Good morning everyone. First of all, it's been fantastic being here over these past few days. And secondly, I feel it's a great honor to kind of wind up this extraordinary gathering of people, these amazing talks that we've had. I feel that I've fitted in, in many ways, to some of the things that I've heard. I came directly here from the deep, deep tropical rainforest in Ecuador, where I was out -- you could only get there by a plane -- with indigenous people with paint on their faces and parrot feathers on their headdresses, where these people are fighting to try and keep the oil companies, and keep the roads, out of their forests. They're fighting to develop their own way of living within the forest in a world that's clean, a world that isn't contaminated, a world that isn't polluted. And what was so amazing to me, and what fits right in with what we're all talking about here at TED, is that there, right in the middle of this rainforest, was some solar panels -- the first in that part of Ecuador -- and that was mainly to bring water up by pump so that the women wouldn't have to go down. The water was cleaned, but because they got a lot of batteries, they were able to store a lot of electricity. So every house -- and there were, I think, eight houses in this little community -- could have light for, I think it was about half an hour each evening. And there is the Chief, in all his regal finery, with a laptop computer. (Laughter) And this man, he has been outside, but he's gone back, and he was saying, "You know, we have suddenly jumped into a whole new era, and we didn't even know about the white man 50 years ago, and now here we are with laptop computers, and there are some things we want to learn from the modern world. We want to know about health care. We want to know about what other people do -- we're interested in it. And we want to learn other languages. We want to know English and French and perhaps Chinese, and we're good at languages." So there he is with his little laptop computer, but fighting against the might of the pressures -- because of the debt, the foreign debt of Ecuador -- fighting the pressure of World Bank, IMF, and of course the people who want to exploit the forests and take out the oil. And so, coming directly from there to here. But, of course, my real field of expertise lies in an even different kind of civilization -- I can't really call it a civilization. A different way of life, a different being. We've talked earlier -- this wonderful talk by Wade Davis about the different cultures of the humans around the world -- but the world is not composed only of human beings; there are also other animal beings. And I propose to bring into this TED conference, as I always do around the world, the voice of the animal kingdom. Too often we just see a few slides, or a bit of film, but these beings have voices that mean something. And so, I want to give you a greeting, as from a chimpanzee in the forests of Tanzania -- Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh! (Applause) I've been studying chimpanzees in Tanzania since 1960. During that time, there have been modern technologies that have really transformed the way that field biologists do their work. For example, for the first time, a few years ago, by simply collecting little fecal samples we were able to have them analyzed -- to have DNA profiling done -- so for the first time, we actually know which male chimps are the fathers of each individual infant. Because the chimps have a very promiscuous mating society. So this opens up a whole new avenue of research. And we use GSI -- geographic whatever it is, GSI -- to determine the range of the chimps. And we're using -- you can see that I'm not really into this kind of stuff -- but we're using satellite imagery to look at the deforestation in the area. And of course, there's developments in infrared, so you can watch animals at night, and equipment for recording by video, and tape recording is getting lighter and better. So in many, many ways, we can do things today that we couldn't do when I began in 1960. Especially when chimpanzees, and other animals with large brains, are studied in captivity, modern technology is helping us to search for the upper levels of cognition in some of these non-human animals. So that we know today, they're capable of performances that would have been thought absolutely impossible by science when I began. I think the chimpanzee in captivity who is the most skilled in intellectual performance is one called Ai in Japan -- her name means love -- and she has a wonderfully sensitive partner working with her. She loves her computer -- she'll leave her big group, and her running water, and her trees and everything. And she'll come in to sit at this computer -- it's like a video game for a kid; she's hooked. She's 28, by the way, and she does things with her computer screen and a touch pad that she can do faster than most humans. She does very complex tasks, and I haven't got time to go into them, but the amazing thing about this female is she doesn't like making mistakes. If she has a bad run, and her score isn't good, she'll come and reach up and tap on the glass -- because she can't see the experimenter -- which is asking to have another go. And her concentration -- she's already concentrated hard for 20 minutes or so, and now she wants to do it all over again, just for the satisfaction of having done it better. And the food is not important -- she does get a tiny reward, like one raisin for a correct response -- but she will do it for nothing, if you tell her beforehand. So here we are, a chimpanzee using a computer. Chimpanzees, gorillas, orangutans also learn human sign language. But the point is that when I was first in Gombe in 1960 -- I remember so well, so vividly, as though it was yesterday -- the first time, when I was going through the vegetation, the chimpanzees were still running away from me, for the most part, although some were a little bit acclimatized -- and I saw this dark shape, hunched over a termite mound, and I peered with my binoculars. It was, fortunately, one adult male whom I'd named David Greybeard -- and by the way, science at that time was telling me that I shouldn't name the chimps; they should all have numbers; that was more scientific. Anyway, David Greybeard -- and I saw that he was picking little pieces of grass and using them to fish termites from their underground nest. And not only that -- he would sometimes pick a leafy twig and strip the leaves -- modifying an object to make it suitable for a specific purpose -- the beginning of tool-making. The reason this was so exciting and such a breakthrough is at that time, it was thought that humans, and only humans, used and made tools. When I was at school, we were defined as man, the toolmaker. So that when Louis Leakey, my mentor, heard this news, he said, "Ah, we must now redefine 'man,' redefine 'tool,' or accept chimpanzees as humans." (Laughter) We now know that at Gombe alone, there are nine different ways in which chimpanzees use different objects for different purposes. Moreover, we know that in different parts of Africa, wherever chimps have been studied, there are completely different tool-using behaviors. And because it seems that these patterns are passed from one generation to the next, through observation, imitation and practice -- that is a definition of human culture. What we find is that over these 40-odd years that I and others have been studying chimpanzees and the other great apes, and, as I say, other mammals with complex brains and social systems, we have found that after all, there isn't a sharp line dividing humans from the rest of the animal kingdom. It's a very wuzzy line. It's getting wuzzier all the time as we find animals doing things that we, in our arrogance, used to think was just human. The chimps -- there's no time to discuss their fascinating lives -- but they have this long childhood, five years of suckling and sleeping with the mother, and then another three, four or five years of emotional dependence on her, even when the next child is born. The importance of learning in that time, when behavior is flexible -- and there's an awful lot to learn in chimpanzee society. The long-term affectionate supportive bonds that develop throughout this long childhood with the mother, with the brothers and sisters, and which can last through a lifetime, which may be up to 60 years. They can actually live longer than 60 in captivity, so we've only done 40 years in the wild so far. And we find chimps are capable of true compassion and altruism. We find in their non-verbal communication -- this is very rich -- they have a lot of sounds, which they use in different circumstances, but they also use touch, posture, gesture, and what do they do? They kiss; they embrace; they hold hands. They pat one another on the back; they swagger; they shake their fist -- the kind of things that we do, and they do them in the same kind of context. They have very sophisticated cooperation. Sometimes they hunt -- not that often, but when they hunt, they show sophisticated cooperation, and they share the prey. We find that they show emotions, similar to -- maybe sometimes the same -- as those that we describe in ourselves as happiness, sadness, fear, despair. They know mental as well as physical suffering. And I don't have time to go into the information that will prove some of these things to you, save to say that there are very bright students, in the best universities, studying emotions in animals, studying personalities in animals. We know that chimpanzees and some other creatures can recognize themselves in mirrors -- "self" as opposed to "other." They have a sense of humor, and these are the kind of things which traditionally have been thought of as human prerogatives. But this teaches us a new respect -- and it's a new respect not only for the chimpanzees, I suggest, but some of the other amazing animals with whom we share this planet. Once we're prepared to admit that after all, we're not the only beings with personalities, minds and above all feelings, and then we start to think about ways we use and abuse so many other sentient, sapient creatures on this planet, it really gives cause for deep shame, at least for me. So, the sad thing is that these chimpanzees -- who've perhaps taught us, more than any other creature, a little humility -- are in the wild, disappearing very fast. They're disappearing for the reasons that all of you in this room know only too well. The deforestation, the growth of human populations, needing more land. They're disappearing because some timber companies go in with clear-cutting. They're disappearing in the heart of their range in Africa because the big multinational logging companies have come in and made roads -- as they want to do in Ecuador and other parts where the forests remain untouched -- to take out oil or timber. And this has led in Congo basin, and other parts of the world, to what is known as the bush-meat trade. This means that although for hundreds, perhaps thousands of years, people have lived in those forests, or whatever habitat it is, in harmony with their world, just killing the animals they need for themselves and their families -- now, suddenly, because of the roads, the hunters can go in from the towns. They shoot everything, every single thing that moves that's bigger than a small rat; they sun-dry it or smoke it. And now they've got transport; they take it on the logging trucks or the mining trucks into the towns where they sell it. And people will pay more for bush-meat, as it's called, than for domestic meat -- it's culturally preferred. And it's not sustainable, and the huge logging camps in the forest are now demanding meat, so the Pygmy hunters in the Congo basin who've lived there with their wonderful way of living for so many hundreds of years are now corrupted. They're given weapons; they shoot for the logging camps; they get money. Their culture is being destroyed, along with the animals upon whom they depend. So, when the logging camp moves, there's nothing left. We talked already about the loss of human cultural diversity, and I've seen it happening with my own eyes. And the grim picture in Africa -- I love Africa, and what do we see in Africa? We see deforestation; we see the desert spreading; we see massive hunger; we see disease and we see population growth in areas where there are more people living on a certain piece of land than the land can possibly support, and they're too poor to buy food from elsewhere. Were the people that we heard about yesterday, on the Easter Island, who cut down their last tree -- were they stupid? Didn't they know what was happening? Of course, but if you've seen the crippling poverty in some of these parts of the world it isn't a question of "Let's leave the tree for tomorrow." "How am I going to feed my family today? Maybe I can get just a few dollars from this last tree which will keep us going a little bit longer, and then we'll pray that something will happen to save us from the inevitable end." So, this is a pretty grim picture. The one thing we have, which makes us so different from chimpanzees or other living creatures, is this sophisticated spoken language -- a language with which we can tell children about things that aren't here. We can talk about the distant past, plan for the distant future, discuss ideas with each other, so that the ideas can grow from the accumulated wisdom of a group. We can do it by talking to each other; we can do it through video; we can do it through the written word. And we are abusing this great power we have to be wise stewards, and we're destroying the world. In the developed world, in a way, it's worse, because we have so much access to knowledge of the stupidity of what we're doing. Do you know, we're bringing little babies into a world where, in many places, the water is poisoning them? And the air is harming them, and the food that's grown from the contaminated land is poisoning them. And that's not just in the far-away developing world; that's everywhere. Do you know we all have about 50 chemicals in our bodies we didn't have about 50 years ago? And so many of these diseases, like asthma and certain kinds of cancers, are on the increase around places where our filthy toxic waste is dumped. We're harming ourselves around the world, as well as harming the animals, as well as harming nature herself -- Mother Nature, that brought us into being; Mother Nature, where I believe we need to spend time, where there's trees and flowers and birds for our good psychological development. And yet, there are hundreds and hundreds of children in the developed world who never see nature, because they're growing up in concrete and all they know is virtual reality, with no opportunity to go and lie in the sun, or in the forest, with the dappled sun-specks coming down from the canopy above. As I was traveling around the world, you know, I had to leave the forest -- that's where I love to be. I had to leave these fascinating chimpanzees for my students and field staff to continue studying because, finding they dwindled from about two million 100 years ago to about 150,000 now, I knew I had to leave the forest to do what I could to raise awareness around the world. And the more I talked about the chimpanzees' plight, the more I realized the fact that everything's interconnected, and the problems of the developing world so often stem from the greed of the developed world, and everything was joining together, and making -- not sense, hope lies in sense, you said -- it's making a nonsense. How can we do it? Somebody said that yesterday. And as I was traveling around, I kept meeting young people who'd lost hope. They were feeling despair, they were feeling, "Well, it doesn't matter what we do; eat, drink and be merry, for tomorrow we die. Everything is hopeless -- we're always being told so by the media." And then I met some who were angry, and anger that can turn to violence, and we're all familiar with that. And I have three little grandchildren, and when some of these students would say to me at high school or university, they'd say, "We're angry," or "We're filled with despair, because we feel you've compromised our future, and there's nothing we can do about it." And I looked in the eyes of my little grandchildren, and think how much we've harmed this planet since I was their age. I feel this deep shame, and that's why in 1991 in Tanzania, I started a program that's called Roots and Shoots. There's little brochures all around outside, and if any of you have anything to do with children and care about their future, I beg that you pick up that brochure. And Roots and Shoots is a program for hope. Roots make a firm foundation. Shoots seem tiny, but to reach the sun they can break through brick walls. See the brick walls as all the problems that we've inflicted on this planet. Then, you see, it is a message of hope. Hundreds and thousands of young people around the world can break through, and can make this a better world. And the most important message of Roots and Shoots is that every single individual makes a difference. Every individual has a role to play. Every one of us impacts the world around us everyday, and you scientists know that you can't actually -- even if you stay in bed all day, you're breathing oxygen and giving out CO2, and probably going to the loo, and things like that -- you're making a difference in the world. So, the Roots and Shoots program involves youth in three kinds of projects. And these are projects to make the world around them a better place. One project to show care and concern for your own human community. One for animals, including domestic animals -- and I have to say, I learned everything I know about animal behavior even before I got to Gombe and the chimps from my dog, Rusty, who was my childhood companion. And the third kind of project: something for the local environment. So what the kids do depends first of all, how old are they -- and we go now from pre-school right through university. It's going to depend whether they're inner-city or rural. It's going to depend if they're wealthy or impoverished. It's going to depend which part, say, of America they're in. We're in every state now, and the problems in Florida are different from the problems in New York. It's going to depend on which country they're in -- and we're already in 60-plus countries, with about 5,000 active groups -- and there are groups all over the place that I keep hearing about that I've never even heard of, because the kids are taking the program and spreading it themselves. Why? Because they're buying into it, and they're the ones who get to decide what they're going to do. It isn't something that their parents tell them, or their teachers tell them. That's effective, but if they decide themselves, "We want to clean this river and put the fish back that used to be there. We want to clear away the toxic soil from this area and have an organic garden. We want to go and spend time with the old people and hear their stories and record their oral histories. We want to go and work in a dog shelter. We want to learn about animals. We want ... " You know, it goes on and on, and this is very hopeful for me. As I travel around the world 300 days a year, everywhere there's a group of Roots and Shoots of different ages. Everywhere there are children with shining eyes saying, "Look at the difference we've made." And now comes the technology into it, because with this new way of communicating electronically these kids can communicate with each other around the world. And if anyone is interested to help us, we've got so many ideas but we need help -- we need help to create the right kind of system that will help these young people to communicate their excitement. But also -- and this is so important -- to communicate their despair, to say, "We've tried this and it doesn't work, and what shall we do?" And then, lo and behold, there's another group answering these kids who may be in America, or maybe this is a group in Israel, saying, "Yeah, you did it a little bit wrong. This is how you should do it." The philosophy is very simple. We do not believe in violence. No violence, no bombs, no guns. That's not the way to solve problems. Violence leads to violence, at least in my view. So how do we solve? The tools for solving the problems are knowledge and understanding. Know the facts, but see how they fit in the big picture. Hard work and persistence --don't give up -- and love and compassion leading to respect for all life. How many more minutes? Two, one? Chris Anderson: One -- one to two. Jane Goodall: Two, two, I'm going to take two. (Laughter) Are you going to come and drag me off? (Laughter) Anyway -- so basically, Roots and Shoots is beginning to change young people's lives. It's what I'm devoting most of my energy to. And I believe that a group like this can have a very major impact, not just because you can share technology with us, but because so many of you have children. And if you take this program out, and give it to your children, they have such a good opportunity to go out and do good, because they've got parents like you. And it's been so clear how much you all care about trying to make this world a better place. It's very encouraging. But the kids do ask me -- and this won't take more than two minutes, I promise -- the kids say, "Dr. Jane, do you really have hope for the future? You travel, you see all these horrible things happening." Firstly, the human brain -- I don't need to say anything about that. Now that we know what the problems are around the world, human brains like yours are rising to solve those problems. And we've talked a lot about that. Secondly, the resilience of nature. We can destroy a river, and we can bring it back to life. We can see a whole area desolated, and it can be brought back to bloom again, with time or a little help. And thirdly, the last speaker talked about -- or the speaker before last, talked about the indomitable human spirit. We are surrounded by the most amazing people who do things that seem to be absolutely impossible. Nelson Mandela -- I take a little piece of limestone from Robben Island Prison, where he labored for 27 years, and came out with so little bitterness, he could lead his people from the horror of apartheid without a bloodbath. Even after the 11th of September -- and I was in New York and I felt the fear -- nevertheless, there was so much human courage, so much love and so much compassion. And then as I went around the country after that and felt the fear -- the fear that was leading to people feeling they couldn't worry about the environment any more, in case they seemed not to be patriotic -- and I was trying to encourage them, somebody came up with a little quotation from Mahatma Gandhi, "If you look back through human history, you see that every evil regime has been overcome by good." And just after that a woman brought me this little bell, and I want to end on this note. She said, "If you're talking about hope and peace, ring this. This bell is made from metal from a defused landmine, from the killing fields of Pol Pot -- one of the most evil regimes in human history -- where people are now beginning to put their lives back together after the regime has crumbled. So, yes, there is hope, and where is the hope? Is it out there with the politicians? It's in our hands. It's in your hands and my hands and those of our children. It's really up to us. We're the ones who can make a difference. If we lead lives where we consciously leave the lightest possible ecological footprints, if we buy the things that are ethical for us to buy and don't buy the things that are not, we can change the world overnight. Thank you.
Goedemorgen iedereen. Allereerst, het was fantastisch hier te zijn, de afgelopen dagen. Ik vind het een eer deze uitzonderlijke bijeenkomst van mensen af te sluiten -- de geweldige talks die we hebben gehad. Ik heb het gevoel dat ik, in verschillende opzichten, deel uitmaakte van sommige dingen die ik gehoord heb. Ik begon -- ik kwam hier rechtstreeks vanuit een plek diep in het tropische regenwoud in Ecuador. Ik was daar -- je kan het alleen per vliegtuig bereiken -- met de inheemse bevolking met verf op hun gezicht en papegaaienveren op hun hoofdtooien. Deze mensen strijden daar om de oliemaatschappijen en de wegen buiten hun bossen te houden. Ze strijden om hun eigen manier van leven binnen het oerwoud te ontwikkelen in een wereld die schoon is, een wereld die niet vervuild is, een wereld die niet verontreinigd is. En wat me verbaasde, iets wat goed past bij waar we het nu allemaal over hebben bij TED, was dat daar, middenin het regenwoud, een aantal zonnepanelen waren -- de eerste in dat deel van Ecuador -- voornamelijk om water op te pompen zodat de vrouwen niet naar beneden hoefden te gaan. Het water werd gezuiverd, maar omdat ze veel batterijen hadden, konden ze veel elektriciteit opslaan. Dus elk huis -- en er waren, denk ik, acht huizen in deze kleine gemeenschap -- had een half uur verlichting elke avond. Daar is het opperhoofd, in al zijn vorstelijke praal, met een laptop. (Gelach) En deze man, terug van weggeweest, zei: "Weet je, we zijn plotseling in een geheel nieuw tijdperk terecht gekomen, we wisten niets af van de blanke man 50 jaar geleden en nu zijn we hier, met laptops, en zijn er dingen die we willen leren van de moderne wereld. We willen informatie over gezondheidszorg. We willen weten wat andere mensen doen -- we zijn geïnteresseerd. En we willen andere talen leren. We willen Engels en Frans en misschien ook Chinees leren, en we zijn goed in talen." Dus daar zat hij met zijn kleine laptop, vechtend tegen de krachtige druk -- van de schuld, de staatsschuld van Ecuador -- strijdend tegen de druk van de Wereldbank, het IMF en natuurlijk van de mensen die het oerwoud willen exploiteren en de olie willen winnen. Ik kwam dus rechtstreeks daarvandaan naar hier. Maar mijn echte expertise ligt in weer een andere vorm van beschaving. Ik kan het niet echt een beschaving noemen. Meer een andere manier van leven, een ander bestaan. We hebben al eerder gesproken -- een geweldige lezing van Wade Davis over verschillende menselijke culturen in de hele wereld -- maar de wereld bestaat niet alleen uit menselijke wezens, er zijn ook andere levende wezens. Ik wil de stem van het dierenrijk op deze TED-conferentie laten horen, zoals ik altijd doe over de hele wereld. Vaak genoeg zien we maar een paar dia's, of een stukje film, maar deze wezens hebben een stem die iets betekent. En dus wil ik jullie een groet overbrengen, van een chimpansee in de bossen van Tanzania -- Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh! (Applaus) Ik bestudeer de chimpansees in Tanzania al sinds 1960. In die periode zijn er moderne technologieën die de werkwijze van biologen in het veld erg veranderd hebben. Een paar jaar geleden bijvoorbeeld, konden we voor het eerst, simpelweg een paar monsters van ontlasting verzamelen en ze analyseren -- een DNA profiel maken -- dus voor het eerst weten we welk mannetjes-chimpansee de vader is van elk individueel kind. De chimpansees vertonen namelijk heel promiscue paringsgedrag. Dit leidt tot een geheel nieuw onderzoeksveld. En we gebruiken GSI -- geografisch wat het ook is, GSI -- om het verspreidingsgebied van de chimpansees te bepalen. Daarnaast gebruiken we -- je kan wel merken dat ik niet erg thuis ben in deze dingen -- we gebruiken dus satellietbeelden om de ontbossing in het gebied te bekijken. En natuurlijk zijn er de ontwikkelingen wat betreft infrarood, zodat je dieren 's nachts kan bekijken. De apparatuur voor het opnemen van beeld en geluid wordt steeds lichter en beter. We kunnen dus, op heel veel manieren, vandaag de dag dingen doen, die we niet konden doen in 1960, toen ik begon. Vooral wanneer chimpansees, en andere dieren met een groot brein, bestudeerd worden in gevangenschap, helpt moderne technologie ons te zoeken naar de hoogste gradaties van bewustwording bij sommige niet-menselijke dieren. Zodat we nu weten dat ze in staat zijn prestaties te leveren die onmogelijk werden geacht door de wetenschap, toen ik begon. Ik denk dat de chimpansee in gevangenschap die het verst staat qua intellectuele prestatie, is er één genaamd Ai uit Japan -- haar naam betekent liefde -- en ze heeft een fantastisch gevoelige partner die met haar samenwerkt. Ze is dol op haar computer -- ze verlaat haar grote groep, haar stromende water, haar bomen en alles om haar heen. Ze komt binnen om achter de computer te zitten -- het is net een videospelletjes voor kinderen, ze is verslaafd. Ze is 28 trouwens en ze doet dingen met haar computerscherm en een touchpad, sneller dan de meeste mensen. Ze verricht hele complexe taken. Ik heb geen tijd om er op in te gaan, maar het geweldige aan dit wijfje is dat ze er niet van houdt fouten te maken. Als ze een slechte reeks heeft en haar score is niet goed, komt ze naar het raam en tikt op het glas -- omdat ze degene die de test afneemt niet kan zien -- en vraagt op deze manier om nog een poging te wagen. En haar concentratie -- ze is al ongeveer 20 minuten erg geconcentreerd, en nu wil ze het weer proberen, alleen maar om voldaan te zijn over het feit dat ze het beter heeft gedaan. En het eten doet er niet toe -- ze krijgt wel een kleine beloning, een rozijntje voor een goed antwoord -- maar ze doet het ook voor niets, als je dat vooraf aan haar vertelt. Daar zijn we dan, een chimpansee die een computer gebruikt. Chimpansees, gorilla's en orang-oetans leren zelfs gebarentaal. Maar het punt is dat toen ik voor het eerst in Gombe was, in 1960 -- ik kan het me erg goed en levendig herinneren, als de dag van gisteren -- de eerste keer, toen ik door de gewassen liep, vluchtten de meeste chimpansees nog steeds van me weg, hoewel een aantal wel wat geacclimatiseerd waren. Ik zag een donker figuur, voorovergebogen over een termietenheuvel, en ik tuurde door mijn verrekijker. Het was, gelukkig, een volwassen mannetje dat ik David Greybeard had genoemd -- de wetenschap van die tijd was ertegen dat ik de chimpansees namen gaf, ze moesten allemaal nummers hebben, dat was wetenschappelijker. Hoe dan ook, David Greybeard, zo zag ik, was kleine sprietjes gras aan het plukken en gebruikte ze om termieten uit hun ondergrondse nest te vissen. En dat is niet alles -- soms pakte hij een takje met bladeren en haalde de bladeren eraf. Een voorwerp veranderen om het geschikt te maken voor een specifiek doel -- het begin van het maken van gereedschap. Dit was zo spannend en baanbrekend omdat er destijds werd gedacht dat mensen, en alleen mensen, gereedschap kon gebruiken en maken. Toen ik op school zat, werden we omschreven als de mens, de bouwer van gereedschap. En toen Louis Leakey, mijn mentor, dit nieuws hoorde, zei hij: "Aha, we moeten nu de mens herdefiniëren, gereedschap herdefiniëren, of chimpansees beschouwen als mensen." (Gelach) We weten nu dat, alleen al in Gombe, er negen verschillende manieren zijn waarop chimpansees verschillende voorwerpen gebruiken voor diverse doelen. Bovendien weten we nu dat in allerlei delen van Afrika waar chimpansees worden bestudeerd, er zeer verschillende gedragingen zijn wat betreft het gebruik van gereedschappen. Het lijkt erop lijkt deze patronen worden overgedragen van de ene generatie op de andere, door observatie, imitatie en training -- dit is een definitie van menselijke beschaving. We stellen vast dat gedurende de ongeveer 40 jaar dat ik en anderen chimpansees en andere mensapen hebben bestudeerd, en, zoals ik ze noem, andere zoogdieren met gecompliceerde hersenen en sociale systemen -- we hebben ontdekt dat er toch geen duidelijke grens is die mensen van de rest van het dierenrijk scheidt. Het is een vage grens. En het wordt steeds vager als we gewaar worden dat dieren dingen doen die we, in al onze arrogantie, zagen als menselijk gedrag. The chimpansees -- we hebben geen tijd om hun fascinerende leven te bespreken -- hebben een langdurige jeugd: ze worden vijf jaar lang gezoogd en slapen bij de moeder, daarna nog eens drie, vier of vijf jaar van emotionele afhankelijkheid van haar, zelfs als het volgende kind is geboren. Het belang van het leren in deze tijd, wanneer het gedrag nog flexibel is -- en er is een hoop te leren in de chimpansee-gemeenschap. De langdurige liefhebbende en ondersteunende relaties die zich ontwikkelen tijdens deze langdurige jeugd met de moeder, de broers en zussen, kunnen een leven lang duren, dat wel 60 jaar kan duren. Ze kunnen eigenlijk nog langer dan 60 jaar leven in gevangenschap. We hebben tot nu toe nog maar 40 jaar in het wild meegemaakt. We hebben ontdekt dat chimpansees in staat zijn tot werkelijke barmhartigheid en altruïsme. We zien dit in hun non-verbale communicatie -- die is zeer rijk -- ze kennen veel geluiden, waar ze onder verschillende omstandigheden gebruik van maken, maar ze gebruiken ook tast, houding, gebaren en wat doen ze? Ze kussen, ze omhelzen, ze houden elkaars handen vast. Ze geven elkaar schouderklopjes, ze paraderen, ze zwaaien met hun vuist -- het soort dingen die wij doen -- en ze doen deze dingen in dezelfde context. Ze hebben een geavanceerde samenwerking. Soms jagen ze -- niet zo vaak, maar als ze dat doen, is hun samenwerking geavanceerd, en ze delen de prooi. We hebben ontdekt dat ze hun gevoelens tonen, vergelijkbaar met -- soms precies hetzelfde als -- de gevoelens die we zelf beschrijven als vreugde, verdriet, angst, wanhoop. Ze kennen zowel mentaal als fysiek lijden. Ik heb geen tijd hier verder op in te gaan en deze dingen aan te tonen, maar weet dat er hele slimme studenten zijn, aan de beste universiteiten, die gevoelens bij dieren bestuderen, persoonlijkheden van dieren. We weten dat chimpansees en sommige andere wezens zichzelf kunnen herkennen in spiegels -- zichzelf in tegenstelling tot anderen. Ze hebben een gevoel voor humor, en dat is het soort dingen dat traditioneel voorbehouden is aan de mensen. Dit brengt ons een nieuw respect bij -- niet alleen voor chimpansees, zo suggereer ik, maar ook voor andere wonderbaarlijke dieren waarmee we deze planeet delen. Zodra we eindelijk kunnen toegeven dat we niet de enige wezens zijn met persoonlijkheid, verstand en bovenal gevoelens, en we beginnen na te denken over de manier waarop we zoveel andere bewuste en slimme wezens op deze aarde gebruiken en misbruiken, leidt dit tot grote schaamte, bij mij tenminste. Het verdrietige is dat deze chimpansees -- die ons meer dan welk wezen dan ook, bescheidenheid hebben geleerd -- in het wild snel aan het verdwijnen zijn. Ze verdwijnen om de redenen waarvan jullie goed op de hoogte zijn. De ontbossing, de bevolkingsgroei van mensen die steeds meer land nodig hebben. Ze verdwijnen omdat sommige houtkapbedrijven alles weghalen in een gebied. Ze zijn aan het verdwijnen in het hart van hun gebied in Afrika omdat de grote multinationale houtkapbedrijven wegen hebben aangelegd -- zoals ze willen doen in Ecuador en in andere delen waar het bos nog onaangetast is -- om er olie of hout te winnen. In het Congobekken, en in andere delen van de wereld, heeft dit geleid tot hetgeen dat bekend staat als handel in bush-vlees. Dit betekent dat hoewel er honderden, misschien duizenden jaren lang, mensen hebben geleefd in die bossen, of wat voor omgeving dan ook, in harmonie met hun wereld, die alleen de dieren doodden die zij nodig hadden voor zichzelf en hun families -- nu plotseling, door de wegen, de jagers vanuit de steden binnentreden. Ze schieten op alles, alles wat beweegt en groter is dan een kleine rat, ze drogen het in de zon of roken het. En nu er transport is, nemen ze het mee op de vrachtwagens van de houthakkers of de mijnbouw, naar het dorp waar ze het verkopen. Mensen betalen meer voor bush-vlees dan voor vlees van gefokte dieren -- er is een culturele voorkeur. Het is niet houdbaar, en de enorme houthakkerskampen in het bos eisen nu vlees, zodat de pygmeejagers in het Congobekken die daar al vele honderden jaren geleefd hebben op hun prachtige manier nu corrupt zijn geworden. Ze krijgen wapens, ze schieten voor de houthakkerskampen, ze krijgen geld. Hun cultuur wordt vernietigd, tegelijk met de dieren waarvan ze afhankelijk zijn. Als de houthakkers hun kamp opbreken, is er niets meer over. We hebben het al gehad over het verlies van menselijke culturele diversiteit. Ik heb het zien gebeuren met mijn eigen ogen. Het grimmige beeld van Afrika -- Ik hou van Afrika, maar wat zien we in Arika? We zien ontbossing, we zien de uitbreiding van de woestijn, we zien grote honger, we zien ziektes en bevolkingsgroei in gebieden waar er meer mensen leven op een stukje land dan dat land kan onderhouden, en ze zijn te arm om ergens anders voedsel te kopen. Waren de mensen waarover we gisteren hebben gehoord, op Paaseiland, die hun laatste boom hebben geveld -- waren zij gek? Wisten zij niet wat er aan de gang was? Natuurlijk, maar als je de verlammende armoede gezien hebt in sommige delen van de wereld, is de vraag niet "laten we de boom voor morgen staan", maar "hoe ga ik mijn familie te eten geven vandaag?". Misschien brengt deze laatste boom een paar dollar op, zodat we weer een tijdje voort kunnen, en dan bidden we dat er iets gaat gebeuren dat ons kan redden van het onvermijdelijke einde. Dit is dus een grimmig beeld. Het enige dat we hebben, dat ons zo verschillend maakt van chimpansees of andere levende wezens, is onze geavanceerde spreektaal -- een taal waarmee we kinderen kunnen vertellen over de dingen die er niet zijn. We kunnen praten over het verre verleden, de verre toekomst plannen, ideeën met elkaar bespreken, zodat ideeën voortkomen uit de verzamelde wijsheid van een groep. We kunnen het door met elkaar te praten, we kunnen het met video doen, we kunnen het met teksten. We misbruiken ons geweldige vermogen om wijze beheerders te zijn, en we vernietigen de wereld. In een ontwikkelde wereld is het erger, in zekere zin, omdat we zo goed in staat zijn te weten hoe dom het is wat we doen. Weet je dat we baby'tjes op de wereld zetten een wereld waar, op veel plekken, het water hen vergiftigt. De lucht is schadelijk, en het voedsel dat geteeld wordt op vervuilde grond, vergiftigt hen. Dat gebeurt niet alleen in de ontwikkelingslanden, ver weg, maar overal. Weet je dat we zo'n 50 chemicaliën in ons lichaam hebben die we 50 jaar geleden nog niet hadden? En zoveel ziektes, zoals astma en verschillende soorten kanker, komer vaker voor op plekken waar ons smerige, giftige afval wordt gedumpt. Overal ter wereld brengen we onszelf, de dieren, en de natuur schade toe. Moeder Natuur, die ons voortbracht. Moeder Natuur, met wie we naar mijn mening tijd moeten doorbrengen, waar er bomen en bloemen en vogels zijn die goed zijn voor onze psychologische ontwikkeling. En toch zijn er honderden kinderen in de ontwikkelde wereld die nooit enige natuur zien, omdat ze opgroeien tenmidden van beton. Ze kennen alleen een virtuele realiteit, en hebben geen gelegenheid om in de zon te gaan liggen, of in het bos, met de zonnevlekken die door het bladerdek schijnen. Toen ik ging reizen over de wereld, moest ik het bos verlaten -- daar wil ik het liefste zijn. Ik moest die fascinerende chimpansees verlaten zodat mijn studenten en veldwerkers verder konden studeren want toen ik erachter kwam dat hun aantal van twee miljoen 100 jaar geleden was gezakt naar ongeveer 150.000 nu, wist ik dat ik het bos moest verlaten om alles te doen wat ik kon om mensen overal ter wereld hier bewust van te maken. Hoe meer ik praatte over de slechte toestand van de chimpansees, hoe meer ik besefte dat alles een eenheid vormt, en dat de problemen van de ontwikkelingslanden vaak afstammen van de hebberigheid van de ontwikkelde landen. Alles kwam samen en kreeg -- geen zin, want daar ligt hoop in, zei je -- het werd onzinnig. Hoe kunnen we het doen? Iemand zei dat gisteren, en tijdens mijn rondreizen ontmoette ik steeds jonge mensen die de hoop hadden verloren. Ze voelden wanhoop, ze dachten: "Het maakt eigenlijk niet uit wat we doen, eet, drink en wees blij, want morgen zijn we dood. Alles is hopeloos -- dat wordt ons altijd verteld door de media." Ik ontmoette ook mensen die boos waren, en boosheid kan geweld opleveren, dat weten we allemaal. Ik heb drie jonge kleinkinderen, en als een paar van deze studenten op de middelbare school of universiteit tegen me zou zeggen: "We zijn boos," of "We zijn vervuld van wanhoop, omdat wij denken dat jullie onze toekomst op spel hebben gezet, en we er niets aan kunnen doen." Ik kijk in de ogen van mijn kleinkinderen, en ik denk na over hoeveel schade we deze planeet hebben toegebracht sinds ik zo oud was als zij. Ik voel dan grote schaamte, en daarom heb ik in 1991 in Tanzania een project gestart dat Roots and Shoots (Wortels en Scheuten) heet. Je vindt buiten overal brochures, en al wie met kinderen te maken heeft en zich zorgen maakt om hun toekomst, vraag ik die brochure mee te nemen. Roots and Shoots is een hoopvol project. Roots (wortels) zorgen voor een stevige fundering. Shoots (scheuten) lijken klein, maar om de zon te bereiken kunnen ze door stenen muren heen gaan. De stenen muren zijn zoals alle problemen die we deze planeet hebben aangedaan. Dan is het een hoopvolle boodschap. Honderden en duizenden jonge mensen over de hele wereld kunnen doorbreken, en kunnen een betere wereld creëren. De belangrijkste boodschap van Roots and Shoots is dat elke individu het verschil kan maken. Elke individu kan zijn steentje bijdragen. Iedereen heeft elke dag invloed op de wereld om ons heen, en jullie wetenschappers weten dat je dat niet niet kan -- zelfs al blijf je de hele dag in bed, je ademt zuurstof in en koolstofdioxide uit, en waarschijnlijk ga je naar het toilet, enzovoort. Je maakt verschil op de wereld. Het Roots en Shoots project betrekt de jeugd in drie verschillende deelprojecten. Deze projecten zijn bedoeld om van de wereld om hun heen een betere plek te maken. Een project gaat over zorg voor de eigen menselijke gemeenschap. Eén is voor dieren, ook voor huisdieren -- en ik moet zeggen, ik heb alles geleerd wat ik weet over dierengedrag, zelfs voordat ik naar Gombe en de chimpansees ging, van mijn hond Rusty, mijn maatje tijdens mijn jeugd. Het derde project is voor de plaatselijke omgeving. Wat de kinderen doen, hangt allereerst van hun leeftijd af, En we gaan nu van voor de kleuterschool tot en met de universiteit. Het hangt ervan af of ze in de stad of op het platteland wonen. Het hangt ervan af of ze rijk of arm zijn. Het hangt ervan af in welk deel van, bijvoorbeeld, Amerika ze wonen. We zitten nu in elke staat, en de problemen van Florida zijn anders dan die van New York. Het hangt af van het land waarin ze wonen -- we zitten al in meer dan 60 landen, met ongeveer 5.000 actieve groepen, en ik blijf horen over groepen op allerlei plekken, waar ik nooit van gehoord heb, omdat de kinderen het programma opnemen en zelf verspreiden. Waarom? Omdat ze erachter staan, en zij mogen beslissen wat ze gaan doen. Het is niet iets wat hun ouders zeggen, of hun leerkrachten. Dat werkt, maar als ze zelf beslissen "Wij willen deze rivier schoonmaken en de vis terugbrengen die hier vroeger was. Wij willen de giftige grond weghalen uit dit gebied, en een biotuin aanleggen. Wij willen tijd gaan doorbrengen met oude mensen en naar hun verhalen luisteren en hun orale geschiedenis vastleggen. We willen in een hondenasiel gaan werken. We willen over dieren leren. We willen ..." Weet je, het gaat alsmaar verder, en dat stemt me hoopvol. Ik reis 300 dagen per jaar de wereld rond, en overal zijn er Roots en Shoots-groepen van verschillende leeftijden. Overal zijn er kinderen die met blinkende ogen zeggen: "Kijk hoe we verschil hebben gemaakt!" En nu komt daar technologie bij, want met deze nieuwe manier van elektronisch communiceren, kunnen deze kinderen de wereld rond met elkaar communiceren. Als iemand ons wil helpen, we hebben zovele ideeën, maar we hebben hulp nodig -- we moeten het juiste soort systeem helpen creëren, dat deze jonge mensen helpt om hun opwinding over te brengen. Maar ook -- en dit is zo belangrijk -- om hun wanhoop over te brengen: "We hebben dit geprobeerd en het werkt niet, wat nu gedaan?" En zie, dan is er een andere groep die hun een antwoord geeft, die in Amerika kan zijn, of een groep in Israël, die zegt: "Je hebt het wat verkeerd aangepakt. Probeer het eens zo." De filosofie is heel simpel. We geloven niet in geweld. Geen geweld, geen bommen, geen geweren. Zo los je geen problemen op. Geweld leidt tot geweld, tenminste volgens mij. Hoe lossen we het dan op? De middelen om problemen op te lossen zijn kennis en begrip. Ken de feiten, maar zie hoe ze in het grotere plaatje passen. Hard werk en volharding -- geef niet op -- en liefde en mededogen, die leiden tot respect voor alle leven. Hoeveel minuten nog? Twee, één? Chris Anderson: Eén – Eén à twee. Jane Goodall: Twee, twee, ik kies voor twee. (Gelach) Ga je me van het podium komen sleuren? (Gelach) Dus Roots en Shoots begint het leven van jonge mensen te veranderen. Ik besteed er het grootste deel van mijn energie aan. Ik geloof dat dit soort groep een heel grote invloed kan hebben, niet alleen omdat jullie technologie met ons delen, maar omdat zovelen van jullie kinderen hebben. Als je dit programma meeneemt en aan je kinderen geeft, krijgen ze zo'n mooie kans om goed te gaan doen, omdat ze ouders zoals jullie hebben. Het is zo duidelijk hoezeer jullie ermee begaan zijn om van deze wereld een betere plek te maken. Dat is erg bemoedigend. Maar de kinderen vragen me -- en dit duurt niet meer dan twee minuten, dat beloof ik -- ze zeggen: "Dr. Jane, heeft u echt hoop voor de toekomst? U reist, u ziet al deze vreselijke dingen gebeuren." Ten eerste, het menselijke brein -- daar moet ik niets over zeggen. Nu we weten wat de problemen in de wereld zijn, gaan knappe koppen zoals jullie, de problemen oplossen. Daar hebben we het uitgebreid over gehad. Ten tweede, de weerbaarheid van de natuur. We kunnen een rivier vernietigen en weer tot leven brengen. We kunnen een heel gebied zien vervallen en terug tot bloei brengen, met tijd en een tikkeltje hulp. En ten derde, de laatste spreker had het erover -- of de spreker daarvoor -- over de ontembare menselijke geest. We worden omringd door de meest fantastische mensen die dingen doen die gewoon onmogelijk lijken. Nelson Mandela -- ik neem een stukje steen van de gevangenis op Robbeneiland, waar hij 27 jaar lang zwoegde, en die hij verliet met zo weinig bitterheid dat hij zijn mensen kon wegleiden uit de gruwel van de apartheid zonder bloedbad. Zelfs na 11 september -- en ik was in New York, en ik voelde de angst -- maar niettemin was er zoveel menselijke moed, zoveel liefde en mededogen. En terwijl ik het land rondging daarna, en de angst voelde -- de angst die ertoe leidde dat mensen dachten dat ze niet meer met het milieu konden inzitten, want anders zouden ze niet patriottisch lijken -- en ik probeerde ze aan te moedigen. Iemand kwam aanzetten met een citaat van Mahatma Gandhi: "Als je terugkijkt naar de menselijke geschiedenis, dan zie je dat alle slechte regimes door goede zijn overwonnen." Vlak erna bracht een vrouw me dit belletje, en daarmee wil ik besluiten. Ze zei: "Als je over hoop en vrede praat, laat dan dit belletje klinken. Het is gemaakt van metaal van een onklaar gemaakte landmijn, uit de killing fields van Pol Pot -- één van de slechtste regimes in de menselijke geschiedenis - waar mensen nu hun leven weer op het spoor beginnen te krijgen, na de ineenstorting van het regime. Ja, er is dus hoop, en waar is die? Bij de politici? Ze is in onze handen. Ze is in jouw handen en in de mijne, en in die van onze kinderen. Het is echt aan ons. Wij zijn diegenen die verschil kunnen maken. Als we levens leiden waarbij we bewust de kleinst mogelijke ecologische voetafdruk achterlaten, als we dingen kopen die ethisch verantwoord zijn, en geen dingen die dat niet zijn, kunnen we de wereld van de ene dag op de andere veranderen. Dank u.