Good morning everyone. First of all, it's been fantastic being here over these past few days. And secondly, I feel it's a great honor to kind of wind up this extraordinary gathering of people, these amazing talks that we've had. I feel that I've fitted in, in many ways, to some of the things that I've heard. I came directly here from the deep, deep tropical rainforest in Ecuador, where I was out -- you could only get there by a plane -- with indigenous people with paint on their faces and parrot feathers on their headdresses, where these people are fighting to try and keep the oil companies, and keep the roads, out of their forests. They're fighting to develop their own way of living within the forest in a world that's clean, a world that isn't contaminated, a world that isn't polluted. And what was so amazing to me, and what fits right in with what we're all talking about here at TED, is that there, right in the middle of this rainforest, was some solar panels -- the first in that part of Ecuador -- and that was mainly to bring water up by pump so that the women wouldn't have to go down. The water was cleaned, but because they got a lot of batteries, they were able to store a lot of electricity. So every house -- and there were, I think, eight houses in this little community -- could have light for, I think it was about half an hour each evening. And there is the Chief, in all his regal finery, with a laptop computer. (Laughter) And this man, he has been outside, but he's gone back, and he was saying, "You know, we have suddenly jumped into a whole new era, and we didn't even know about the white man 50 years ago, and now here we are with laptop computers, and there are some things we want to learn from the modern world. We want to know about health care. We want to know about what other people do -- we're interested in it. And we want to learn other languages. We want to know English and French and perhaps Chinese, and we're good at languages." So there he is with his little laptop computer, but fighting against the might of the pressures -- because of the debt, the foreign debt of Ecuador -- fighting the pressure of World Bank, IMF, and of course the people who want to exploit the forests and take out the oil. And so, coming directly from there to here. But, of course, my real field of expertise lies in an even different kind of civilization -- I can't really call it a civilization. A different way of life, a different being. We've talked earlier -- this wonderful talk by Wade Davis about the different cultures of the humans around the world -- but the world is not composed only of human beings; there are also other animal beings. And I propose to bring into this TED conference, as I always do around the world, the voice of the animal kingdom. Too often we just see a few slides, or a bit of film, but these beings have voices that mean something. And so, I want to give you a greeting, as from a chimpanzee in the forests of Tanzania -- Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh! (Applause) I've been studying chimpanzees in Tanzania since 1960. During that time, there have been modern technologies that have really transformed the way that field biologists do their work. For example, for the first time, a few years ago, by simply collecting little fecal samples we were able to have them analyzed -- to have DNA profiling done -- so for the first time, we actually know which male chimps are the fathers of each individual infant. Because the chimps have a very promiscuous mating society. So this opens up a whole new avenue of research. And we use GSI -- geographic whatever it is, GSI -- to determine the range of the chimps. And we're using -- you can see that I'm not really into this kind of stuff -- but we're using satellite imagery to look at the deforestation in the area. And of course, there's developments in infrared, so you can watch animals at night, and equipment for recording by video, and tape recording is getting lighter and better. So in many, many ways, we can do things today that we couldn't do when I began in 1960. Especially when chimpanzees, and other animals with large brains, are studied in captivity, modern technology is helping us to search for the upper levels of cognition in some of these non-human animals. So that we know today, they're capable of performances that would have been thought absolutely impossible by science when I began. I think the chimpanzee in captivity who is the most skilled in intellectual performance is one called Ai in Japan -- her name means love -- and she has a wonderfully sensitive partner working with her. She loves her computer -- she'll leave her big group, and her running water, and her trees and everything. And she'll come in to sit at this computer -- it's like a video game for a kid; she's hooked. She's 28, by the way, and she does things with her computer screen and a touch pad that she can do faster than most humans. She does very complex tasks, and I haven't got time to go into them, but the amazing thing about this female is she doesn't like making mistakes. If she has a bad run, and her score isn't good, she'll come and reach up and tap on the glass -- because she can't see the experimenter -- which is asking to have another go. And her concentration -- she's already concentrated hard for 20 minutes or so, and now she wants to do it all over again, just for the satisfaction of having done it better. And the food is not important -- she does get a tiny reward, like one raisin for a correct response -- but she will do it for nothing, if you tell her beforehand. So here we are, a chimpanzee using a computer. Chimpanzees, gorillas, orangutans also learn human sign language. But the point is that when I was first in Gombe in 1960 -- I remember so well, so vividly, as though it was yesterday -- the first time, when I was going through the vegetation, the chimpanzees were still running away from me, for the most part, although some were a little bit acclimatized -- and I saw this dark shape, hunched over a termite mound, and I peered with my binoculars. It was, fortunately, one adult male whom I'd named David Greybeard -- and by the way, science at that time was telling me that I shouldn't name the chimps; they should all have numbers; that was more scientific. Anyway, David Greybeard -- and I saw that he was picking little pieces of grass and using them to fish termites from their underground nest. And not only that -- he would sometimes pick a leafy twig and strip the leaves -- modifying an object to make it suitable for a specific purpose -- the beginning of tool-making. The reason this was so exciting and such a breakthrough is at that time, it was thought that humans, and only humans, used and made tools. When I was at school, we were defined as man, the toolmaker. So that when Louis Leakey, my mentor, heard this news, he said, "Ah, we must now redefine 'man,' redefine 'tool,' or accept chimpanzees as humans." (Laughter) We now know that at Gombe alone, there are nine different ways in which chimpanzees use different objects for different purposes. Moreover, we know that in different parts of Africa, wherever chimps have been studied, there are completely different tool-using behaviors. And because it seems that these patterns are passed from one generation to the next, through observation, imitation and practice -- that is a definition of human culture. What we find is that over these 40-odd years that I and others have been studying chimpanzees and the other great apes, and, as I say, other mammals with complex brains and social systems, we have found that after all, there isn't a sharp line dividing humans from the rest of the animal kingdom. It's a very wuzzy line. It's getting wuzzier all the time as we find animals doing things that we, in our arrogance, used to think was just human. The chimps -- there's no time to discuss their fascinating lives -- but they have this long childhood, five years of suckling and sleeping with the mother, and then another three, four or five years of emotional dependence on her, even when the next child is born. The importance of learning in that time, when behavior is flexible -- and there's an awful lot to learn in chimpanzee society. The long-term affectionate supportive bonds that develop throughout this long childhood with the mother, with the brothers and sisters, and which can last through a lifetime, which may be up to 60 years. They can actually live longer than 60 in captivity, so we've only done 40 years in the wild so far. And we find chimps are capable of true compassion and altruism. We find in their non-verbal communication -- this is very rich -- they have a lot of sounds, which they use in different circumstances, but they also use touch, posture, gesture, and what do they do? They kiss; they embrace; they hold hands. They pat one another on the back; they swagger; they shake their fist -- the kind of things that we do, and they do them in the same kind of context. They have very sophisticated cooperation. Sometimes they hunt -- not that often, but when they hunt, they show sophisticated cooperation, and they share the prey. We find that they show emotions, similar to -- maybe sometimes the same -- as those that we describe in ourselves as happiness, sadness, fear, despair. They know mental as well as physical suffering. And I don't have time to go into the information that will prove some of these things to you, save to say that there are very bright students, in the best universities, studying emotions in animals, studying personalities in animals. We know that chimpanzees and some other creatures can recognize themselves in mirrors -- "self" as opposed to "other." They have a sense of humor, and these are the kind of things which traditionally have been thought of as human prerogatives. But this teaches us a new respect -- and it's a new respect not only for the chimpanzees, I suggest, but some of the other amazing animals with whom we share this planet. Once we're prepared to admit that after all, we're not the only beings with personalities, minds and above all feelings, and then we start to think about ways we use and abuse so many other sentient, sapient creatures on this planet, it really gives cause for deep shame, at least for me. So, the sad thing is that these chimpanzees -- who've perhaps taught us, more than any other creature, a little humility -- are in the wild, disappearing very fast. They're disappearing for the reasons that all of you in this room know only too well. The deforestation, the growth of human populations, needing more land. They're disappearing because some timber companies go in with clear-cutting. They're disappearing in the heart of their range in Africa because the big multinational logging companies have come in and made roads -- as they want to do in Ecuador and other parts where the forests remain untouched -- to take out oil or timber. And this has led in Congo basin, and other parts of the world, to what is known as the bush-meat trade. This means that although for hundreds, perhaps thousands of years, people have lived in those forests, or whatever habitat it is, in harmony with their world, just killing the animals they need for themselves and their families -- now, suddenly, because of the roads, the hunters can go in from the towns. They shoot everything, every single thing that moves that's bigger than a small rat; they sun-dry it or smoke it. And now they've got transport; they take it on the logging trucks or the mining trucks into the towns where they sell it. And people will pay more for bush-meat, as it's called, than for domestic meat -- it's culturally preferred. And it's not sustainable, and the huge logging camps in the forest are now demanding meat, so the Pygmy hunters in the Congo basin who've lived there with their wonderful way of living for so many hundreds of years are now corrupted. They're given weapons; they shoot for the logging camps; they get money. Their culture is being destroyed, along with the animals upon whom they depend. So, when the logging camp moves, there's nothing left. We talked already about the loss of human cultural diversity, and I've seen it happening with my own eyes. And the grim picture in Africa -- I love Africa, and what do we see in Africa? We see deforestation; we see the desert spreading; we see massive hunger; we see disease and we see population growth in areas where there are more people living on a certain piece of land than the land can possibly support, and they're too poor to buy food from elsewhere. Were the people that we heard about yesterday, on the Easter Island, who cut down their last tree -- were they stupid? Didn't they know what was happening? Of course, but if you've seen the crippling poverty in some of these parts of the world it isn't a question of "Let's leave the tree for tomorrow." "How am I going to feed my family today? Maybe I can get just a few dollars from this last tree which will keep us going a little bit longer, and then we'll pray that something will happen to save us from the inevitable end." So, this is a pretty grim picture. The one thing we have, which makes us so different from chimpanzees or other living creatures, is this sophisticated spoken language -- a language with which we can tell children about things that aren't here. We can talk about the distant past, plan for the distant future, discuss ideas with each other, so that the ideas can grow from the accumulated wisdom of a group. We can do it by talking to each other; we can do it through video; we can do it through the written word. And we are abusing this great power we have to be wise stewards, and we're destroying the world. In the developed world, in a way, it's worse, because we have so much access to knowledge of the stupidity of what we're doing. Do you know, we're bringing little babies into a world where, in many places, the water is poisoning them? And the air is harming them, and the food that's grown from the contaminated land is poisoning them. And that's not just in the far-away developing world; that's everywhere. Do you know we all have about 50 chemicals in our bodies we didn't have about 50 years ago? And so many of these diseases, like asthma and certain kinds of cancers, are on the increase around places where our filthy toxic waste is dumped. We're harming ourselves around the world, as well as harming the animals, as well as harming nature herself -- Mother Nature, that brought us into being; Mother Nature, where I believe we need to spend time, where there's trees and flowers and birds for our good psychological development. And yet, there are hundreds and hundreds of children in the developed world who never see nature, because they're growing up in concrete and all they know is virtual reality, with no opportunity to go and lie in the sun, or in the forest, with the dappled sun-specks coming down from the canopy above. As I was traveling around the world, you know, I had to leave the forest -- that's where I love to be. I had to leave these fascinating chimpanzees for my students and field staff to continue studying because, finding they dwindled from about two million 100 years ago to about 150,000 now, I knew I had to leave the forest to do what I could to raise awareness around the world. And the more I talked about the chimpanzees' plight, the more I realized the fact that everything's interconnected, and the problems of the developing world so often stem from the greed of the developed world, and everything was joining together, and making -- not sense, hope lies in sense, you said -- it's making a nonsense. How can we do it? Somebody said that yesterday. And as I was traveling around, I kept meeting young people who'd lost hope. They were feeling despair, they were feeling, "Well, it doesn't matter what we do; eat, drink and be merry, for tomorrow we die. Everything is hopeless -- we're always being told so by the media." And then I met some who were angry, and anger that can turn to violence, and we're all familiar with that. And I have three little grandchildren, and when some of these students would say to me at high school or university, they'd say, "We're angry," or "We're filled with despair, because we feel you've compromised our future, and there's nothing we can do about it." And I looked in the eyes of my little grandchildren, and think how much we've harmed this planet since I was their age. I feel this deep shame, and that's why in 1991 in Tanzania, I started a program that's called Roots and Shoots. There's little brochures all around outside, and if any of you have anything to do with children and care about their future, I beg that you pick up that brochure. And Roots and Shoots is a program for hope. Roots make a firm foundation. Shoots seem tiny, but to reach the sun they can break through brick walls. See the brick walls as all the problems that we've inflicted on this planet. Then, you see, it is a message of hope. Hundreds and thousands of young people around the world can break through, and can make this a better world. And the most important message of Roots and Shoots is that every single individual makes a difference. Every individual has a role to play. Every one of us impacts the world around us everyday, and you scientists know that you can't actually -- even if you stay in bed all day, you're breathing oxygen and giving out CO2, and probably going to the loo, and things like that -- you're making a difference in the world. So, the Roots and Shoots program involves youth in three kinds of projects. And these are projects to make the world around them a better place. One project to show care and concern for your own human community. One for animals, including domestic animals -- and I have to say, I learned everything I know about animal behavior even before I got to Gombe and the chimps from my dog, Rusty, who was my childhood companion. And the third kind of project: something for the local environment. So what the kids do depends first of all, how old are they -- and we go now from pre-school right through university. It's going to depend whether they're inner-city or rural. It's going to depend if they're wealthy or impoverished. It's going to depend which part, say, of America they're in. We're in every state now, and the problems in Florida are different from the problems in New York. It's going to depend on which country they're in -- and we're already in 60-plus countries, with about 5,000 active groups -- and there are groups all over the place that I keep hearing about that I've never even heard of, because the kids are taking the program and spreading it themselves. Why? Because they're buying into it, and they're the ones who get to decide what they're going to do. It isn't something that their parents tell them, or their teachers tell them. That's effective, but if they decide themselves, "We want to clean this river and put the fish back that used to be there. We want to clear away the toxic soil from this area and have an organic garden. We want to go and spend time with the old people and hear their stories and record their oral histories. We want to go and work in a dog shelter. We want to learn about animals. We want ... " You know, it goes on and on, and this is very hopeful for me. As I travel around the world 300 days a year, everywhere there's a group of Roots and Shoots of different ages. Everywhere there are children with shining eyes saying, "Look at the difference we've made." And now comes the technology into it, because with this new way of communicating electronically these kids can communicate with each other around the world. And if anyone is interested to help us, we've got so many ideas but we need help -- we need help to create the right kind of system that will help these young people to communicate their excitement. But also -- and this is so important -- to communicate their despair, to say, "We've tried this and it doesn't work, and what shall we do?" And then, lo and behold, there's another group answering these kids who may be in America, or maybe this is a group in Israel, saying, "Yeah, you did it a little bit wrong. This is how you should do it." The philosophy is very simple. We do not believe in violence. No violence, no bombs, no guns. That's not the way to solve problems. Violence leads to violence, at least in my view. So how do we solve? The tools for solving the problems are knowledge and understanding. Know the facts, but see how they fit in the big picture. Hard work and persistence --don't give up -- and love and compassion leading to respect for all life. How many more minutes? Two, one? Chris Anderson: One -- one to two. Jane Goodall: Two, two, I'm going to take two. (Laughter) Are you going to come and drag me off? (Laughter) Anyway -- so basically, Roots and Shoots is beginning to change young people's lives. It's what I'm devoting most of my energy to. And I believe that a group like this can have a very major impact, not just because you can share technology with us, but because so many of you have children. And if you take this program out, and give it to your children, they have such a good opportunity to go out and do good, because they've got parents like you. And it's been so clear how much you all care about trying to make this world a better place. It's very encouraging. But the kids do ask me -- and this won't take more than two minutes, I promise -- the kids say, "Dr. Jane, do you really have hope for the future? You travel, you see all these horrible things happening." Firstly, the human brain -- I don't need to say anything about that. Now that we know what the problems are around the world, human brains like yours are rising to solve those problems. And we've talked a lot about that. Secondly, the resilience of nature. We can destroy a river, and we can bring it back to life. We can see a whole area desolated, and it can be brought back to bloom again, with time or a little help. And thirdly, the last speaker talked about -- or the speaker before last, talked about the indomitable human spirit. We are surrounded by the most amazing people who do things that seem to be absolutely impossible. Nelson Mandela -- I take a little piece of limestone from Robben Island Prison, where he labored for 27 years, and came out with so little bitterness, he could lead his people from the horror of apartheid without a bloodbath. Even after the 11th of September -- and I was in New York and I felt the fear -- nevertheless, there was so much human courage, so much love and so much compassion. And then as I went around the country after that and felt the fear -- the fear that was leading to people feeling they couldn't worry about the environment any more, in case they seemed not to be patriotic -- and I was trying to encourage them, somebody came up with a little quotation from Mahatma Gandhi, "If you look back through human history, you see that every evil regime has been overcome by good." And just after that a woman brought me this little bell, and I want to end on this note. She said, "If you're talking about hope and peace, ring this. This bell is made from metal from a defused landmine, from the killing fields of Pol Pot -- one of the most evil regimes in human history -- where people are now beginning to put their lives back together after the regime has crumbled. So, yes, there is hope, and where is the hope? Is it out there with the politicians? It's in our hands. It's in your hands and my hands and those of our children. It's really up to us. We're the ones who can make a difference. If we lead lives where we consciously leave the lightest possible ecological footprints, if we buy the things that are ethical for us to buy and don't buy the things that are not, we can change the world overnight. Thank you.
დილა მშვიდობისა, პირველ როგში ფანტასტიკურია ბოლო ორი დღე იყო აქ, მეორე რიგში დიდი პატივია წარსდე ამ არაჩვეულებრივი ხალხის წინაშე ამ შესანიშნავი საუბრებით. მე ვგრძნობ, რომ მე მრავალმხრივ გამოვიყენებ, ზოგიერთ რამეს , რომელიც აქ გავიგე. ვიწყებ-- აქ პირდაპირ მოვდივარ ღრმა ძალიან, ღრმა ეკვადორის ჯუნგლებიდან, სადაც ვიყავი--იქ თქვენ შეგიძლიათ მოხვდეთ მხოლოდ თვითმფრინავით-- სადაც შეხვდებით ადგილობრივ სახემოხატულ ადამიანებს, რომელთაც თუთიყუშის ბუმბულები უკეთიათ თავზე. იქ ადამიანები იბრძვიან, რათა თავი დაიცვან ნავთობკომპანიებისგან და იმ მაგისტრალებისგან რომლის გაყვანაც უნდათ ტყეში. ისინი ცდილობენ ცხოვრება განავითარონ ტყეში იმ სამყაროში სადაც სისუფთავეა , სადაც ადგილები ჯერ კიდევ შეურყვნელია, სამყარო, რომელიც არ არის დაბინძურებული. და ჩემთვის გასაკვირი და გასაოცარი ის არის. რომ ჩვენ აქ ვსაუბრობთ ამის შესახებ ტედში, სწორედ იქ ტროპიკული ტყეების შუაგულში, იქ იყო რამდენიმე მზის პანელი- პირველი ეკვადორის ამ ნაწილში-- წყალი მოჰქონდათ წყლის სატუმბიდან რის გამოც ქალებს აღარ უხდებოდათ შორს წასვლა. წყალი სუფთა იყო, მაგრამ ბატარების სიმცირის გამო, დიდი ოდენობის ელექტროენერგიის დაზოგვა უხდებიდათ. ასე რომ ყველა სახლს-- იქ დაახლოებით რვა სახლი იყო და ამ პატრა საზოგადოებას--შეეძლო ქონოდა სინათლე ყოველ საღამოს დაახლოებით საათნახევრის განმავლობაში. იქ ყავთ მმართველი ყველა სამეფო რეგალიით, რომელსაც აქვთ საკუთარი ლეპტოპი. (სიცილი) ეს კაცი იყო საზღვარგარეთ , მაგრამ უკან დაბრუნდა, იგი ამბობს: "იცი ჩვენ სწრაფად გადავედით ახალ ეპოქაში , ჩვენ არაფერი ვიცოდით თეთრკანიანებზე 50 წლის წინ და ეხლა ჩვენ აქ ვართ ლეპტოპით ხელში, და სხვადასხვა საშუალებებით რომელთა ათვისებაც გვინდა თანამედროვე მსოფლიოსგან. ჩვენ გვინდა ბევრი რამ ვიცოდეთ ჯანდაცვაზე. გვინდა ვიცოდეთ რას საქმიანობენ სხვები---ჩვენ ყველაფერი გვაინტერესებს. გვინდა ვიცოდეთ სხვადასხვა ენები. ვიცოდეთ ბრიტანული, ფრანგული და ჩინურიც კი, კარგად გამოგვდის ენების სწავლა." ის იქ არის თავისი კომპიუტერით, მაგრამ იბრძვის გაუძლოს ზეწოლებს,--- ვალების გამო, ეკვადორის უცხოური ვალების გამო, უძლებს მსოფლიო ბანკის, IMF-ის და რა თქმა უნდა იმ ადამიანების ზეწოლას, რომლებთაც ტყეების ექსპულატაცია სურთ ნავთობის მოსაპოვებლად. სწორედ , რომ იქიდან მოვდივარ პირდაპირ აქ. მაგრამ, რა თქმა უნდა ჩემი ექსპერიმენტი ვრცელდება სხვა სახის ცივილიზაციაზე-- მე მათ რეალურად ცივილიზაციას ვერ ვუწოდებ. სხვა ცხოვრების წესი, სხვა არსებები. ჩვენ ვისაუბრეთ ადრე ვაიდ დევისთან მსოფლიოში განსხვავებული ადამიანიური კულტურების შესახებ-- მაგრამ სამყარო არ შედგება მხოლოდ ადამიანებისგან, აქ არიან სხვა არსებებიც. სწორედ ეს მინდა გადმოგცეთ ტედის კონფერენციაზე, მე ყოველთვის ვაკეთებ ამას მსოფლიოს მაშტაბით, ხმა ცხოველების სამეფოში. ძალიან ხშირად ჩვენ ვხედავთ სლაიდებს ან კინოებს, მაგრამ ეს ქმნილებები გამოსცემენ ხმებს, რომლებიც რაღაცას ნიშნავს. და მე მინდა გადმოგცეთ მისალმება ტანზანიის ტყის შიმპანზისა- ოუუ ოუუ ოუუ ოუუ ოუუ ოუუ (აპლოდისმენტები) მე შიმპანზეებს ვსწავლობ 1960 წლიდან. ამ პერიოდში განვითარდა თანამედროვე ტექნოლოგიები რომელმაც რეალურად შეცვალა გზა და ბიოლოგებს დიდ დახმარებას უწევს. მაგალითად პირველად რამდენიმე წლის წინ შევძელით ძალიან მარტივად შეგროვებული ფეკალიიის ნიმუშებისთვის გაგვეკეთებინა დნმ-ის ანალიზი და პირველ ეტაპზე ამით გაგვეგო, რომელი მამრი შიმპანზე არის ინდივიდუალურად ახალშობილის მამა. ვინაიდან შიმპანზეებს აქვთ ძალიან განსხვავებული "საზოგადოება". ეს კვლევებს უხსნის ახალ პერსპექტრივებს და შესაძლებლობებს. ჩვენ ასევე ვიყენებთ GSI-ის -იგი არის გეოგრაფიული , ნუ მოკლედ GSI-- რათა განვსაზღვროთ შიმპანზეების გავრცელების არეალი. ასევე ვიყენებთ-მიუხედავათ იმისა, რომ კარგად ვერ გავერკვიე-- სატელიტურ სურათებს რათა ვნახოთ გაუტყეურების არეალი. ასევე არის მიღწევები ინფრარედში, ასე რომ შეგვიძლია ვნახით ცხოველები ღამითაც, და ვიდეოსჩამწერი მოწყობილებები, ჩაწერა ხდება უფრო ხარისხიანი და მეტყველი. ანუ დღეს მრავალმხრივ შეგვიძლია საქმის გაკეთება, რომელიც ჩვენ არ შეგვეძლო 1960 წელს. განსაკუთრებით მაშინ როცა შიმპანზეებს და სხვა ცხოველებს განვითარებული ტვინიებით, ტყვეობაში შეისწავლიან. თანამედროვე ტექნოლოგიები გვეხმარება გამოვიკვლიოთ ზოგიერთი ამ ცხოველის განვითარების უმაღლესი დონე. დღესდღეობით ვიცით, რომ მათ შეუძლიათ შეითვისონ ჩვევები რომლის შესწავლას აბსოლიტურად შეუძლებელი იყო როცა მე ჩავები მეცნიერებაში. ვფიქრობ შიმპანზეს რომელიც ტყვეობაშია, აქვს ბევრი ინტელექტუალური ქცევების უნარი მისი სახელია იანი-იაპონურად რაც სიყვარულს ნიშნავს მასთან ერთად მუშაობა ძალიან სასიამოვნოა. მას უყვარს თავის კომპიუტერი-- ის მიატოვებს ხოლმე თავის დიდ ჯგუფს, მოჩუხჩუხე წყაროს, მის ხეებს და ყველაფერს. ის მოვა და ჯდება თავის კომპიუტერთან. მას უყვარს საბავშო ვიდეო თამაშები. მიუხედავათ იმისა რომ ის 28 წლისაა ის საქმიანობს კომპიუტერთან და კლავიატურას უფრო სწრაფად ხმარობს ვიდრე ზოგიერთი ადამიანი. ის ასრულებს კომპლექსურ დავალებებს ისე, რომ მე ვერ მივყვები მას, მაგრამ გასაოცარი ამ მდედრზე ისაა, რომ არ უყვარს შეცდომების დაშვება. თუ მას აქვს ცუდი გარბენი და ქულები არც ისე მაღალია, ის მოვა და დააბრახუნებს მინაზე ვინაიდან ის ვერ ამჩნევს ექსპერიმენტს ის თხოულობს მეორეჯერ ცდას და როდესაც კონცენტრაციას მოახდენს 20 წუთის მერე უნდა, რომ კვლავ გაიმეოროს იგივე, დაკმაყოფილების მიზნით, რომ მან ეს უკეთ შეასრულა. საჭმელიც არ არის მნიშვნელოვანი იგი იღებს ძალიან პატარა ჯილდოს, საპასუხოდ უყვარს ქიშმიში-- მაგრამ თუ ეტყვი წინასწარ ის გააკეთებს ამას არაფრის სანაცვლოთ. ასე რომ ხომ ხედავთ სად ვართ, შიმპანზე იყენებს კომპიუტერს. შიმპანზეები, გორილები, ორანგუტანგები ასევე სწავლობენ ადამიანური ენის ნიშნებს. აღსანიშნავი ის არის, რომ როდესაც მე პირველად ჩავედი გომბიაში 1960 წელს-- ძალიან კარგად მახსოვს თითქოს გუშინ ყოფილიყოს----- როცა პირველად წავედი მცენარეების დასათვარიელებლად, შიმპანზეები ჩემგან გარბოდნენ, თუმცა ზოგიერთი ნელ-ნელა მეჩვეოდა-- და მე დავინახე შავი გამოსახულება, რომელიც შემოხვეოდა ტერმიტების ბორცვს, მე დავაკვირდი მას ჩემი ჭოგრიტით. საბედნიეროდ ის იყო მამრი-- რომელსაც მე დევიდ გრებერდი დავარქვი-- თუმცა იმ დროს მეცნიერები მეუბნებოდნენ, რომ ცხოველებისთვის სახელის დარქმევა არ შეიძლებოდა მათ უნდა ჰქონოდათ ნომრები ის უფრო მეცნიერული იყო. ასე თუ ისე, დევიდ გრებერდი --დავინახე რომ აგროვებდა პატარა ბალახებს და იყენებდა მას ტერმიტების მიწისქვეშა ბუდიდან ამოსაყვანად. და არა მარტო ამას-ის ხანდახან წყვეტდა ხის ტოტებს და აშორებდა ფოთლებს. სახეს უცვლიდა საგანს ისე, რომ მოსახერხებელი ყოფილიყო გარკვეული მიზნისათვის-- ეს არის იარაღების კეთების საწყისი ეტაპი. ეს აღმოჩენა ძალიან ამაღელვებელი და განსაცვიფრებელი იყო ვინაიდან იმ დროს ფიქრობდნენ რომ ადამიანს, მხოლოდ ადამიანს შეეძლო იარაღის დამზადება და მისი გამოყენება. როდესაც სკოლაში დავდიოდი ჩვენ გვიხსნიდნენ ადამიანს, როგორც იარაღის შემქმნელს. როდესაც ეს ამბავი ჩემმა მენტორმა ლუის ლეკიმ გაიგო, მან თქვა: ''ჩვენ ახალიდან უნდა განსვსაზღვროთ ადამიანი და იარაღი ან შინპანზე უნდა მივიღოთ ადამიანად." (სიცილი) ახლა ჩვენ ვიცით რომ მხოლოდ გომბიაში არის ცხრა სხვადასხვა ხერხი, რომლის საშუალებითაც შიმპანზეები იყენებენ სხვადასხვა საგნებს განხვავებული მიზნებისთვის. უფრო მეტიც აფრიკის იმ ადგილებში, სადაც შიმპანზეებს შეისწავლიან, არის სრულიად განსხვავებული იარაღის გამოყენების ქცევები. დაკვირვების შედეგად, ჩანს რომ ეს ქცევები გადაეცემა ერთი შთამომავლობიდან მეორეს, იმიტაცია და პრაქტიკა-ეს არის ადამიანური კულტურის განსაზღვრება. რას მივაგენით ამ 40 წლის მანძილზე, როდესაც მე და სხვები შევისწავლიდით შიმპანზეებს და სხვა შესანიშნავ პრიმატებს თუ ძუძუმწოვრებს განვითარებული ტვინითა და სოციალური სისტემით, აღმოვაჩინეთ, რომ არ არის მკვეთრი ხაზი რომელიც ადამიანის რასაც ყოფს ცხოველთა სამეფოდან. ის ძალიან მკრთალი ხაზია. როცა ჩვენ ვნახულობთ თუ რას საქმიანობენ ცხოველები ის უფრო და უფრო მცირდება რაც ჩვენ გვაფიქრებინებს, რომ ის ჰგავს ადამიანს. შიმპანზეები-სამწუხაროდ არ გვაქვს დრო, რომ ვილაპარაკოთ მათ მომაჯდოვებელ ცხოვრებაზე-- მაგრამ მათ აქვთ ხანგრძლივი ბავშვობა 5 წელი რომელიც გამოიხატება დედასთან ერთდ ძილში და ძუძუსწოვში, შემდეგი სამი, ოთხი ან ხუთი წელი არის ემოციური დამოკიდებულება მასზე, სანამ შემდეგი ბავშვი გაუჩდება. ამ პერიოდში შესწავლა მნიშვნელოვანია, ვინაიდან ქცევა არის ძალიან შემგუებლური და სხვა უამრავი რამეა რაც შეგვამცნობინებს შიმპანზეების საზოგადოებას. დიდი ხნის განმავლობაში დახმარებებმა დედასთან გატარებულმა ხანგრძლივმა ბავშობამ, ასევე თავის ძმებთან და დებთან ყოფნამ, შეიძლება გასტანოს მთელი ცხოვრება, რომელიც შესაძლოა 60 წელი გაგარძელდეს. მათ 60 წელზე მეტი ხნით შეუძლიათ ცხოვრება ჩვენ კი მხოლოდ 40 წელი გავატარეთ მათთან ერთად. და აღმოვაჩინეთ რომ შიმპანზეებს აქვთ სიბრალულისა და ალტრუიზმის უნარი. აღმოვაჩინეთ არასიტყვიერი კომუნიკაცია-ის ძალიან მდიდარია-- მათ აქვთ ძალიან ბევრი ხმები, რომელსაც სხვადასხვა შემთხვევის დროს იყენებენ. მაგრამ ისინი ასევე ხმარობენ შეხებას, ჟესტებს, პოზებს, და რისთვის აკეთებენ ისინი ამას? ისინი კოცნიან, ისინი ეხუტებიან და ართმევენ ხელს. ისინი ხელს უსმევენ ზურგზე, ტრბახობენ, ამოძრავებენ მუშტს-- იმას რასაც ჩვენ ვაკეთებთ- და ისინი იყენებენ მათ იმავე კონტექსტში რასაც ჩვენ. მათ ყავთ ძალიან გამოცდილი ჯგუფები. ხანდახან ისინი ნადრირობენ მაგრამ არც ისე ხშირად, მაგრამ როცა ისინი ნადირონებნ ჩანან, როგორც გამოცდილი კოოპერაცია ვინაიდან ისინი იყოფენ ნადავლს. ჩვენ აღმოვაჩინეთ რომ მათ აქვთ ემოციები, მარტივი და შესაძლოა ხანდახან ერთიდაიმავე- ისეთი რომელსაც ჩვენ ვეძახით ბედნიერებას , მწუხარებას, უიმედობას. ისინი გონებრივად გრძნობენ ფიზიკურ ტკივილს. მე დრო არ მაქვს, რომ ამ ინფორმაციას მივყვე რომელიც გააუმჯობესებდა თქვენს საქმეს, მინდა ვთქვა,რომ აქ საუკეთესო უნივერსიტეტებში არიან გონებაგახსნილი სტუდენტები, რომლებიც სწავლობენ ცხოველების ემოციებს და პერსონალურ განცდებს. ჩვენ ვიცით რომ შიმპანზეეს და სხვა ცხოველებს აქვთ უნარი აღიქვან თავიანთი თავი სარკეში----საკუთარი თავი როგორც სხვა. მათ აქვთ იუმორის გრძნობა, ეს ისეთი საკითხებია რომელზეც ტრადიციულად ფიქრობდნენ, რომ მხოლოდ ადამიანის პრეროგატივაა. მაგრამ ეს გვასწავლის ჩვენ პატივისცემას---- და ეს პატივისცემა ჩდება არა მხოლოდ შიმპანზეებზე, მე ასევე ვფიქრობ, რომ სხვა გასაოცარი ცხოველების მიმართაც, რომლებთან ერთადაც ჩვენ დედამიწაზე ვცხოვრობთ. ყველაფერი ამის შემდეგ ჩვენ მოგვიხდება ვაღიაროთ, რომ მხოლოდ ჩვენ არ ვართ ისეთი არსებები, რომლებთაც გააჩნია პერნსონალურობა , გონება და ზემოთ ხსენებული გრძნობები, ამის შემდეგ კი ჩვენ დავიწყებთ ფიქრს იმ მეთოდების შესახებ, რომელსაც იყენებს უამრავი მეცნიერი და პლანეტის ბრძენი ქმნილება, ის გვაჩვენებს დიდ სირცხვილს და პირველ რიგში მე ვიქნები. სამწუხარო ფაქტი ის არის, რომ ეს შიმპანზეები რომლებიც გვაფიქრებს ჩვენ ბევრ რამეზე უფრო მეტად, ვიდრე სხვა ქმნილებები ძალიან სწრაფად ქრებიან ბუნებაში. ისინი ქრებიან იმ მიზეზების გამო, რომლის შესახებაც აქ მყოფებმა ძალიან კარგად იცით. გაუტყეურება, ადამიანის პოპულაციის ზრდა რომელსაც უფრო მეტი მიწა სჭირდება. ისინი არიან გადაშენების პირას იმიტომ, რომ ზოგი ტყის კომპანია ჭრიან ხეებს შერჩევის გარეშე. ისინი კი უჩინარდებიან აფრიკის გულიდან. იმიტომ რომ მულტინაციონალური კომპანიები მივიდნენ და გაიყვანეს გზები მათ ასევე უნდათ იგივე გააკეთონ ეკვადორში და დანარჩენ ნაწილში სადაც ტყეები ხელშეუხებელია-- რათა ამოიღონ ნავთობი და საშენი მასალები. ეს გრძელდება კონგოში და მსოფლიოს სხვა ნაწილში, ასევე ცნობილია ისიც , რომ მიდის გამალებული ვაჭრობა. ეს ნიშნავს რომ ასობით , შესაძლოა ათიათასობით წლის წინ ადამიანები რომლებიც ცხოვრობდნენ ტყეში და ჰარმონიულად თანაარსებობდნენ ამ სამყაროსთან ეხლა კლავენ ცხოველებს თვიანთი საჭიროებისადმი საკუთარი თავისთვის და ოჯახისთვის--- ეხლა კი უცბად, გზების გამო მონადირებს ქალაქაიდან შეუძლიათ წავიდნენ იქ. ისინი ესვრიან ყველაფერს რაც კი მოძრაობს თუნდაც დიდი იყოს თუნდაც პატარა ვირთხა, ისინი აშრობენ და წვავწენ მას. შემდეგ ისინი უკეთებენ ტრანსპორტირებას და გადააქვთ ისინი სპეციალური ტანკერებით, ან მაღაროს ტანკერბით ქალაქში სადაც მათ შემდგომ ყიდიან. ხალხი იხდის უფრო მეტ ფულს გატყავებულ ხორცში, ვიდრე შინაურ ხორცში--რომელიც კულტურულად გამოყვანილია. ეს კი ნიშნავს უწყვეტ და უზარმაზარ გადამზიდავ მანქანებს ტყეში ვინაიდან დღეს მოთხოვნაა ხორცზე, პიგმი მონადირებიც კი რომლებიც კონგოს ყურეში ცხოვრობდნენ თავიანთი წყნარი ცხოვრებით უკვე არიან გარეული ესეთ არასუფთა საქმეებში. მათ დაურიგეს იარაღები ისინი ისვრიან ტყის გადამამუშავებელი საწარმოებისთვის და იღებენ ფულს. მათი კულტურა ნადგურდება, ცხოველების ჩათვლით ვიზეც ისინი არიან დამოკიდებულები . ანუ როდესაც ტყის კომპანიები წავლენ იქ არაფერი დარჩება. ჩვენ უკვე ვისაუბრეთ ადგილობრივ ადამიანთა კულტურის განადგურებაზე და ეს კი ჩემს თვალწინ ხდება. ეს არის აფრიკის საშინელი სურათი– მე მიყვარს აფრიკა, და რას ვხედავთ ჩვენ აფრიკაში? ჩვენ ვხედავთ გაუტყეურებას, ჩვენ ვხედავთ რომ უდაბნო ფართოვდება, ვხედავთ მასიურ შიმშილს, ჩვენ ვხედავთ ავადმყოფობებს და ვხედავთ ადამიანთა პოპულაციის ზრდას იმ ნაწილში სადაც ადამიანები მჭიდროდ ცხოვრობენ და იმ ნაწილში სადაც მიწა შედარებით გამოყენებადია, ისინი ძალიან ღარიბები არიან იმისთვის, რომ იყიდონ საჭმელი. სად არიან ადამიანები რომლებზედაც გუშინ გვესმოდა, აღმოსავლეთ კუნძულზე, ვინ მოჭრა მათი უკანასკნელი ხე –სულელები არიან? არ იციან რა ხდება? რა თქმა უნდა, მაგრამ შენ ხედავ გაუსაძლის სიღარიბეს მსოფლიოს ზოგიერთ ნაწილში რის გამოც არ დგას საკითხი, რომ დავტოვოთ ხე ხვალისთვის. "როგორ გამოვკვებო ჩემი ოჯახი დღეს? შესაძლოა მე მივიღო რამდენიმე დოლარი ამ ბოლო ხიდან, რომელიც ცოტა ხანი თავს გაგვატანიანებს, და შემდეგ ვილოცებთ, რომ იქნებ რამე მოხდეს რომ დაგვიცვას გარადუვალი დასასრულისგან." ეს არის შემსუბუქებული სურათი. ერთი რამ გვაქვს, რომელიც გვანსხვავებს შიმანზეებისგან და სხვა ცოცხალი არსებებისგან, ეს არის სალაპარაკო ენა–– ენა, რომლითც ჩვენ შეგვიძლია ვუთხრათ ბავშვებს იმის შესახებ რა აღარ არის აქ. ჩვენ შეგვიძლია ვისაუბრთ ახლო წარსულზე, დავგეგმოთ ახლო მომავალი, გავცვალოთ ერთმანეთში იდეები, იდებს შეუძლიათ გაზარდონ ჯგუფის აკუმულირებული სიბრძნე, ჩვენ შეგვიძია გავაკეთოთ ეს ერთმანეთში ლაპარაკით, ჩვენ შეგვიძლია გავაკეთოთ ეს ვიდეოთი და დაწერილი ტექსტით. ჩვენ შეგვიძლია ვაკრიტიკოთ ის უდიდესი ძალა, რომელიც ჩვენ გმართავს და რითაც ჩვენ ვანადგურებთ მსოფლიოს. განვითარებული მსოფლიო, ძალიან ცუდათ იქცევა, ვინაიდან ჩვენ გვაქვს საკმარისი ცოდნა იმის შესახებ თუ რას ვაკეთებთ ჩვენ. იცით, ჩვენ ვზრდით ბავშვებს მსოფლიოში ბევრ ადგილას სადაც წყალი მათ წამლავს. და ჰაერი ზიანს აყენებს, საჭმელი კი რომელიც იქ იზრდება დაბინძურებული მიწსგან ასევე ვნებს მათ. განვითარებადი მსოფლიო არც ისე შორსაა,ის ყველგან არის. იცით რომ 50 ელემენტი რომელიც დღეს ჩვენ გავქვს ორგანიზმში არ გვქონდა 50 წლის წინ? და უამრავი დაავადება, როგორიც არის ასტმა, და ზოგიერთი სახეობის კიბო არის ზრდადი იმ ადგილებში სადაც ტოქსიკური ნივთიერებები ვრცელდება. ჩვენ საკუთარ თავს ვაყენებთ ზიანს, ისევე როგორც ვაზიანებთ ცხოველებს და საკუთარ ბუნებას. დედა ბუნებას, რომელმაც ჩვენ შეგვქმნა. დედა ბუნებამ, რომელიც ჩვენ გვჭირდება განსატვირთად, სადაც ხეები, ყვავილები და ჩიტები მოქმედებენ ჩვენს ფსიქოლოგიურ მდგომარეობაზე. უკვე არის ასობით და ათასობით ბავშვი განვითრებულ ქვეყნებში, რომელებთაც არასდროს უნახიათ ბუნება, ვინაიდან ისინი იზრდებიან და კონცენტრირებული არიან ვირტუალურ რეალობაში, მათ არ აქვთ შესაძლობლობა წავიდნენ და დაწვნენ მზეზე ან ტყეში თავი შეაფარონ მზის სხივებს და გაისეირნონ კანოეთი. თქვენ იცით, რომ მსოფლიოში მოგზაურობ, მაგრამ ვისურვებდი რომ მუდმივად ვიცხოვრო ტყეში, რომელიც მიყვარს. მე უნდა დავუტოვო ეს შესანიშნავი შიმპანზეები ჩემს სტუდენტებს და ამ საქნიამიანობით დაინტერესებულ ადამიანებს რათა გააგრძელონ მათი შესწავლა ვინადან ისინი მცირდებიან, დაახლოებით ორი მილიონიდან 100 წლის წინ დღეს არიან 150 000, მე ვიცოდი, რომ მე უნდა დამეტოვებინა ტყე და რაც შემეძლო გამეკეთებინა იმისთვის, რომ გამეზარდა მსოფლიოს შეგნება. რაც ბევრს ვლაპარაკობ შიმპანზეების გაჭირვებაზე უფრო, მეტს ვხვდები, რომ ყველაფერი ურთიერთდაკავშირებულია, პრობლემები რომელიც განვითარებულ მსოფლიოს აქვს და ხშირად ეს გამომდინარეობს განვითარებული მსოფლიოს სიხარბიდან, და ყველაფერი ერთად კი ქმნის უიმედობის განცდას--- რაც ნონსენსია. რა შეგვიძლია გავაკეთოთ ჩვენ? იკითხა გუშინ ვიღაცამ, ვინაიდან მე ვმოგზაურობ, მე ვხვდები ადამიანებს რომლებმაც იმედი დაკარგეს. ისინი სასოწარკვეთილნი არიან, ისინი განიცდიან, " კარგი არავის აინტერესებს რასც ჩვენ ვაკეთებთ, ვჭამთ, ვსვამთ და ვქორწინდებით, ხვალ მოვკვდებით. ყველაფერი უიმედოა– ჩვენ ყოველთვის გვამცნობენ მედიით." და მე ვხვდები ადამიანებს, რომლებიც გაბრაზებულები არიან, ისეთი გაბრაზებული, რომ შესაძლოა ბრძოლა დაიწყონ, და ჩვენ ერთაინი ვართ ამაში. მე მყავს სამი პატარა შვილიშვილი, და როდესაც რომელიმე სტუდენტი გახდება და მეტყვის უმაღლეს სკოლაში ან უნივერსიტეტში. " ჩვენ გვშია" ან "ჩვენ სასოწარკვეთილები ვართ ვინაიდან შენ გათვალე ჩვენი მომავალი, მაგრამ ჩვენ არაფერი გააკეტეთ ამის შესაცვლელად და ჩავხედავ ჩემს შვილიშვილებს თვალებში და დავფიქრდები , რამდენი ვავნეთ ჩვენს პლანეტას მას შემდეგ რაც მე მათ ასაკში ვიყავი. მე ვგრძნობ ამ დიდ სირცხვილს და სწორედ ამიტომ 1991 წლიდან ტანზანიაში მე დავიწყე პროგრამა რომელსაც ქვია Roots and Shoots. მსოფლიოს მაშტაბით გამოუშვით პატარა ბროშურები, თითოეულ თქვენგან აქვს ის რაღაც, რაც უზრუნველყობს ბავშვების მომავალს, მე გთხოვთ რომ აიღოთ ბროშურა. ეს Roots and Shoots არის იმედი. Roots(ფესვები) ქმნის ფირმის ფუნდამენტს Shoots(კენწერო) ჩანს ძალიან შორეული. მაგრამ რომ მივაღწიოთ მზემდე უნდა გავამტვრიოთ კედლები, აგურის კედლები, როგორც ყველა პრობლემის საწყისი რომელიც ჩვენ გვაქვს ამ პლანეტაზე. ხედავთ, ეს არის იმედის გზავნილი. ათიათასობით ადამიანს მთელს მსოფლიოში შეუძლია გაარღვიოს და შეცვალოს მსოფლიო უკეთესობისკენ. და ყველაზე მნიშვნელოვანი გზავნილი Roots and Shoots არის ის, რომ ყველას ინდივიდუალურად შეუძლია განსხვავებული საქმე აკეთოს, ყველას აქვს თავისი როლი. თითოეული ჩვენგანი ყოველდღიურად ახდეს გავლენას მსოფლიოზე, და თქვენ მეცნიერებმა იცით არ შეგიძლიათ--- თუ თქვენ მთელი დღე დარჩებით საწოლში თქვენ შეისუნთქვავთ ჟანგბადს და გამოყოფთ ნახშიროჟანგს და მიდიხართ საპირფერეშოში და ასე შემდეგ. ანუ შენ ცვლი გარემოს. ასე, რომ ეს პროგრამა გთავაზობთ სამი სახის პროექტს და ეს სამივე ემსახურება იმას რომ მსოფლიო უკეთესი გახდეს. ერთი პროექტი გულისხმობს ზრუნვას და ურთიერთობას ადამიანებთან. ერთი კიდევ განკუთვნილია ცხოველებისთვის, შინაური ცხოველების ჩათვლით--მე მინდა გითხრათ რომ რომ მე ყველაფერი შევისწავლე რაც ეხება ცხოველების ქცევას მას შემდეგ რაც წავედი გომბიაში, შიმპანზიდან დაწყებილი ჩემი ძაღლით დამთავრებული, რასტი მისი სახელი, რომელიც იყო ჩემი ბავშვობის კომპანიონი. და მესამე ეხება ლოკალურ გარემოს. ამ პროგრამის განხორციელება დამოკიდებულია ბავშვებზე, პირველ რიგში გვაინტერესებს რა ასკის არიან, ვინაიდან ჩვენ ვიწყებთ დაწყებითი სკოლიდან და უნივერსიტეტიდან. ასევე დამოკიდებულია იმაზე ისინი ქალაქში ცხოვრობენ თუ გარეუბანში დამოკიდებულია ღარიბია თუ მდიდარი. დამოკიდებულია ამერიკის რომელ ნაწილში არიან. ჩვენ ეხლა ყველა შტატში ვართ და პრობლემები ფლორიდაში განსხვავდება ნიუ იორკის პრობლემებისგან. ასევე დამოკიდებულია იმაზე თუ, რომელ ქვეყანაში ხარ და ჩვენ ვართ 60-ზე მეტ ქვეყანაში 5000-იანი აქტიური გუნდით და ჯგუფებისგან ვისმენ ისეთ რამეებს, რომლებიც არც კი გამიგია, ვინაიდან ბავშვები მონაწილეობენ ამ პროგრამაში და ავრცელებენ ერთმანეთში. რატომ? ვინაიდან ისინი დაინტერესდნენ ამით და ისინი არიან ერთ-ერთი ნაწილი რომელთაც გადაწყვიტეს ის თუ რას აპირებენ. ამის შესახებ ზოგჯერ მშობლები უყვებიან ან მასწავლებლები ასწავლიან ეს ეფექტურია, მაგრამ თუ ისინი თვითონ გადაწყვიტავენ და იტყვიან ჩვენ გვინდა დავასუფთაოთ ეს მდინარე და გავმრავლოთ თევზები იქ. ჩვენ გვინდა გავწმინდოთ ჰაერი ტოქსიკებისგან და გავაშენოთ ორგანული ბაღი. ჩვენ გვინდა რომ დრო გავატაროთ მოხუც ადამიანებთან მოვისმინოთ მათი ამბები და ჩავიწეროთ მათის ისტრიები, ჩვენ გვინდა რომ ვიმუშაოთ ძაღლების თავშესაფარში ჩვენ გვინდა შევისწავლოთ ცხოველები. ჩვენ გვინდა.........." ეს განწყობა იზრდება და ეს ძალიან დამაიდებელია ჩემთვის. ვინაიდან მე 300 დღე ვმიგზაურობ წელიწადში ყველგან არის Roots and Shoot-ის სხვადასხვა ასაკის ჯგუფები. ბავშვები გაბრწყინებული თვალებით გვეუბნებიან, "შეხედე რა ცვლილებები მოვახდინეთ." დღეს შემოვიდა ტექნოლოგიები, ახალი საკონუმიკაციო სისტემები რითაც ეს ბავშვები მთელი მსოფლიოს მაშტაბით ეკონტაქტებიან ერთმანეთს. თუ ვინმე დაინტერესებულია ჩვენი დახმარებით, ჩვენ გვაქვს ძალიან ბევრი იდეა, მაგრამ ჩვენ გვჭირდება დახმარება რათა შევქმნათ ახალი სახის სისტემა, რომელიც დაეხმარება ამ ახალგაზრდა ადამიანებს გაუზიარონ ერთმანეთს შთაბეჭდილებები და ასევე მნიშვნელოვანია პრობლემები. მაგალითად "ჩვენ ვეცადეთ მაგრამ არაფერი გამოვიდა და რა შეგვიძლია გავაკეთოთ? და შემდეგ სხვა ჯგუფები შეეხმიანებიან ამ ბავშვებს, რომელიც შეიძლება იყოს ამერიკაში ან ისრაელში იტყვიან: "ეჰ, არასწორად გააკეთე , ესე უნდა გაგეკეთებინა." ფილოსოფია ძალიან მარტივია. ჩვენ ძალადობის არ გვჯერა არა ძალადობას, არა ბომბებს, არა იარაღის. ეს არ არის პრობლემების გადაჭრის გზა. ძალადობა შობს ძალადობას. ეს ჩემი შეხედულებაა. ანუ როგორ შეგვიძლია გადავჭრათ ეს საკითხი? პრობლემის გადაჭრის იარაღი არის ცოდნა და გაანალიზება ფაქტების ცოდნა, ნახვა თუ როგორ იმოქმედებს ის ერთიან სურათზე. მძიმე შრომა და შეუპოვრობა -თავის არ დანებება პერსპექტივის დანახვა, ცხოვრების სიყვარული და თანაგრძნობა. რამდენი წუთი დამრჩა? ორი, ერთი? კრის ანდერსონ : ერთი- ერთი ორი? ჯანე გუდალი: ორი, ორი, მე წავიღებ ორ წუთს. (სიცილი) შენ აპირებ მოსვლას და ჩემს აქედან გამოგდებას? (სიცილი) მოკლედ-- Roots and Shoots არის დასაწყისი შეცვალოს ახალგაზრდა ადამიანების ცხოვრება. ეს ის არის, რასაც ჩემს მთლიან ენერგია ვახმარ. მე მჯერა, რომ ესეთი სახის ჯგუფი შესაძლოა იყოს გავლენის მომხდენი, არა ეხლა, იმიტომ რომ თქვე შეგიძლიათ გაინაწილოთ ტექნოლოგია ჩვენთან ერთად, იმიტომ რომ თქვენ გყავთ ბავშვები. და თუ გააცნობთ ამ პროგრამას და გადასცემთ თქვენ ბავშვებს, მათ ექნებათ კარგი შესაძებლობა, რომ გავიდნენ გარეთ და გააკეთონ სიკეთე ვინაიდან მათ ყავთ მშობლები თქვენ სახით. ეს ნათელია, როგორ ცდილობთ თქვენ ყველა, რომ მსოფლიო აქციოთ უკეთეს ადგილად. ეს ძალიან დამაიმედებელია. მაგრამ ბავშვები მკითხულობენ--- ეს არ დაიკავებს ორ წუთზე მეტს , მე პირობას ვიძლევი--- თუ მეტყვიან, " პროფესორო ჯაინ, თქვენ ნამდვილად გაქვთ მომავლის იმედი? თქვენ მოგზაურობთ და ხედავ ამ საშინელებენს რომელიც ხდება." ვუპასუხებ, პირველ რიგში ადამიანს აქვს გონება -მე არ მჭირდება ვთქვა რაიმე ამის შესახებ. ეხლა ჩვენ ვიცით რა პრობლემებია მსოფლიოში, ადამიანის გონება კი ვითრდება, რათა გადაჭრას ეს პრობლემები. ჩვენ ვილაპარაკეთ ამის შესახებ. მეორე ბუნების აღდგენა. ჩვენ შეგვიძლია გავანადგუროთ მდინარე და ჩვენ შეგვიძლია კვლავ დაუბრუნოთ მას ცხოვრება. ჩვენ ვხედავთ, რომ უამრავი ადგილი დაუსახლებელია, რომელიც შასაძლებელია აღვადგინოთ და ავაყვავოთ დროთა განმავლობაში პატარა დახმარების გაწევით. და მესამე , ბოლო გამომსვლელი ლაპარაკობდა ამის შესახებ-ან ბოლოს წინა გამომსვლელი ადამიანის სულის შეუპოვრობის შესახებ. ჩვენს გარშემო უამრავი გასაოცარი ადამიანია რომლებიც აკეთებენ ისეთ რამეებს რომელიც წარმოუდგენელია. ნელსონ მანდელა- მე წამოვიღე პატარა კირქვის ნატეხი რობენის კუნძულის ციხიდან სადაც 27 წელი იყო დატყვევებული გამოვიდა არა გაბოროტებული და შეძლო გაძღოლოდა ხალხს აპარტეიდის შიშისა და სისხლისღვირის გარეშე. 11 სექტემბრის შემდეგ ნიუ იორკში მე ვგრძნობდი შიშს-მიუხედავათ იმისა, რომ იქ იყო ბევრი მამაცობა დიდი სიყვარული და თანაგრძნობა. მას შემდეგ, როდესაც მე დავიწყე ქყვეყანაში სიარული მე ვიგრძენი შიში-- შიში იმისა, რომ ადამიანების წამყვანი გრძნობა იყო შიშის განცდა და მათ აღარ შეეძლოთ გარემოზე წუხილი, ისინი ფიქრობვდნენ რომ არ იყვნენ პატრიოტები-- მე ვცდილობდი გამემხნევებინა ისინი, ვიღაც გამოვიდა მაჰათმა განდის პატარა ციტატით " თუ შენ გადახედავ კაცობრიობის ისტორიას, დაინახავ, რომ ყველა ბოროტი რეჟიმი შეიცვალა კარგით" და ამის შემდეგ ამ ქალმა მომცა ეს პატარა ზარი, და მე მინდა, რომ ჩემი გამოსვლა დავამთავრო ამით. მან თქვა: " თუ შენ ფიქრობ იმედზე და მშვიდობაზე, დააზარუნე. ეს ზარი გაკეთებულია ნაკლებად საშიში ნაღმისგან პილ-პოტის სასაკლაო მინდვრებიდან-- რომელიც იყო ერთ ერთი ყველაზე ბოროტი რეჟიმი მსოფლიოში-- სადაც დღეს ხალხი ერთად იწყებს ცხოვრებას მას შემდეგ რაც რეჟიმი ჩამოვარდა დიახაც ეს არის იმედი და სად არის იმედი? პოლიტიკოსებში? ისე ჩვენს ხელშია. ის თქვენს და ჩემს ხელშია და ჩვენი ბავშვების ხელშია. ეს მართლა ჩვენზეა დამოკიდებული. ჩვენ ვართ ისინი ვისაც ძალუძს განსხვავებულის გაკეთება. თუ ჩვენ წავმართავთ ცხოვრებას ისე, რომ გადავდგათ ნათელი ეკოლოგიური ნაბიჯები, თუ ჩვენ ვიყიდით საგნებს, რომლებიც ეკოლოგიურია და არ ვიყიდით ისეთს, რომელიც არ არის ეკოლოგიური, ჩვენ შეგვიძლია შევცვალოთ მსოფლიო დღეიდან. დიდი მადლობა.