Good morning everyone. First of all, it's been fantastic being here over these past few days. And secondly, I feel it's a great honor to kind of wind up this extraordinary gathering of people, these amazing talks that we've had. I feel that I've fitted in, in many ways, to some of the things that I've heard. I came directly here from the deep, deep tropical rainforest in Ecuador, where I was out -- you could only get there by a plane -- with indigenous people with paint on their faces and parrot feathers on their headdresses, where these people are fighting to try and keep the oil companies, and keep the roads, out of their forests. They're fighting to develop their own way of living within the forest in a world that's clean, a world that isn't contaminated, a world that isn't polluted. And what was so amazing to me, and what fits right in with what we're all talking about here at TED, is that there, right in the middle of this rainforest, was some solar panels -- the first in that part of Ecuador -- and that was mainly to bring water up by pump so that the women wouldn't have to go down. The water was cleaned, but because they got a lot of batteries, they were able to store a lot of electricity. So every house -- and there were, I think, eight houses in this little community -- could have light for, I think it was about half an hour each evening. And there is the Chief, in all his regal finery, with a laptop computer. (Laughter) And this man, he has been outside, but he's gone back, and he was saying, "You know, we have suddenly jumped into a whole new era, and we didn't even know about the white man 50 years ago, and now here we are with laptop computers, and there are some things we want to learn from the modern world. We want to know about health care. We want to know about what other people do -- we're interested in it. And we want to learn other languages. We want to know English and French and perhaps Chinese, and we're good at languages." So there he is with his little laptop computer, but fighting against the might of the pressures -- because of the debt, the foreign debt of Ecuador -- fighting the pressure of World Bank, IMF, and of course the people who want to exploit the forests and take out the oil. And so, coming directly from there to here. But, of course, my real field of expertise lies in an even different kind of civilization -- I can't really call it a civilization. A different way of life, a different being. We've talked earlier -- this wonderful talk by Wade Davis about the different cultures of the humans around the world -- but the world is not composed only of human beings; there are also other animal beings. And I propose to bring into this TED conference, as I always do around the world, the voice of the animal kingdom. Too often we just see a few slides, or a bit of film, but these beings have voices that mean something. And so, I want to give you a greeting, as from a chimpanzee in the forests of Tanzania -- Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh! (Applause) I've been studying chimpanzees in Tanzania since 1960. During that time, there have been modern technologies that have really transformed the way that field biologists do their work. For example, for the first time, a few years ago, by simply collecting little fecal samples we were able to have them analyzed -- to have DNA profiling done -- so for the first time, we actually know which male chimps are the fathers of each individual infant. Because the chimps have a very promiscuous mating society. So this opens up a whole new avenue of research. And we use GSI -- geographic whatever it is, GSI -- to determine the range of the chimps. And we're using -- you can see that I'm not really into this kind of stuff -- but we're using satellite imagery to look at the deforestation in the area. And of course, there's developments in infrared, so you can watch animals at night, and equipment for recording by video, and tape recording is getting lighter and better. So in many, many ways, we can do things today that we couldn't do when I began in 1960. Especially when chimpanzees, and other animals with large brains, are studied in captivity, modern technology is helping us to search for the upper levels of cognition in some of these non-human animals. So that we know today, they're capable of performances that would have been thought absolutely impossible by science when I began. I think the chimpanzee in captivity who is the most skilled in intellectual performance is one called Ai in Japan -- her name means love -- and she has a wonderfully sensitive partner working with her. She loves her computer -- she'll leave her big group, and her running water, and her trees and everything. And she'll come in to sit at this computer -- it's like a video game for a kid; she's hooked. She's 28, by the way, and she does things with her computer screen and a touch pad that she can do faster than most humans. She does very complex tasks, and I haven't got time to go into them, but the amazing thing about this female is she doesn't like making mistakes. If she has a bad run, and her score isn't good, she'll come and reach up and tap on the glass -- because she can't see the experimenter -- which is asking to have another go. And her concentration -- she's already concentrated hard for 20 minutes or so, and now she wants to do it all over again, just for the satisfaction of having done it better. And the food is not important -- she does get a tiny reward, like one raisin for a correct response -- but she will do it for nothing, if you tell her beforehand. So here we are, a chimpanzee using a computer. Chimpanzees, gorillas, orangutans also learn human sign language. But the point is that when I was first in Gombe in 1960 -- I remember so well, so vividly, as though it was yesterday -- the first time, when I was going through the vegetation, the chimpanzees were still running away from me, for the most part, although some were a little bit acclimatized -- and I saw this dark shape, hunched over a termite mound, and I peered with my binoculars. It was, fortunately, one adult male whom I'd named David Greybeard -- and by the way, science at that time was telling me that I shouldn't name the chimps; they should all have numbers; that was more scientific. Anyway, David Greybeard -- and I saw that he was picking little pieces of grass and using them to fish termites from their underground nest. And not only that -- he would sometimes pick a leafy twig and strip the leaves -- modifying an object to make it suitable for a specific purpose -- the beginning of tool-making. The reason this was so exciting and such a breakthrough is at that time, it was thought that humans, and only humans, used and made tools. When I was at school, we were defined as man, the toolmaker. So that when Louis Leakey, my mentor, heard this news, he said, "Ah, we must now redefine 'man,' redefine 'tool,' or accept chimpanzees as humans." (Laughter) We now know that at Gombe alone, there are nine different ways in which chimpanzees use different objects for different purposes. Moreover, we know that in different parts of Africa, wherever chimps have been studied, there are completely different tool-using behaviors. And because it seems that these patterns are passed from one generation to the next, through observation, imitation and practice -- that is a definition of human culture. What we find is that over these 40-odd years that I and others have been studying chimpanzees and the other great apes, and, as I say, other mammals with complex brains and social systems, we have found that after all, there isn't a sharp line dividing humans from the rest of the animal kingdom. It's a very wuzzy line. It's getting wuzzier all the time as we find animals doing things that we, in our arrogance, used to think was just human. The chimps -- there's no time to discuss their fascinating lives -- but they have this long childhood, five years of suckling and sleeping with the mother, and then another three, four or five years of emotional dependence on her, even when the next child is born. The importance of learning in that time, when behavior is flexible -- and there's an awful lot to learn in chimpanzee society. The long-term affectionate supportive bonds that develop throughout this long childhood with the mother, with the brothers and sisters, and which can last through a lifetime, which may be up to 60 years. They can actually live longer than 60 in captivity, so we've only done 40 years in the wild so far. And we find chimps are capable of true compassion and altruism. We find in their non-verbal communication -- this is very rich -- they have a lot of sounds, which they use in different circumstances, but they also use touch, posture, gesture, and what do they do? They kiss; they embrace; they hold hands. They pat one another on the back; they swagger; they shake their fist -- the kind of things that we do, and they do them in the same kind of context. They have very sophisticated cooperation. Sometimes they hunt -- not that often, but when they hunt, they show sophisticated cooperation, and they share the prey. We find that they show emotions, similar to -- maybe sometimes the same -- as those that we describe in ourselves as happiness, sadness, fear, despair. They know mental as well as physical suffering. And I don't have time to go into the information that will prove some of these things to you, save to say that there are very bright students, in the best universities, studying emotions in animals, studying personalities in animals. We know that chimpanzees and some other creatures can recognize themselves in mirrors -- "self" as opposed to "other." They have a sense of humor, and these are the kind of things which traditionally have been thought of as human prerogatives. But this teaches us a new respect -- and it's a new respect not only for the chimpanzees, I suggest, but some of the other amazing animals with whom we share this planet. Once we're prepared to admit that after all, we're not the only beings with personalities, minds and above all feelings, and then we start to think about ways we use and abuse so many other sentient, sapient creatures on this planet, it really gives cause for deep shame, at least for me. So, the sad thing is that these chimpanzees -- who've perhaps taught us, more than any other creature, a little humility -- are in the wild, disappearing very fast. They're disappearing for the reasons that all of you in this room know only too well. The deforestation, the growth of human populations, needing more land. They're disappearing because some timber companies go in with clear-cutting. They're disappearing in the heart of their range in Africa because the big multinational logging companies have come in and made roads -- as they want to do in Ecuador and other parts where the forests remain untouched -- to take out oil or timber. And this has led in Congo basin, and other parts of the world, to what is known as the bush-meat trade. This means that although for hundreds, perhaps thousands of years, people have lived in those forests, or whatever habitat it is, in harmony with their world, just killing the animals they need for themselves and their families -- now, suddenly, because of the roads, the hunters can go in from the towns. They shoot everything, every single thing that moves that's bigger than a small rat; they sun-dry it or smoke it. And now they've got transport; they take it on the logging trucks or the mining trucks into the towns where they sell it. And people will pay more for bush-meat, as it's called, than for domestic meat -- it's culturally preferred. And it's not sustainable, and the huge logging camps in the forest are now demanding meat, so the Pygmy hunters in the Congo basin who've lived there with their wonderful way of living for so many hundreds of years are now corrupted. They're given weapons; they shoot for the logging camps; they get money. Their culture is being destroyed, along with the animals upon whom they depend. So, when the logging camp moves, there's nothing left. We talked already about the loss of human cultural diversity, and I've seen it happening with my own eyes. And the grim picture in Africa -- I love Africa, and what do we see in Africa? We see deforestation; we see the desert spreading; we see massive hunger; we see disease and we see population growth in areas where there are more people living on a certain piece of land than the land can possibly support, and they're too poor to buy food from elsewhere. Were the people that we heard about yesterday, on the Easter Island, who cut down their last tree -- were they stupid? Didn't they know what was happening? Of course, but if you've seen the crippling poverty in some of these parts of the world it isn't a question of "Let's leave the tree for tomorrow." "How am I going to feed my family today? Maybe I can get just a few dollars from this last tree which will keep us going a little bit longer, and then we'll pray that something will happen to save us from the inevitable end." So, this is a pretty grim picture. The one thing we have, which makes us so different from chimpanzees or other living creatures, is this sophisticated spoken language -- a language with which we can tell children about things that aren't here. We can talk about the distant past, plan for the distant future, discuss ideas with each other, so that the ideas can grow from the accumulated wisdom of a group. We can do it by talking to each other; we can do it through video; we can do it through the written word. And we are abusing this great power we have to be wise stewards, and we're destroying the world. In the developed world, in a way, it's worse, because we have so much access to knowledge of the stupidity of what we're doing. Do you know, we're bringing little babies into a world where, in many places, the water is poisoning them? And the air is harming them, and the food that's grown from the contaminated land is poisoning them. And that's not just in the far-away developing world; that's everywhere. Do you know we all have about 50 chemicals in our bodies we didn't have about 50 years ago? And so many of these diseases, like asthma and certain kinds of cancers, are on the increase around places where our filthy toxic waste is dumped. We're harming ourselves around the world, as well as harming the animals, as well as harming nature herself -- Mother Nature, that brought us into being; Mother Nature, where I believe we need to spend time, where there's trees and flowers and birds for our good psychological development. And yet, there are hundreds and hundreds of children in the developed world who never see nature, because they're growing up in concrete and all they know is virtual reality, with no opportunity to go and lie in the sun, or in the forest, with the dappled sun-specks coming down from the canopy above. As I was traveling around the world, you know, I had to leave the forest -- that's where I love to be. I had to leave these fascinating chimpanzees for my students and field staff to continue studying because, finding they dwindled from about two million 100 years ago to about 150,000 now, I knew I had to leave the forest to do what I could to raise awareness around the world. And the more I talked about the chimpanzees' plight, the more I realized the fact that everything's interconnected, and the problems of the developing world so often stem from the greed of the developed world, and everything was joining together, and making -- not sense, hope lies in sense, you said -- it's making a nonsense. How can we do it? Somebody said that yesterday. And as I was traveling around, I kept meeting young people who'd lost hope. They were feeling despair, they were feeling, "Well, it doesn't matter what we do; eat, drink and be merry, for tomorrow we die. Everything is hopeless -- we're always being told so by the media." And then I met some who were angry, and anger that can turn to violence, and we're all familiar with that. And I have three little grandchildren, and when some of these students would say to me at high school or university, they'd say, "We're angry," or "We're filled with despair, because we feel you've compromised our future, and there's nothing we can do about it." And I looked in the eyes of my little grandchildren, and think how much we've harmed this planet since I was their age. I feel this deep shame, and that's why in 1991 in Tanzania, I started a program that's called Roots and Shoots. There's little brochures all around outside, and if any of you have anything to do with children and care about their future, I beg that you pick up that brochure. And Roots and Shoots is a program for hope. Roots make a firm foundation. Shoots seem tiny, but to reach the sun they can break through brick walls. See the brick walls as all the problems that we've inflicted on this planet. Then, you see, it is a message of hope. Hundreds and thousands of young people around the world can break through, and can make this a better world. And the most important message of Roots and Shoots is that every single individual makes a difference. Every individual has a role to play. Every one of us impacts the world around us everyday, and you scientists know that you can't actually -- even if you stay in bed all day, you're breathing oxygen and giving out CO2, and probably going to the loo, and things like that -- you're making a difference in the world. So, the Roots and Shoots program involves youth in three kinds of projects. And these are projects to make the world around them a better place. One project to show care and concern for your own human community. One for animals, including domestic animals -- and I have to say, I learned everything I know about animal behavior even before I got to Gombe and the chimps from my dog, Rusty, who was my childhood companion. And the third kind of project: something for the local environment. So what the kids do depends first of all, how old are they -- and we go now from pre-school right through university. It's going to depend whether they're inner-city or rural. It's going to depend if they're wealthy or impoverished. It's going to depend which part, say, of America they're in. We're in every state now, and the problems in Florida are different from the problems in New York. It's going to depend on which country they're in -- and we're already in 60-plus countries, with about 5,000 active groups -- and there are groups all over the place that I keep hearing about that I've never even heard of, because the kids are taking the program and spreading it themselves. Why? Because they're buying into it, and they're the ones who get to decide what they're going to do. It isn't something that their parents tell them, or their teachers tell them. That's effective, but if they decide themselves, "We want to clean this river and put the fish back that used to be there. We want to clear away the toxic soil from this area and have an organic garden. We want to go and spend time with the old people and hear their stories and record their oral histories. We want to go and work in a dog shelter. We want to learn about animals. We want ... " You know, it goes on and on, and this is very hopeful for me. As I travel around the world 300 days a year, everywhere there's a group of Roots and Shoots of different ages. Everywhere there are children with shining eyes saying, "Look at the difference we've made." And now comes the technology into it, because with this new way of communicating electronically these kids can communicate with each other around the world. And if anyone is interested to help us, we've got so many ideas but we need help -- we need help to create the right kind of system that will help these young people to communicate their excitement. But also -- and this is so important -- to communicate their despair, to say, "We've tried this and it doesn't work, and what shall we do?" And then, lo and behold, there's another group answering these kids who may be in America, or maybe this is a group in Israel, saying, "Yeah, you did it a little bit wrong. This is how you should do it." The philosophy is very simple. We do not believe in violence. No violence, no bombs, no guns. That's not the way to solve problems. Violence leads to violence, at least in my view. So how do we solve? The tools for solving the problems are knowledge and understanding. Know the facts, but see how they fit in the big picture. Hard work and persistence --don't give up -- and love and compassion leading to respect for all life. How many more minutes? Two, one? Chris Anderson: One -- one to two. Jane Goodall: Two, two, I'm going to take two. (Laughter) Are you going to come and drag me off? (Laughter) Anyway -- so basically, Roots and Shoots is beginning to change young people's lives. It's what I'm devoting most of my energy to. And I believe that a group like this can have a very major impact, not just because you can share technology with us, but because so many of you have children. And if you take this program out, and give it to your children, they have such a good opportunity to go out and do good, because they've got parents like you. And it's been so clear how much you all care about trying to make this world a better place. It's very encouraging. But the kids do ask me -- and this won't take more than two minutes, I promise -- the kids say, "Dr. Jane, do you really have hope for the future? You travel, you see all these horrible things happening." Firstly, the human brain -- I don't need to say anything about that. Now that we know what the problems are around the world, human brains like yours are rising to solve those problems. And we've talked a lot about that. Secondly, the resilience of nature. We can destroy a river, and we can bring it back to life. We can see a whole area desolated, and it can be brought back to bloom again, with time or a little help. And thirdly, the last speaker talked about -- or the speaker before last, talked about the indomitable human spirit. We are surrounded by the most amazing people who do things that seem to be absolutely impossible. Nelson Mandela -- I take a little piece of limestone from Robben Island Prison, where he labored for 27 years, and came out with so little bitterness, he could lead his people from the horror of apartheid without a bloodbath. Even after the 11th of September -- and I was in New York and I felt the fear -- nevertheless, there was so much human courage, so much love and so much compassion. And then as I went around the country after that and felt the fear -- the fear that was leading to people feeling they couldn't worry about the environment any more, in case they seemed not to be patriotic -- and I was trying to encourage them, somebody came up with a little quotation from Mahatma Gandhi, "If you look back through human history, you see that every evil regime has been overcome by good." And just after that a woman brought me this little bell, and I want to end on this note. She said, "If you're talking about hope and peace, ring this. This bell is made from metal from a defused landmine, from the killing fields of Pol Pot -- one of the most evil regimes in human history -- where people are now beginning to put their lives back together after the regime has crumbled. So, yes, there is hope, and where is the hope? Is it out there with the politicians? It's in our hands. It's in your hands and my hands and those of our children. It's really up to us. We're the ones who can make a difference. If we lead lives where we consciously leave the lightest possible ecological footprints, if we buy the things that are ethical for us to buy and don't buy the things that are not, we can change the world overnight. Thank you.
Hyvää huomenta kaikille. Ensinnäkin, on ollut ihanaa olla täällä viime päivät. Toisekseen, on suuri kunnia tavallaan päättää tämä erikoislaatuinen tapaaminen, nämä mahtavat puheet, jotka olemme kuulleet. Tunnen kuuluvani joukkoon monin tavoin, joihinkin kuulemistani asioista. Tulin tänne suoraan syvältä, syvältä Ecuadorin trooppisesta sademetsästä, missä olin -- sinne pääsi vain lentokoneella -- alkuperäiskansoihin kuuluvien ihmisten kanssa. Heillä oli maaila kasvoissaan ja papukaijan sulkia päähineissään, missä nämä ihmiset kamppailevat pitääkseen öljy-yhtiöt ja tiet pois metsistään. He kamppailevat kehittääkseen omaa elintapaansa metsässä, maailmassa, joka on puhdas, maailmassa, jota ei ole pilattu, maailmassa, jota ei ole saastutettu. Ja mikä minua niin hämmästytti, ja mikä sopii hyvin siihen, mistä puhumme täällä TEDissä, on se, että siellä keskellä sademetsää oli aurinkopaneeleita -- ensimmäiset siinä osassa Ecuadoria -- ja niitä käytettiin enimmäkseen veden pumppaamiseen, jotta naisten ei tarvitsisi mennä alas. Vesi puhdistettiin, mutta heillä oli myös paljon akkuja, joten he pystyivät varastoimaan sähköä. Joten jokaisessa talossa -- niitä oli muistaakseni kahdeksan -- tässä pienessä yhteisössä -- oli keinovaloa, uskoakseni sitä oli noin puoli tuntia joka ilta. Ja siellä istuu päällikkö kuninkaallisissa koristuksissaan kannettavan tietokoneen kanssa. (Naurua) Tämä mies oli ollut ulkopuolella, mutta tullut takaisin, ja hän sanoi: "Me olemme yllättäen hypänneet kokonaan uuteen aikakauteen. Emme edes tienneet valkoisesta miehestä 50 vuotta sitten, ja nyt meillä on kannettavia, ja on joitain asioita, joita haluamme oppia modernista maailmasta. Haluamme oppia terveydenhuollosta. Haluamme tietää, mitä muut ihmiset tekevät -- se kiinnostaa meitä. Ja haluamme oppia muita kieliä. Haluamme oppia englantia, ranskaa ja ehkä kiinaa, ja me olemme hyviä kielissä." Joten siellä hän on pienen sylimikronsa kanssa, taistelemassa painostavia voimia vastaan -- johtuen Ecuadorin ulkomaanvelasta -- taistelemassa vastaan Maailmanpankkia, IMF:ää ja tietysti niitä, jotka haluavat riistää metsää öljyä pumppaamalla. Tulin siis suoraan sieltä tänne. Mutta tietenkin todellinen osaamiseni on ihan erilaisesta sivilisaatiosta -- en oikeastaan voi kutsua sitä sivilisaatioksi. Erilaisesta elämäntavasta, erilaisesta olemisesta. Puhuimme aiemmin -- tämä ihana puhe Wade Davisilta ihmisten eri kulttuureista eri puolella maailmaa -- mutta maailma ei koostu pelkästään ihmisistä; on myös muita eläinolentoja. Ehdotan tuotavaksi tähän TED-konferenssiin, kuten aina teen ympäri maailman, eläinmaailman äänen. Liian usein näemme vain muutaman kalvon, tai pätkän filmiä, mutta näillä olennoilla on ääniä, jotka merkitsevät jotain. Joten tahdon antaa teille tervehdyksen kuin simpanssilta Tansanian metsissä -- Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh! (Aplodeja) Olen tutkinut simpansseja Tansaniassa vuodesta 1960. Siihen aikaan ei ollut modernia teknologiaa, joka on tosissaan muuttanut kenttäbiologien työtä. Esimerkiksi, ensimmäistä kertaa muutama vuosi sitten yksinkertaisesti keräämällä ulostenäytteitä saimme analysoitua niistä DNA-profiilit, ja ensimmäistä kertaa tiesimme, mikä urossimpanssi oli minkäkin lapsen isä. Koska simpansseilla on hyvin sekalainen paritteluyhteisö. Tämä avaa kokonaan uuden tutkimuspolun. Ja käytämme GSI:tä -- geografinen.. no mikä onkaan, GSI -- selvittääksemme simpanssien vaikutusalueet. Ja käytämme -- huomaatte, etten tosiaan ole innostunut näistä jutuista -- mutta käytämme satelliittikuvia nähdäksemme alueen metsäkadon. Ja tietysti on kehitystä esimerkiksi infrapunateknologiassa, että voi katsella eläimiä yöllä, ja varusteissa videon tallentamiseen, ja tallenusvälineet tulevat kevyemmiksi ja paremmiksi. Joten monilla tavoin voimme tehdä nykyään asioita, joita emme voineet tehdä aloittaessani 1960. Erityisesti, kun simpansseja ja muita eläimiä, joilla on isot aivot, tutkitaan tarhaolosuhteissa, moderni teknologia auttaa meitä etsimään ylempiä tasoja kognitiossa näillä eläimillä. Tiedämme nykyään, että he pystyvät tekoihin, joita olisi pidetty täysin mahdottomina tieteessä silloin, kun itse aloitin. Uskoakseni tarhatuista simpansseista taitavin älyllisesti on Japanissa asuva Ai -- hänen nimensä merkitsee rakkautta -- ja hänellä on ihana hoitaja. Hän rakastaa tietokonettaan -- hän jättää mielellään ison ryhmänsä, juoksevan veden, puut ja kaiken ja tulee istumaan tietokoneelle -- se on kuin lasten videopeli; hän on koukussa. Hän on muuten 28-vuotias, ja hän käyttää ruutua ja kosketuslevyä nopeammin kuin useimmat ihmiset. Hän tekee hyvin monimutkaisia tehtäviä, en ehdi selittää tarkemmin, mutta uskomattomin asia tässä naaraassa on, että hän ei tykkää tehdä virheitä. Jos hän epäonnistuu tehtävässä, ja pisteet eivät ole hyvät, hän tulee ja koputtaa lasiin -- koska hän ei voi nähdä kokeen tekijää -- sillä tavoin hän pyytää uutta yritystä. Hän on jo ollut keskittyneenä noin 20 minuuttia, ja nyt hän haluaa tehdä sen uudelleen, ihan vain saadakseen tyydytyksen hyvin tehdystä työstä. Ruoka ei ole tärkeää -- hän saa pikkupalkinnon, esimerkiksi rusinan, oikeasta vastauksesta -- mutta hän tekee sen ilmankin, jos siitä kerrotaan etukäteen. Joten tässä sitä ollaan, simpanssi käyttämässä tietokonetta. Simpanssit, gorillat, orangit oppivat myös ihmisten viittomakieltä. Kun olin ensikertaa Gombessa vuonna 1960 -- muistan sen niin elävästi kuin se olisi ollut eilen -- ensimmäistä kertaa, taivaltaessani läpi kasvillisuuden, simpanssit yhä edelleen juoksivat minua karkuun, enimmäkseen, vaikka jotkut olivatkin jo vähän tottuneita -- kun näin tumman hahmon kumartuneena termiittikeon yli, ja tutkailin sitä kiikareillani. Se oli, onneksi, yksi aikuinen uros, jonka olin nimennyt David Harmaaparraksi -- ja muuten, sen aikaisen tieteen mukaan minun ei olisi pitänyt nimetä simpansseja; heillä pitäisi olla kaikilla numerot; se olisi tieteellisempää. Joka tapauksessa, David Harmaaparta -- näin, että hän keräili pieniä ruohonkorsia ja käytti niitä termiittien kalasteluun niiden maanalaisesta pesästään. Eikä siinä kaikki -- joskus hän otti oksan, jossa oli lehtiä, ja repi lehdet pois -- muokaten siitä esineen, jota voisi käyttää tiettyyn tarkoitukseen -- työkalujen teon alku. Syy, miksi tämä oli niin jännittävää ja melkoinen läpimurto, oli se, että siihen aikaan ajateltiin, että vain ja ainoastaan ihmiset käyttivät ja tekivät työkaluja. Minun kouluaikoinani meidät määriteltiin "ihminen, työkalujen tekijä." Kun Louis Leakey, mentorini, kuuli tämän, hän sanoi: "Ah, meidän tarvitsee uudelleenmääritellä 'ihminen' tai 'työkalu' tai hyväksyä simpanssit ihmisiksi." (Naurua) Tiedämme nykyään, että yksistään Gombessa on yhdeksän eri tapaa, millä simpanssit käyttävät esineitä eri tarkoituksiin. Lisäksi tiedämme, että Afrikan eri osissa, missä simpansseja on tutkittu, on täysin erilaisia työkalujen käyttötapoja. Ja koska näyttää siltä, että nämä tavat ovat periytyneet sukupolvelta toiselle tarkkailun, matkimisen ja harjoittelun seurauksena -- se on ihmiskulttuurin määritelmä. Olemme havainneet näiden reilun 40 vuoden varrella, joina minä ja muut olemme tutkineet simpansseja ja muita ihmisapinoita, ja kuten sanoin, muita nisäkkäitä, joilla on monimutkaiset aivot ja sosiaaliset rakennelmat, olemme havainneet, että ei ole tarkkaa rajaa, joka eristää meidät ihmiset muusta eläinkunnasta. Se on hyvin epämääräinen raja. Ja se muuttuu yhä mutkaisemmaksi sitä mukaa, kun löydämme eläimet tekemästä asioita, joita me ylimielisyydessämme kuvittelimme vain ihmisten tekevän. Simpanssit -- nyt ei ole aikaa keskustella heidän mielenkiintoisista elämistään -- mutta heillä on pitkä lapsuus, viisi vuotta imetystä ja äidin kanssa nukkumista, sitten toiset kolme, neljä tai viisi vuotta riippuvaisina äidistään, vaikka seuraava lapsi olisi jo syntynyt. Oppimisen tärkeys tuona aikana, kun käytös on muokattavissa -- ja simpanssien yhteisössä on hirveän paljon opittavaa. Pitkän aikavälin välittävät ja kannustavat siteet, jotka kehittyvät pitkässä lapsuudessa äitiin, veljiin ja sisariin, ja jotka voivat kestää läpi elämän, mikä voi olla jopa 60 vuotta. He voivat itse asiassa elää pidempään kuin 60 vuotta tarhaoloissa, mutta me olemme tutkineet heitä vasta 40 vuotta luonnossa. Havaitsimme, että simpanssit kykenevät aitoon myötätuntoon ja altruismiin. Heidän elekielessään -- joka on hyvin rikasta -- heillä on äännähdyksiä, joita he käyttävät eri tilanteissa, mutta he käyttävät myös kosketusta, asentoa ja eleitä, ja mitä he tekevät? He pussaavat, halaavat, pitävät käsistä. He taputtavat toisiaan selkään; he rehvastelevat; he heristävät nyrkkiään -- asioita, joita me teemme, ja he tekevät sen samassa asiayhteydessä. He työskentelevät yhdessä erittäin hienostuneesti. Joskus he metsästävät -- eivät kovin usein, mutta kun he metsästävät, he osoittavat hienostunutta yhteistyötä, ja he jakavat saaliin. Havaitsimme, että he näyttävät tunteita, samankaltaisia kuin meidän -- ellei peräti samoja -- kuin mitä me kuvailemme itsessämme onnellisuudeksi, surullisuudeksi, peloksi ja epätoivoksi. Heille on tuttua niin henkinen kuin fyysinenkin kipu. Minulla ei ole aikaa mennä yksityiskohtiin, joilla todistaisin näitä teille, mutta kerron vain, että meillä on erittäin älykkäitä opiskelijoita parhaista yliopistoista tutkimassa eläimien tunteita ja eläimien persoonallisuutta. Tiedämme, että simpanssit ja jotkut muut otukset voivat tunnistaa itsensä peilistä -- "itse" erotuksena "muista." Heillä on huumorintajua, ja nämä ovat sellaisia asioita, joita perinteisesti on pidetty ihmisten erioikeutena. Mutta tämä opettaa meille uutta kunnioitusta -- ja se on uutta kunnioitusta ei vain simpansseja kohtaan, ehdotan, vaan myös joitain muita tämän planeetan kanssamme jakavia ihmeellisiä eläimiä kohtaan. Ollessamme valmiita myöntämään, että emme sittenkään ole ainoita olentoja, joilla on persoona, mieli ja erityisesti tunteet, ja sitten alamme miettiä tapoja, joilla käytämme ja hyväksikäytämme niin monia muita tuntevia, ajattelevia olentoja tällä planeetalla, se todella antaa syyn tuntea syvää häpeää, ainakin minun kohdallani. Surullinen asia näissä simpansseissa -- jotka ehkä kaikista olennoista eniten opettivat meille pikkaisen nöyryyttä -- on se, että luonnossa he katoavat kovaa vauhtia. He katoavat syistä, jotka kaikki tässä huoneessa tuntevat liiankin hyvin. Metsien hakkuu, ihmispopulaatioiden kasvu, lisääntynyt maan tarve. Ne katoavat, koska jotkut puualan yhtiöt tekevät avohakkuita. Ne katoavat sydänmaillaan Afrikassa, koska monikansalliset hakkuuyhtiöt ovat tehneet teitä -- kuten he haluavat tehdä Ecuadorissa ja muilla alueilla, missä metsät ovat säilyneet koskemattomina -- saadakseen sieltä öljyä tai puuta. Tämä on johtanut Kongon jokialueella, ja muualla maailmassa, niin sanottuun puskalihan kauppaamiseen. Satoja tai ehkä jopa tuhansia vuosia ihmiset ovat eläneet noissa metsissä harmonisessa yhteiselossa tappaen eläimiä vain tarpeeseensa joko itselleen tai perheilleen -- nyt, yhtäkkiä teitä pitkin tulee metsästäjiä kaupungeista. He ampuvat kaiken, mikä liikkuu ja on isompi kuin rotta; he kuivattavat sen auringossa tai savustavat sen. Ja nyt heillä on liikkumavälineitä; he ottavat saaliinsa puurekkojen tai kaivosrekkojen kyytiin ja myyvät sen kaupungissa. Ihmiset maksavat puskalihasta enemmän kuin kasvatetusta -- tämä mieltymys on osa kulttuuria. Se ei ole kestävää, ja isot hakkuuleirit metsässä tarvitsevat lihaa, joten pygmimetsästäjät Kongon jokialueella, jotka elivät erinomaista elämää useita satoja vuosia, ovat nyt korruptuneita. Heille annetaan aseita; he ampuvat hakkuuleireille; he saavat rahaa. Heidän kulttuurinsa tuhoutuu yhdessä eläinten kanssa, joista he ovat riippuvaisia. Kun hakkuuleiri siirtyy, mitään ei jää jäljelle. Olemme jo puhuneet ihmiskulttuurien katoamisesta, ja olen itse todistanut sen tapahtumista. Ja synkkä kuva Afrikassa -- Rakastan Afrikkaa, mitä me näemme Afrikassa? Metsien hakkuuta; aavikoitumista; nälänhätää; sairauksia ja ihmisväestön kasvua alueilla, joilla elää enemmän ihmisiä maa-alueella kuin mitä maa-alue pystyy ylläpitämään, ja he ovat liian köyhiä ostaakseen ruokaa muualta. Olivatko ne ihmiset, joista kuulimme eilen, ihmiset, jotka Pääsiäissaarilla hakkasivat viimeisen puun -- olivatko he tyhmiä? Eivätkö he nähneet mitä oli tapahtumassa? Jos on nähnyt rampauttavaa köyhyyttä joissain osissa maailmaa, silloin ei ajatella "Jätetään puu huomiselle." "Miten aion ruokkia perheeni tänään? Ehkä saan muutaman dollarin tästä viimeisestä puusta, mikä auttaisi meitä vähän aikaa, ja sitten rukoilemme, että tapahtuu jotain, mikä pelastaa meidät väistämättömältä lopulta." Joten kuva on aika synkkä. Yksi asia, mikä erottaa meidät simpansseista ja muista eliöistä, on hienostunut puhuttu kieli -- kieli, jonka avulla voimme kertoa lapsillemme asioista, jotka eivät ole paikalla. Voimme kertoa kaukaisesta menneisyydestä, tulevaisuuden suunnitelmasta, keskustella ajatuksistamme keskenämme siten, että uudet ajatukset voivat saada alkunsa koko ryhmän tiedoista. Voimme tehdä sen juttelemalla; voimme tehdä sen videon kautta tai kirjoituksen kautta. Hyväksikäytämme tätä mahtavaa voimaamme -- jonka avulla voisimme olla viisaita hoivaajia -- maapallon tuhoamiseen. Kehitysmaissa tilanne on tavallaan huonompi, koska meillä on pääsy tietoon kaikesta siitä typeryydestä, mitä teemme. Tiesittekö, että synnytämme maailmaan vauvoja moniin paikkoihin, joissa vesi myrkyttää heidät? Ilmakin on siellä haitallista, ja ruoka on kasvatettu saastuneessa maaperässä, myrkyttäen heidät. Se ei tapahdu vain kaukaisissa kehitysmaissa vaan joka puolella. Tiesittekö, että meillä kaikilla on kehoissamme noin 50 eri kemikaalia, joita meillä ei ollut vielä 50 vuotta sitten? Joten monet sairauksistamme, kuten astma, ja jotkut syövät, ovat lisääntymässä paikoissa, joihin likainen myrkyllinen jätteemme kaadetaan. Vahingoitamme itseämme ympäri maailman samalla tavoin kuin vahingoitamme eläimiä ja luontoa itseään -- Luontoäiti, joka synnytti meidät; Luontoäiti, jonka sylissä meidän pitäisi uskoakseni viettää aikaa, missä on puita, kukkia ja lintuja meidän terveen psyykkisen kehityksemme edistämiseksi. Ja silti on satoja ja taas satoja lapsia teollisuusmaissa, jotka eivät koskaan näe luontoa, koska he kasvavat betonin keskellä ja tuntevat vain virtuaalitodellisuuden. Heillä ei ole mahdollisuutta mennä makoilemaan aurinkoon tai metsään, valon siivilöityessä puun latvustojen läpi. Matkustellessani ympäri maailman minun on täytynyt jättää metsä -- rakastan siellä olemista. Minun piti jättää kiehtovat simpanssit opiskelijoilleni ja muulle henkilökunnalle opiskeltavaksi, koska saatuani selville, että he vähenivät noin kahdesta miljoonasta sata vuotta sitten noin 150 000 tänä päivänä, tiesin, että minun täytyi jättää metsä tehdäkseni kaikkeni tietoisuuden herättämiseksi ympäri maailman. Mitä enemmän puhuin simpanssien ahdingosta, sitä enemmän tajusin, että kaikki on yhteydessä toisiinsa ja kehitysmaiden ongelmat niin kovin usein saavat alkunsa teollisuusmaiden ahneudesta, ja kaikki palaset sopivat yhteen ja siinä oli -- no ei järkeä, toivo elää järjessä, sanoit -- siinä ei ole järkeä. Miten voimme tehdä näin? Joku sanoi sen eilen. Matkustellessani ympäri maailman tapasin nuoria, jotka olivat menettäneet toivonsa. He tunsivat epätoivoa, he tunsivat: "Ei ole mitään väliä mitä teemme; syödään, juodaan ja ollaan iloisia, koska huomenna kuolemme. Kaikki on toivotonta -- meille kerrotaan aina niin mediassa." Ja sitten tapasin joitain, jotka olivat vihaisia, ja viha, joka voi muuttua väkivallaksi, se on meille kaikille tuttua. Minulla on kolme lastenlasta, ja kun jotkut näistä opiskelijoista sanoi minulle koulussa tai yliopistossa: "Olemme vihaisia", tai "Olemme epätoivoisia, koska tunnemme, että olette pilanneet tulevaisuutemme emmekä me voi sille mitään." Silloin katsoin silmiin pieniä lapsenlapsiani ja ajattelin, miten paljon olemme vahingoittaneet planeettaamme niistä ajoista, kun olin heidän ikäisensä. Tunnen syvää häpeää, ja siksi 1991 Tansaniassa aloitin ohjelman nimeltä Roots and Shoots. Ulkona on siitä pieni esite. Jos teillä on mitään tekemistä lasten kanssa ja välitätte heidän tulevaisuudestaan, pyydän teitä ottamaan esitteen. Roots and Shoots on toivoa tuova ohjelma. Roots, juuret, luovat vankan pohjan. Shoots, versot, vaikuttavat pieniltä, mutta kurkottaessaan aurinkoon ne voivat rikkoa vaikka tiiliseiniä. Nähkää tiiliseinät ja kaikki ongelmat, jotka olemme tuottaneet tälle planeetalle. Sitten näette, se on viesti toivosta. Satoja ja tuhansia nuoria ihmisiä ympäri maailman voi mennä läpi esteistä ja tehdä maailmastamme paremman. Roots and Shootsin tärkein viesti on, että jokainen yksilö voi vaikuttaa. Jokaisella yksilöllä on oma roolinsa. Jokainen meistä vaikuttaa ympärillään olevaan maailmaan joka päivä, ja te tieteilijät tiedätte, että sitä ei voi itse asiassa -- vaikka pysyisi sängyssä koko päivän, silti hengittää happea ja tuottaa CO2:sta, ja luultavasti käy vessassa, ja sen sellaista -- jokaisella on oma vaikutuksensa maailmaan. Joten Roots and Shoots -ohjelmassa nuoria osallistuu kolmeen eri projektiin. Nämä projektit tähtäävät tekemään maailman paremmaksi heidän ympärillään. Yhdessä projektissa välitetään omasta ihmisyhteisöstä. Yhdessä eläimistä, myös kotieläimistä, -- ja minun on sanottava, että opin kaiken tietämäni eläinten käyttäytymisestä, jo ennen kuin menin Gombeen ja tapasin simpanssit, koiraltani Rustylta, joka oli lapsuuteni leikkikaveri. Kolmas projekti käsittelee paikallista ympäristöä. Lasten tehtävät projektissa riippuvat heidän iästään -- heitä on esikouluikäisistä yliopistoa käyviin. Se riippuu siitä, asuvatko he kaupungin keskustassa vai maaseudulla. Se riippuu siitä, ovatko he varakkaita vai köyhiä. Se riippuu siitä, mistä päin, esimerkiksi Yhdysvaltoja, he ovat. Meillä on toimintaa joka osavaltiossa, ja ongelmat Floridassa ovat erilaisia kuin ongelmat New Yorkissa. Se riippuu siitä, missä maassa he ovat -- meillä on jo yli 60 maata ja 5 000 aktiivista ryhmää -- ja kuulen jatkuvasti ryhmistä, joista en ollut edes tietoinen, koska lapset ottavat tämän ohjelman ja levittävät sitä omin neuvoin. Miksi? Koska he uskovat sen sanomaan, ja he saavat itse päättää, mitä he haluavat tehdä. Heidän vanhempansa tai opettajansa eivät käske heitä. Se toimii, mutta jos he päättävät itsekseen: "Haluamme puhdistaa tämän joen ja palauttaa siihen kalat, jotka olivat siellä ennen. Haluamme poistaa myrkyllisen maan tältä alueelta ja perustaa oman puutarhan. Haluamme viettää aikaa vanhusten kanssa ja kuunnella heidän tarinoitaan ja nauhoittaa ne. Haluamme auttaa kodittomia koiria. Haluamme oppia eläimistä. Haluamme..." Lista sen kun jatkuu. Se herättää minussa toivoa. Matkustaessani ympäri maailman 300 päivää vuodessa joka puolella tapaan eri-ikäisten Roots and Shoots -ryhmiä. Kirkkain silmin lapset sanovat: "Katso minkä vaikutuksen olemme saaneet aikaisiksi." Ja nyt teknologia tulee mukaan, sillä tällä uudella elektronisen kommunikaation muodolla nämä lapset voivat keskustella keskenään ympäri maailman. Jos ketään kiinnostaa auttaa meitä, meillä on monia ideoita, mutta tarvitsemme apua -- luomaan oikeanlaisen systeemin, jonka avulla nämä nuoret ihmiset pääsevät kertomaan innostuksestaan. Mutta myös -- tämä on tärkeää -- kertomaan epätoivostaan, jotta he voivat sanoa: "Olemme kokeilleet tätä eikä se toimi, mitä meidän tulisi tehdä?" Ja sitten, kuin ihmeen kaupalla toinen ryhmä vastaa näille lapsille, jotka saattavat olla Yhdysvalloissa, tai ehkä tämä ryhmä on Israelissa, kertoen: "Joo, teitte sen vähän väärin. Näin teidän pitäisi se tehdä." Filosofiamme on hyvin yksinkertainen. Emme hyväksy väkivaltaa. Ei väkivaltaa, pommeja tai aseita. Sillä tavoin ei voi ratkaista ongelmia. Väkivalta johtaa väkivaltaan, ainakin minun mielestäni. Joten miten ratkomme? Välineet ongelmien ratkaisuun ovat tieto ja ymmärrys. Tunne tosiasiat, ja selvitä miten ne sopivat kokonaiskuvaan. Kova työ ja sinnikkyys -- älä anna periksi -- ja rakkaus ja myötäeläminen johtavat kaiken elämän kunnioitukseen. Kuinka monta minuuttia vielä? Kaksi, yksi? Chris Anderson: Yksi -- yhdestä kahteen. Jane Goodall: Kaksi, kaksi, otan kaksi. (Naurua) Aiotko pakottaa minut pois lavalta? (Naurua) Joka tapauksessa -- käytännön tasolla, Roots and Shoots on alkanut muuttaa nuorten ihmisten elämiä. Käytän siihen suurimman osan energiastani. Uskon, että tällaisella ryhmällä voi olla hyvin iso merkitys, ei vain siksi, että voitte jakaa teknologiaanne kanssamme, vaan myös siksi, että monella teistä on lapsia. Jos otatte tämän lehtisen ulkoa ja annatte sen lapsillenne, heillä on hieno mahdollisuus mennä ja tehdä jotain hyvää, koska heillä on teidän kaltaisenne vanhemmat. On selvillä, miten paljon te kaikki välitätte yrityksistä muuttaa maailmamme parempaan päin. Se on hyvin rohkaisevaa. Mutta lapset kysyvät minulta -- ja tämä ei vie kahta minuuttia pidempään, lupaan -- "Dr. Jane, oletteko te toiveikas tulevaisuuden suhteen? Te matkustatte, näette kaikkia hirveitä asioita tapahtumassa." Ensinnäkin, ihmisaivo -- Siitä minun ei tarvitse sanoa mitään. Nyt kun tiedämme, mitä ongelmia meillä on ympäri maailman, ihmisaivot, kuten teidän, nousevat ratkaisemaan niitä ongelmia. Olemme puhuneet siitä paljon. Toisekseen, luonnon joustavuus. Voimme tuhota joen, ja voimme palauttaa sen eloon. Voimme nähdä alueen hävityksen jäljiltä, ja se voidaan palauttaa entiseen loistoonsa, kun annetaan aikaa tai vähän apua. Ja kolmanneksi, edellinen tai sitä edellinen puhuja puhui tästä -- ihmisten sisukkuus, joka on lannistumaton. Olemme mitä ällistyttävimpien ihmisten ympäröimiä. He tekevät asioita, jotka vaikuttavat täysin mahdottomilta. Nelson Mandela -- otan palan kalkkikiveä Robben Islandin vankilasta, jossa hän oli pakkotyössä 27 vuotta, ja tuli ulos niin vähän katkeroituneena, että hän pystyi johtamaan kansansa apartheidin kauhuista ilman verilöylyä. Jopa 11. syyskuuta jälkeen -- olin New Yorkissa ja tunsin pelon -- silti siellä oli paljon rohkeutta ja niin paljon rakkautta ja armeliaisuutta. Mennessäni ympäri maata sen jälkeen ja tuntiessani pelon -- pelon, joka johti ihmisiä tuntemaan, että he eivät voineet enää murehtia ympäristön tilasta, koska he eivät vaikuttaisi isänmaallisilta -- yritin rohkaista heitä, joku keksi tämän pienen lainauksen Mahatma Gandhilta: "Jos katsotaan ihmiskunnan historiaa, nähdään, että jokainen paha hallintojärjestelmä on tullut hyvän kaatamaksi." Ja juuri sen jälkeen nainen toi minulle tämän pienen kellon, ja haluan lopettaa tähän. Hän sanoi: "Jos puhut toivosta ja rauhasta, soita tätä. Tämä kello on tehty puretun maamiinan metallista, Pol Potin tappokentiltä -- yksi ihmiskunnan historian pahimmista hallintojärjestelmistä -- missä ihmiset alkavat järjestellä elämäänsä normaaliksi, kun hallintojärjestelmä mureni. Joten kyllä, on toivoa, ja missä on toivoa? Onko se poliitikoissa? Se on meidän käsissämme. Se on sinun käsissäsi ja minun käsissäni ja lastemme käsissä. Se on kiinni meistä. Meillä on valta tehdä jotain. Jos elämme elämää, jossa tietoisesti jätämme mahdollisimman pienen ekologisen jalanjäljen, jos ostamme asioita, jotka ovat eettisiä, emmekä osta niitä, jotka eivät ole, voimme muuttaa maailman yhdessä yössä. Kiitos.