaba, dacă-i spui dinainte. Poftim, un cimpanzeu care folosește un calculator. Cimpanzeii, gorilele, orangutanii învață și limbajul surdo-muților. Ceea ce vreau să spun este că în 1960, cînd eram în parcul Gombe — — îmi amintesc atît de bine, atît de limpede, de parcă ar fi fost ieri — era pentru prima dată cînd mergeam prin pădure și cimpanzeii încă mai fugeau de mine, cei mai mulți dintre ei, deși unii se obișnuiseră un pic, cînd am văzut o formă întunecată, aplecată asupra unui mușuroi de termite. M-am uitat cu binoclul. Era, din fericire, un mascul adult, pe care îl numisem David Greybeard („Barbă-Gri”). Apropo, știința pe vremea aceea spunea că nu e bine să dăm nume cimpanzeilor, că e mai bine să le dăm numere, așa era mai științific. În fine, David Greybeard. Și l-am văzut culegînd fire de iarbă și folosindu-le pentru a pescui termite din cuibul lor subteran. Și nu doar atît. Uneori lua o ramură înfrunzită și-i rupea frunzele. Modificarea obiectul pentru a-l adapta unui anumit scop, începutul fazei de fabricare a uneltelor! Era deosebit de interesant, o adevărată descoperire, pentru că la vremea aceea se considera că oamenii și numai oamenii foloseau și făceau unelte. Cînd eram studentă, definiția era „omul, specia care face unelte”. Cînd Louis Leakey, mentorul meu, a aflat știrea a spus: „Aha, acum trebuie să redefinim omul, să redefinim unealta, sau să acceptăm că și cimpanzeii sînt oameni.” (Rîsete) Astăzi știm că doar în parcul Gombe există nouă moduri distincte în care cimpanzeii folosesc diverse obiecte pentru diverse scopuri. Mai mult, știm că în alte părți din Africa în care au fost studiați cimpanzeii există comportamente de utilizare a uneltelor total diferite. Și cum se pare că aceste modele sînt transmise din generație în generație, prin observare, imitare și repetare, iar asta e una din definițiile culturii umane. Constatăm că în acești 40 și ceva de ani în care eu și alții am studiat cimpanzeii și celelalte maimuțe hominide și, cum spuneam, alte mamifere cu creier complex și sisteme sociale, am constatat că, la urma urmei, nu există o linie clară între oameni și restul regnului animal. E o linie foarte tulbure. Și devine tot mai tulbure pe măsură ce descoperim animale făcînd lucruri pe care noi, cu aroganța noastră, le credeam doar umane. Cimpanzeii — nu avem timp să discutăm despre fascinanta lor viață — au o copilărie lungă, cinci ani, în care sînt alăptați și dorm cu mama lor și apoi alți trei, patru sau cinci ani în care sînt dependenți emoțional de ea, chiar și după ce se naște următorul pui. E important să învețe în acest timp, cînd comportamentul e flexibil. Și e o mulțime de învățat în societatea cimpanzeilor. Se dezvoltă legături durabile de sprijin și tandrețe pe parcursul unei lungi copilării, cu mama, cu frații și surorile, și pot dura o viață întreagă, care poate să ajungă pînă la 60 de ani. De fapt cimpanzeii pot trăi mai mult de 60 de ani în captivitate. Pînă acum i-am studiat numai 40 de ani în mediul lor natural. Și am descoperit că cimpanzeii sînt capabili de o adevărată compasiune și altruism. În comunicarea lor nonverbală, care e foarte bogată, găsim că au o mulțime de sunete, pe care le folosesc în diverse situații, dar folosesc și atingerea, postura, gesturile. Ce anume fac? Se sărută, se îmbrățișează, se țin de mînă. Se mîngîie unul pe altul pe spate, fac pe grozavii, își agită pumnii — lucruri pe care și noi le facem — și le fac în același context. Au o formă foarte sofisticată de cooperare. Uneori vînează, nu foarte des, dar cînd vînează vedem la ei o cooperare sofisticată, iar prada o împart între ei. Știm că ei au emoții similare — poate uneori identice — cu cele pe care noi le numim fericire, tristețe, frică, disperare. Ei cunosc suferința, atît mentală cît și fizică. Nu am timp să intru în detalii pentru a vă dovedi cîte ceva dintre aceste lucruri, vreau doar să spun că în cele mai bune universități există studenți remarcabili care studiază emoțiile animalelor și personalitatea lor. Știm că cimpanzeii și alte animale se pot recunoaște în oglindă: „eu” în contrast cu „celălalt”. Au și simțul umorului. Acestea sînt lucruri considerate anterior a fi apanajul omului. Dar asta ne învață un nou fel de respect, un respect nou nu doar față de cimpanzei, aș zice, ci și față de alte uimitoare ființe cu care conviețuim pe această planetă. Cînd vom fi gata să admitem că, de fapt nu sîntem singurele ființe cu personalitate, cu minte, și mai ales cu sentimente, și vom începe să ne gîndim la felul cum maltratăm și ne folosim de atît de multe alte ființe simțitoare și știutoare ale planetei, vom avea un motiv serios să ne fie mare rușine, cel puțin mie îmi este. E o durere să vezi cum acești cimpanzei — care ne-au dat, poate mai mult decît oricine altcineva, o lecție de umilință — dispar foarte repede din mediul lor natural. Dispar din cauzele pe care cei ce ne aflăm aici le cunoaștem cît se poate de bine. Despădurirea, creșterea populațiilor umane care au nevoie de mai mult teren. Dispar pentru că unele companii de cherestea practică defrișarea intensivă. Dispar din inima arealului lor din Africa pentru că marile companii forestiere multinaționale au venit și au făcut drumuri așa cum vor să facă și în Ecuador și în alte locuri unde pădurile au rămas neatinse, pentru a extrage țiței sau a tăia copaci. De aceea în bazinul fluviului Congo și în alte colțuri ale lumii există comerțul cu carne de animale sălbatice. Asta înseamnă că, deși timp de sute sau poate mii de ani oamenii au trăit în acele păduri sau alte tipuri de habitat, în armonie cu lumea lor, omorînd atîtea animale cît aveau nevoie pentru ei și familiile lor, acum, deodată, din cauza drumurilor, vînătorii pot veni din orașe. Ei împușcă totul, orice mișcă și e mai mare decît un mic șobolan, apoi usucă vînatul la soare sau îl afumă. Acum au și mijloace de transport, merg cu camioanele forestiere sau cu cele miniere, se duc în orașe și vînd. Lumea plătește mai bine pentru „carnea de tufiș”, cum i se zice, decît pentru carnea de animal domestic. E o preferință culturală. Dar nu este viabil. Imensele tabere forestiere din pădure au acum nevoie de carne, iar pigmeii vînători din bazinul fluviului Congo, care trăiau acolo cu stilul lor de viață minunat de atîtea sute de ani, acum au fost corupți. Li se dau arme, vînează pentru taberele forestiere și primesc bani. Li se nimicește cultura, la fel ca animalele de care depind. Cînd pleacă taberele nu mai rămîne nimic. S-a vorbit aici de pierderea diversității culturale umane, iar eu am văzut asta cu ochii mei. Tabloul Africii e sinistru. Iubesc Africa. Dar ce vedem în Africa? Vedem despădurire, vedem cum se întinde deșertul, vedem foamete cruntă, vedem boli și vedem o creștere a populației acolo unde pe o bucată de pămînt trăiesc mai mulți oameni decît poate pămîntul să îndure, și unde sînt prea săraci ca să cumpere mîncare din altă parte. Acei oameni despre care am auzit ieri, de pe Insula Paștelui, și care au tăiat ultimul copac, erau ei proști? Nu înțelegeau ce se întîmplă? Ba înțelegeau, dar ați văzut sărăcia lucie din unele regiuni ale lumii. Nu e o chestiune de „Hai să păstrăm copacul pentru mîine.” Ci „Cum am să-mi hrănesc familia astăzi? Poate reușesc să iau măcar cîțiva dolari pe acest ultim copac ca să mai trăim încă un pic, apoi ne-om ruga să se întîmple ceva să ne scape de sfîrșitul inevitabil.” E o priveliște dezolantă. Singurul lucru care ne deosebește pe noi într-atît de cimpanzei și alte creaturi este capacitatea noastră sofisticată de a vorbi, limba prin care le putem povesti copiilor despre lucruri care nu sînt aici. Putem vorbi despre trecutul îndepărtat și pregăti viitorul îndepărtat, ne putem comunica ideile, pentru ca ideile să poată să izvorî din înțelepciunea acumulată a grupului. Putem face asta vorbind unul cu altul, putem face asta prin filme, putem face asta prin cuvîntul scris. Și noi abuzăm de această mare putere pe care o avem, de a fi administratori înțelepți, și distrugem lumea. În țările dezvoltate e într-un fel mai rău, pentru că ne e mai ușor să ne dăm seama cît de absurd e ceea ce facem. Vedeți, dăm naștere copiilor într-o lume unde, în multe locuri, apa îi otrăvește. Aerul le face rău, hrana pe care o obținem pe solul contaminat îi otrăvește. Și asta nu e doar undeva departe, în țările sărace ale lumii, e peste tot. Știți că avem în corpul nostru cam 50 de substanțe pe care nu le aveam acum 50 de ani? Multe dintre aceste boli, ca de exemplu astma și anumite feluri de cancer, se află în creștere în jurul zonelor unde se aruncă grețoasele noastre deșeuri toxice. Ne facem rău nouă înșine, în toată lumea, le facem rău animalelor, îi facem rău naturii înseși. Mama Natură, care ne-a făcut ceea ce sîntem. Mama Natură, unde consider că trebuie să petrecem mai mult timp, unde sînt copaci și flori și păsări, pentru o bună dezvoltare psihică. Și totuși există sute și sute de copii în țările dezvoltate, care nu văd niciodată natura, pentru că cresc într-o lume de beton și tot ce cunosc ei este realitatea virtuală, fără ocazii de a merge să stea la soare, sau în pădure, unde pămîntul e împestrițat de razele de soare ce străpung frunzișul. Cum călătoresc prin lume, știți, a trebuit să părăsesc pădurea, dar mie acolo îmi place să fiu. A trebuit să las cimpanzeii cei fascinanți să-i studieze în continuare studenții mei și personalul de pe teren, pentru că, văzînd cum a scăzut continuu numărul cimpanzeilor de la două milioane acum un secol pînă la vreo 150 000 acum, mi-am dat seama că trebuie să plec din pădure și să fac ceea ce pot pentru a sensibiliza lumea. Și pe măsură ce vorbeam despre soarta cimpanzeilor, îmi dădeam seama că totul este interconectat, iar problemele țărilor în curs de dezvoltare decurg foarte adesea din lăcomia țărilor dezvoltate. Totul era legat și, în loc să aibă sens, — spuneați că speranța stă în sens —, nu are nici un sens. Cum putem face asta? Cineva spunea asta ieri. Călătorind prin lume am întîlnit adesea tineri care și-au pierdut speranța. Se simțeau deznădăjduiți, spuneau: „Păi nu contează ce facem, hai să mîncăm, să bem și să ne distrăm, că mîine o să murim. Totul e fără speranță, asta ne tot spune mass-media.” Apoi am cunoscut tineri înfuriați, iar furia se poate transforma în violență, cunoaștem cu toții lucrurile astea. Am trei nepoței. Unii dintre acești elevi și studenți îmi spun la liceu sau la facultate: „Sîntem furioși.” sau „Nu mai avem speranță, pentru că simțim că ne-ați compromis viitorul, iar nouă nu ne mai rămîne nimic de făcut.” Mă uit în ochii nepoțeilor mei și mă gîndesc cît rău i-am făcut noi acestei planete de cînd aveam eu vîrsta lor. Simt o rușine fără margini. De aceea în 1991, în Tanzania, am lansat un program numit „Rădăcini și Lăstare” (engl. „Roots and Shoots”). Găsiți broșuri la ieșire. Dacă aveți de-a face cu copii și vă pasă de viitorul lor, vă rog să luați o broșură. Rădăcini și Lăstare este un program pentru speranță. Rădăcinile sînt temelia solidă. Lăstarele par firave, dar ca să ajungă la soare pot trece prin ziduri de cărămidă. Zidurile de cărămidă sînt problemele pe care noi le-am pricinuit planetei. Așadar e un mesaj de speranță. Sute și mii de tineri din întreaga lume pot ieși la lumină și pot face ca lumea să fie mai bună. Iar mesajul cel mai important de la Rădăcini și Lăstare este că fiecare individ contează. Fiecare individ are un rol de jucat. Fiecare din noi are un efect asupra lumii în fiecare zi, iar dumneavoastră, oamenii de știință, înțelegeți că și dacă stai în pat toată ziua respiri oxigen și expiri CO2 și probabil mergi la baie și așa mai departe. Ai un efect asupra lumii. Așadar, programul Rădăcini și Lăstare implică tineretul în trei feluri de proiecte. Aceste proiecte sînt menite să schimbe în bine lumea din jurul lor. Un proiect pentru a arăta că îți pasă de propria comunitate. Unul pentru animale, inclusiv animalele domestice, și trebuie să spun că tot ce știu despre comportamentul animalelor, încă dinainte de a ajunge la cimpanzeii din parcul Gombe, știu de la cîinele meu, Rusty („Ruginiu”), tovarășul meu din copilărie. Iar al treilea proiect este pentru mediul înconjurător local. Ceea ce pot face copiii depinde în primul rînd de vîrsta lor, avem participanți de la grădiniță pînă la facultate. Contează dacă se află în mediul urban sau rural. Contează și dacă sînt înstăriți sau săraci. Contează în ce parte, a Americii de exemplu, se află. Acum sîntem prezenți în toate statele americane, iar problemele din Florida diferă de cele din New York. Contează în ce țară se află — avem vreo 5000 de grupuri active în peste 60 de țări — și aflu mereu de grupuri din diverse locuri, grupuri despre care nu știam, pentru că tinerii preiau programul și îl răspîndesc singuri mai departe. De ce? Pentru că programul i-a convins și ei sînt aceia care decid ce vor să facă. Nu e ceva ce părinții sau profesorii îi îndeamnă să facă. Ar merge și așa, dar copiii decid ei înșiși: „Vrem să curățăm acest rîu și să punem iarăși pești, așa cum era înainte. Vrem să curățăm solul toxic din zona aceasta și să facem o grădină organică. Vrem să mergem la bătrîni, să stăm cu ei, să le ascultăm poveștile și să înregistrăm tradiția orală. Vrem să mergem să lucrăm într-un adăpost de cîini. Vrem să învățăm despre animale. Vrem să...” Și tot așa. Asta îmi dă mari speranțe. Cum eu călătoresc prin toată lumea 300 de zile pe an, găsesc peste tot grupuri Rădăcini și Lăstare de diferite vîrste. Peste tot sînt copii cu ochi strălucitori care spun „Uite, ce am făcut noi înseamnă ceva!” Acum intră în joc și tehnologia, pentru că, folosind noul mod de comunicare electronică, copiii aceștia pot comunica unii cu alții în toată lumea. Și dacă e cineva interesat să ne ajute, avem nenumărate idei, dar avem nevoie de ajutor, pentru a crea un sistem potrivit care să-i ajute pe acești tineri să-și transmită bucuria. Dar — foarte important — să-și transmită și deznădejdea, să spună: „Am încercat așa și nu merge, ce ne facem?” Atunci, surpriză!, iată că un alt grup le răspunde acestor copii, un grup poate să fie din America, celălalt din Israel, și le spune: „Da, ați greșit un pic. Uite cum trebuie să faceți.” Filozofia noastră e foarte simplă. Nu credem în violență. Fără violență, fără bombe, fără arme. Nu așa se rezolvă problemele. Violența duce la violență, cel puțin eu așa cred. Și atunci cum procedăm? Uneltele pentru rezolvarea problemelor sînt cunoașterea și înțelegerea. Culege informații, dar vezi cum se integrează ele în context. Sîrguință și perseverență — nu renunța! — iubire și compasiune, care conduc la respectul pentru viață. Cîte minute mai am? Două, unul? Chris Anderson: Unul... unul sau două. Jane Goodall: Două, două. O să iau două. (Rîsete) O să veniți să mă tîrîți afară? (Rîsete) Deci, una peste alta, Rădăcini și Lăstare începe să schimbe viața tinerilor. În asta îmi investesc aproape toată energia. Am convingerea că un grup ca acesta poate să aibă un impact major, nu doar pentru că ne puteți ajuta cu tehnologia, ci și pentru că mulți dintre dumneavoastră aveți copii. Și dacă veți răspîndi acest program și-l veți transmite copiilor, ei vor avea multe posibilități să iasă în lume și să facă bine, din cauză că au părinți ca dumneavoastră. Și este foarte clar cît de mult vreți cu toții să încercați să faceți lumea aceasta să fie mai bună. Mă umple de speranță. Dar copiii mă întreabă — nu durează mai mult de două minute, promit — copiii îmi spun: „Dr. Jane, chiar aveți speranță pentru viitor? Călătoriți și vedeți cum se întîmplă o mulțime de nenorociri.” Mai întîi, creierul uman. Nu e nevoie să spun nimic despre el. Acum că știm ce probleme există în lume, minți ca ale dumneavoastră se pun pe rezolvarea problemelor. Și am vorbit mult despre asta. În al doilea rînd, puterea de recuperare a naturii. Putem distruge un rîu, și putem să-l readucem la viață. O zonă largă pustiită poate fi făcută să reînflorească, în timp sau cu puțin ajutor. Și în al treilea rînd, vorbitorul dinainte — sau cel dinaintea lui — spunea despre neîmblînzitul spirit uman. Sîntem înconjurați de cei mai uimitori oameni, care fac lucruri ce par absolut imposibile. Nelson Mandela — am cu mine o bucată de calcar din închisoarea Robben Island, unde a petrecut 27 de ani de muncă silnică — a ieșit de acolo cu atît de puțină înverșunare, încît a putut să-și scoată poporul din oroarea apartheidului fără o baie de sînge. Chiar și după 11 septembrie — eu eram în New York și am simțit frica — oamenii aveau atît de mult curaj, atîta dragoste și atîta compasiune. Și după aceea, în timp ce mergem prin țară și simțeam frica — frica ce îi făcea pe oameni să creadă că nu se mai pot preocupa de mediul înconjurător, ca nu cumva să pară că nu sînt patrioți — iar eu încercam să-i încurajez, cineva a venit cu un mic citat din Mahatma Gandhi: „Dacă te uiți în istoria omenirii, vezi că orice regim inuman a fost învins de către bine.” La puțin timp după aceea o femeie mi-a adus acest clopoțel, și vreau să închei pe acest ton. Mi-a spus: „Dacă vorbiți de speranță și pace, sunați clopoțelul.” Este făcut din metalul unei mine de teren dezamorsate, din cîmpurile de execuție ale lui Pol Pot — unul din cele mai inumane regimuri din istoria omenirii — unde astăzi oamenii încep să-și refacă viața după ce s-a prăbușit regimul. Deci, da, există speranță. Și unde e speranța? Este la politicieni? E în mîinile noastre. E în mîinile dumneavoastră și ale mele și ale copiilor noștri. Depinde numai de noi. Noi sîntem cei care putem schimba lumea. Dacă ne trăim viața în așa fel încît să lăsăm, în mod conștient, cea mai mică amprentă ecologică, dacă cumpărăm numai ce este etic și nu cumpărăm ceea ce nu este, putem schimba lumea peste noapte. Mulțumesc.