God morgen alle sammen. For det første, har det været fantastisk at være her i løbet af de sidste par dage. Og for det andet, jeg føler at det er en stor ære at samle denne ekstraordinære forsamling af mennesker, disse forbløffende foredrag som vi har haft. Jeg føler at jeg har passet ind, på mange måder, til nogle af de ting som jeg har hørt. Jeg kom direkte hertil fra den dybe, dybe tropiske regnskov i Ecuador, hvor jeg var ude -- man kunne kun komme der med fly -- med indfødte mennesker med maling på deres ansigt og papegøje fjer på deres hovedbeklædning, hvor disse mennesker kæmper for at prøve at holde oliefirmaerne og holde vejene ude af deres skove. De kæmper for at udvikle deres egen måde på at leve i skoven i en verden der er ren, en verden der ikke er kontamineret, en verden der ikke er forurenet. Og det der var så forbløffende for mig, og det der passer lige ind med det vi taler om her ved TED, er at der, i midten af denne regnskov, var nogle solpaneler -- den første i den del af Equador -- og det var primært for at få vand op med en pumpe så kvinderne ikke skulle gå ned. Vandet blev renset, men fordi de havde mange batterier, var de i stand til at opbevare meget elektricitet. Så hvert hus -- og der var, tror jeg, otte huse i dette lille samfund -- kunne have lys i, jeg tror det var cirka en halv time hver aften. Og der er høvdingen, i al sin kongelige pragt, men en bærbar computer. (Latter) Og denne mand, han har været udenfor, men han er kommet tilbage, og han sagde, "I ved, vi er pludselig hoppet ind i en helt ny periode, og vi vidste ikke engang noget om den hvide mand for 50 år siden, og her er vi nu med bærbare computere, og der er nogle ting vi vil lære fra den moderne verden. Vi vil vide noget om sundhedsvæsenet. Vi vil vide noget om hvad andre mennesker gør -- vi er interesserede i det. Og vi vil lære andre sprog. Vi vil lære engelsk og fransk og måske kinesisk, og vi er gode til sprog." Så der er han med sin lille bærbare computer, men kæmper imod det store pres -- på grund af gælden, Ecuadors udenlandsgæld -- kæmper mod presset fra Verdensbanken, IMF, og selvfølgelig, menneske der vil udnytte skovene og tage olien. Så, direkte fra der til her. Men, selvfølgelig, mit virkelig ekspertiseområde ligger i en helt anden slags civilisation -- jeg kan ikke virkelig kalde det en civilisation. En anden måde at leve på, et andet væsen. Vi talte tidligere -- dette vidunderlige foredrag af Wade Davis om de forskellige menneskelige kulturer rundt om i verden -- men verden er ikke sammensat udelukkende af mennesker; der er også andre dyr. Og jeg foreslår at bringe ind i denne TED konference, som jeg altid gør rundt om i verden, dyrerigets stemme. For ofte ser vi bare et par slides, eller en smule film, men disse væsner har stemmer der betyder noget. Så, jeg vil give jer en hilsen, ligesom fra en chimpanse i skovene i Tanzania -- Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh! (Bifald) Jeg har studeret chimpanser i Tanzania siden 1960. I løbet af den tid, har der været moderne teknologier der virkelig har transformeret måden hvorpå biologer i felten gør deres arbejde. For eksempel, den første gang, for et par år siden, ved simpelthen at indsamle små prøver fækalier var vi i stand til at få dem analyseret -- at få lavet DNA profilering -- så for første gang, ved vi faktisk hvilke mandlige chimpanser der er fædre til hvert individuelle barn. Fordi chimpanser har et meget promiskuøst parringssamfund. Så dette åbner for en helt ny måde på at forske på. Og vi bruger GSI -- geografisk et eller andet, GSI -- til at fastslå chimpansers rækkevide. Og vi bruger -- I kan se at jeg ikke rigtig er inde i denne slags ting -- men vi bruger satellit billeder til at se på skovrydningen i området. Og selvfølgelig, er der udviklinger i infrarød, så man kan se dyrene om natten, og udstyr til at optage film, og båndoptagelser bliver lettere og bedre. Så på mange, mange måder, kan vi i dag gøre ting som vi ikke kunne gøre da vi startede i 1960. Specielt når chimpanser, og andre dyr med store hjerner, bliver studeret i fangeskab, moderne teknologi hjælper os med at søge efter de øvre kognitive niveau i nogle af disse ikke-menneskelige dyr. Så det vi ved i dag er, at de er i stand til præstationer som videnskaben troede var absolut umulige dengang jeg begyndte. Jeg tror at den chimpanse i fangeskab der er dygtigst i intellektuel kunnen er den der hedder Ai i Japan -- hendes navn betyder kærlighed -- og hun har en dejlig følsom partner der arbejder med hende. Hun elsker sin computer -- hun efterlader sin store flok, og hendes rindende vand, og hendes træer og det hele. Og hun kommer og sætter sig ved denne computer -- det er ligesom et computerspil for et barn; hun er fanget. Hun er 28, for øvrigt, og hun gør ting med sin computerskærm og en touch pad som hun kan gøre hurtigere end de fleste mennesker. Hun laver meget komplekse opgaver, og jeg har ikke tid til at forklare yderligere, men det forbløffende ved denne hun er at hun ikke kan lide at begå fejl. Hvis hun har haft en dårlig tur og hendes score ikke er god, kommer hun hen og prikker på glasset -- fordi hun kan ikke se forsøgslederen -- hvilket betyder at hun beder om endnu en tur. Og hendes koncentration -- hun har allerede koncentreret sig meget i 20 minutter eller så, og nu vil hun gøre det hele forfra igen, bare for den tilfredsstillelse at have gjort det bedre. Og maden er ikke vigtig -- hun får godt nok en lille belønning, for eksempel en rosin for et rigtigt svar -- men hun vil gøre det for ingenting, hvis man fortæller det på forhånd. Så her er vi, en chimpanse der bruger en computer. Chimpanser, gorillaer, orangutanger lærer også menneskes tegnsprog. Men pointen er at da jeg først var i Gombe i 1960 -- jeg husker det så godt, så tydeligt, som om jeg var der i går -- den første gang, da jeg gik gennem vegetationen, løb chimpanserne stadig væk fra mig, for det meste, selvom nogle var lidt mere akklimatiseret -- og jeg så denne mørke skikkelse, bøjet hen over indgangen til et termitbo, og jeg kiggede med min kikkert. Det var, heldigvis, en voksen han som jeg havde navngivet David Greybeard -- og for øvrigt, dengang fortalte videnskaben mig at jeg ikke skulle navngive chimpanser; de skulle alle have numre; det var mere videnskabeligt. Nå, men David Greybeard -- og jeg så at hen samlede små stykker græs og brugte dem til at fiske termitter op fra boet i undergrunden. Og ikke kun det -- han ville nogen gange tage en gren med blade på og tage bladene af -- modificerede en genstand til at gøre den brugbar til et specifikt formål -- begyndelsen af redskabsfremstilling. Grunden til at dette var så spændende og så stort et gennembrud er at dengang, troede man at mennesker, og kun mennesker, brugte og fremstillede redskaber. Da jeg var i skole, blev vi defineret som mennesket, redskabsmageren. Så da Louis Leakey, min mentor, hørte dette nyt, sagde han, "Ah, nu må vi redefinere "menneske", redefinere "redskab", eller acceptere chimpanser som mennesker." (Latter) Vi ved nu at kun i Gombe, er der ni forskellige måder hvorpå chimpanser bruger forskellige objekter til forskellige formål. Ydermere, vi ved at der i forskellige dele i Afrika, hvorend chimpanser er blevet studeret, er der komplet forskellige redskabsbrugs-adfærd. Og fordi det lader til at disse mønstre bliver givet videre fra en generation til den næste, gennem observation, imitation og øvelse -- er det definitionen på menneskelig kultur. Det vi ser er at i løbet af disse nogle og 40 år som jeg og andre har studeret chimpanser og andre store aber, og, som jeg siger, andre pattedyr med komplekse hjerner og sociale systemer, har vi fundet ud af at der alligevel, ikke er en skarp linje der deler mennesker fra resten af dyreriget. Det er en meget udvisket linje. Den bliver hele tiden mere udvisket i takt med at vi finder dyr der gør ting som vi, i vores arrogance, plejede at tro kun var menneskelige. Chimpanserne -- der er ikke tid til at diskutere deres fascinerende liv -- men de har denne lange barndom, fem år med at amme og sove hos deres mor, og så endnu tre, fire eller fem år af følelsesmæssig afhængighed af hende, selv når det næste barn fødes. Vigtigheden af at lære i den tidsperiode, når adfærden er fleksibel -- og der er en forfærdelig masse at lære i chimpanse samfundet. De længerevarende kærlige støttende forbindelser der udvikles gennem deres lange barndom med deres mor, med deres brødre og søstre, og som kan vare hele livet, kan være op imod 60 år. De kan faktisk leve længere end 60 år i fangeskab, så vi har kun været 40 år i naturen indtil videre. Og vi ser at chimpanser er i stand til ægte medfølelse og altruisme. Vi ser i deres ikke-verbale kommunikation -- dette er meget rigt -- de har mange lyde, som de bruger i forskellige sammenhænge, men de rører også, poserer, gestikulerer, og hvad gør de? De kysser; de omfavner; de holder hånd. De klapper hinanden på ryggen; de spankulerer; de giver hånd -- den slags ting vi gør, og de gør dem i de samme sammenhænge. De har meget sofistikeret samarbejde, Nogle gange jager de -- ikke så tit, men når de jager, viser de sofistikeret samarbejde, og de deler byttet. Vi ser at de viser følelser, lig med -- nogle gange måske samme måde -- som dem vi beskriver i os selv som glæde, sorg, frygt, fortrydelse. De kender både til mental og fysisk lidelse. Og jeg har ikke tid til at gå ned i den information der vil bevise nogle af disse ting for jer, ud over at sige at de er meget kvikke studerende, i de bedste universiteter, der studerer følelser i dyr, studerer personlighed i dyr. Vi ved at chimpanser og nogle andre væsner kan genkende sig selv i spejle -- "selv" i modsætning til "andre". De har humoristisk sans, og det er den slags ting der traditionelt set er blevet tænkt på som menneskelige prærogativ. Men dette lærer os en ny respekt -- og det er en ny respekt ikke kun for chimpanser, vil jeg foreslå, men nogle af de andre forbløffende dyr som vi deler denne planet med. Når vi engang er klar til at indrømme at vi trods alt, ikke er de eneste væsner med personligheder, sind og frem for alt følelser, og så begynder vi at tænke på måderne vi bruger og misbruger så mange andre følende, vise væsner på denne planet, det giver virkelig grund for dyb skam, i hvert fald for mig. Så, det sørgelige er at disse chimpanser -- der måske har lært os, mere end andre væsner, en smule ydmyghed -- der er i naturen, forsvinder meget hurtigt. De forsvinder på grund af årsager som alle jer i dette lokale kender alt for godt. Skovrydning, væksten i den menneskelige befolkning, brugen for mere jord. De forsvinder på grund af nogle skovdrift virksomheder der kommer ind og rydder det hele. De forsvinder i hjertet af deres jord i Afrika fordi store multinationale skovdrift virksomheder er kommet ind og har lavet veje -- ligesom de vil gøre i Ecuador og andre dele hvor skoven forbliver uberørt -- til at tage olien eller tømmeret. Og det har ført til her i Congo-bækkenet, og andre dele i verden, til det der er kendt som bush-kød handel. Dette betyder at der selvom i hundredvis, måske tusindvis af år, mennesker har levet i disse skove, eller hvilket habitat det end må være, i harmoni med verden, kun dræber de dyr som de har brug for til sig selv og deres familie -- nu, pludseligt, på grund af vejene, kan jægerne tage ind fra byen. De skyder alt, hver eneste ting der bevæger sig der er større end en lille rotte; de soltørrer eller røger det. Og nu har de transportmulighed; de putter det på skovdrifts lastbiler eller minevirksomheds lastbiler ind til byerne hvor de sælger det. Og mennesker betaler mere for bush-kød, som det hedder, end for kød fra tamme dyr -- det er kulturelt set foretrukket. Og det er ikke holdbart, og de store skovdrifts lejre i skoven kræver nu kød, så pygmæ jægerne i Congo-bækkenet der har levet der med deres vidunderlige måde at leve på i så mange hundrede år nu er korrupte. De giver våben; de skyder for skovdrift virksomhederne; de får penge. Deres kultur bliver ødelagt, sammen med dyrene som de er afhængige af. Så, når skovdrifts lejrene flytter, er der ikke noget tilbage. Vi har allerede talt om tabet af menneskelig kulturel diversitet, og jeg har set det ske med egne øjne. Og det dystre billede i Afrika -- jeg elsker Afrika, og hvad ser vi i Afrika? Vi ser skovrydning; vi ser at ørkenen udbredes; vi ser massiv sult; vi ser sygdomme og vi ser befolkningsvækst i områder hvor der bor flere mennesker på et bestemt stykke jord, end det stykke jord på nogen måde kan støtte, og de er for fattige til at købe mad andre steder fra. Var de mennesker vi hørte om i går, på Påskeøen, der fældede deres sidste træ -- var de dumme? Var de ikke klar over det der skete? Selvfølgelig, men hvis man har set den lammende fattigdom i nogle dele af denne verden er det ikke et spørgsmål om "Lad os gemme træet til i morgen." "Hvordan skal jeg brødføde min familie i dag? Måske kan jeg få bare et par dollars ud af dette sidste træ hvilket vil holde os gående bare lidt længere, og så vil jeg bede for at noget vil ske til at redde os fra denne uundgåelige slutning." Så, dette er et temmelig grumt billede. Den ene ting vi har, som gør os så forskellig fra chimpanser eller andre levende væsner, er dette sofistikerede talte sprog -- et sprog hvormed vi kan fortælle vores børn om ting der ikke er der. Vi kan tale om den fjerne fortid, planlægge fjerne fremtid, diskuttere ideer med hinanden, så ideerne kan vokse fra den akkumulerede visdom i gruppen. Vi kan gøre det ved at tale med hinanden; vi kan gøre det gennem video; vi kan gøre det gennem det skrevne ord. Og vi misbruger denne store evne vi har til at være vise forvaltere, og vi ødelægger verden. I den udviklede verden, på en måde, er det værre, fordi vi har så meget adgang til en viden om den dumhed af det vi gør. Er I klar over, at vi opfostrer små babyer i en verden hvor, mange steder, vandet forgifter dem? Og luften skader dem, og maden der bliver dyrket fra den forurenede jord forgifter dem. Og det er ikke kun i den fjerne udviklende verden; det er overalt. Er I klar over at vi alle har omkring 50 kemikalier i vores krop som vi ikke havde for cirka 50 år siden? Så mange af lidelserne, som astma og bestemte former for kræft, er stigende på steder hvor vores beskidte giftige affald bliver dumpet. Vi skader os selv rundt om i verden, lige så vel som vi skader dyrene, lige så vel som vi skader naturen selv -- Moder Natur, der skabte os; Moder Natur, hvor jeg mener at vi skal tilbringe tid, hvor der er træer og blomster og fugle til vores gode psykologiske udvikling. Og alligevel, er der hundredvis og hundredvis af børn i den udviklende verden der aldrig ser naturen, fordi de vokser op i beton og alt de kender er virtual reality, men ingen mulighed for at gå ud og ligge i solen, eller i skoven, med de plettede solpletter der kommer ned fra løvtaget oven over dem. Som jeg rejste rundt i verden, I ved, måtte jeg forlade skoven -- det er der jeg elsker at være. Jeg måtte forlade disse fascinerende chimpanser så mine studerende og personale i felten kunne fortsætte med at studere fordi, da jeg fandt ud af at de svandt ind fra omkring to millioner for 100 år siden til cirka 150.000 nu, vidste jeg at jeg måtte forlade skoven til at gøre hvad jeg kunne for at forhøje opmærksomheden i verden. Og jo mere jeg talte om chimpansernes vanskelige situation, jo mere realisere jeg mig det faktum at alt er forbundet med hinanden, og problemerne i den udviklende verden stammer ofte fra grådigheden af den udviklede verden, og alt var forbundet med hinanden, og skabte -- ikke mening, håbet ligger i meningen, siger man -- det skaber en ikke mening. Hvordan kan vi gøre det? Nogen sagde det i går. Og som jeg rejste rundt, blev jeg ved med at møde unge mennesker der havde mistet håbet. De følte sig fortvivlede, de følte, "Jamen, det gør ingen forskel hvad vi gør; spis, drik og vær glad, for i morgen dør vi. Alt er håbløst -- det får vi altid at vide i medierne." Og så mødte jeg nogle der var vrede, og vrede kan forvandle sig til voldelighed, og det er vi alle bekendte med. Og jeg har tre små børnebørn, og når nogle af disse studerende ville sige til mig ved gymnasier eller universiteter, ville de sige, "Vi er vrede," eller "Vi er fyldte med fortvivlelse, fordi vi føler du har kompromitteret vores fremtid, og der er ingenting vi kan gøre ved det." Og jeg kiggede mine børnebørns øjne, og jeg tænker på hvor meget vi har skadet denne planet siden jeg var i deres alder. Jeg føler denne dybe skam, og det er derfor jeg i Tanzania i 1991, startede et program der hedder Roots and Shoots. Der er små brochurer overalt udenfor, og hvis nogen af jer har noget at gøre med børn og bekymrer jer om deres fremtid, beder jeg jer om at tage den brochure. Og Roots and Shoots er et program for håb. Roots [rødder] skaber et fast fundament. Shoots [skud] virker småt, men for at nå solen kan de bryde gennem murstensvægge. Se murstensvæggene som alle de problemer som vi har påført denne planet. Så, ser I, er det et budskab om håb. Hundredvis og tusindvis af unge mennesker i hele verden kan bryde gennem, og kan gøre dette til en bedre verden. Og det vigtigste budskab i Roots and Shoots er at hvert eneste individ gør en forskel. Hvert individ har en rolle at spille. Hver eneste af os påvirker verden omkring os hver dag, og I forskere ved at man faktisk ikke kan -- selv hvis man bliver i sengen hele dagen, indånder man ilt og afgiver CO2, og går formentlig på WC, og den slags ting -- man gør en forskel i verden. Så, Roots and Shoots programmet involverer ungdommen i tre forskellige projekter. Og dette er projekter der gør verden omkring dem til et bedre sted. Et projekt der viser omsorg og bekymring for ens egen menneske samfund. Et for dyr, inklusive husdyr -- og jeg må sige, jeg lærte alt jeg ved om dyreadfærd selv før jeg kom til Gombe og chimpanserne, fra min hund Rusty, der var min barndomsven. Og det tredje projekt: noget for det lokale miljø. Så det børnene gør kommer for det første an på, hvor gamle de er -- og vi rækker nu fra daginstitutionerne op til universitetet. Det kommer an på om de er er i den indre by eller på landet. Det kommer an på om de er rige eller fattige. Det kommer an på hvilken del, af for eksempel, Afrika de er i. Vi er i alle stater nu, og problemerne i Florida er forskellige fra problemerne i New York. Det kommer an på hvilket land de er i -- og vi er allerede i mere end 60 lande, med cirka 5.000 aktive grupper -- og der er grupper over det hele som jeg bliver ved med at høre om, som jeg aldrig har hørt om, på grund af børnene der tager programmet og udbreder det selv. Hvorfor? Fordi de selv tror på det, og det er dem der beslutter hvad de vil gøre. Det er ikke noget deres forældre fortæller dem, eller deres lærere fortæller dem. Det er effektivt, men hvis de bestemmer selv, "Vi vil rense denne flod og sætte de fisk tilbage som der var før. Vi vil fjerne den forurenede jord fra dette område og have en økologisk have. Vi vil ud og tilbringe tid med de gamle mennesker og høre deres historier og optage deres mundtlige historier. Vi vil ud og arbejde i en hundekennel. Vi vil lære om dyr. Vi vil …" I ved, det fortsætter og fortsætter, og dette er meget lovende for mig. Som jeg rejser rundt i verden 300 dage om året, hvorend jeg kommer er der en gruppe af Roots and Shoots i forskellige aldre. Overalt er der børn med skinnende øjne der fortæller, "Se på den forskel vi har gjort." Og nu kommer teknologien ind i det, fordi med denne nye måde at kommunikere elektronisk på kan disse børn kommunikere med hinanden over hele verden. Og hvis nogen er interesserede i at hjælpe os, har vi så mange ideer men vi har brug for hjælp -- vi har brug for hjælp til at skabe det rigtige system der vil hjælpe disse unge mennesker med at kommunikere deres begejstring. Men også -- og dette er så vigtigt -- til at kommunikere deres fortvivlelse, til at sige, "Vi har prøvet det her og det virker ikke, og hvad skal vi gøre?" Og så, se engang, er der en anden gruppe der svarer disse børn der kan sidde i Amerika, eller måske er dette en gruppe i Israel, der siger, "Ja, I gjorde det lidt forkert. Det er sådan her I bør gøre det." Filosofien er meget simpel. Vi tror ikke på voldelighed. Ingen vold, ingen bomber, ingen våben. Det er ikke måden til at løse problemer. Vold avler vold, det er i hvert fald sådan jeg ser det. Så hvordan løser vi det? Redskaberne til at løse problemerne er viden og forståelse. Kend fakta, men se hvordan de passer ind i det store billede. Hårdt arbejde og vedholdenhed -- giv ikke op -- og kærlighed og medfølelse leder til respekt for al liv. Hvor mange minutter endnu? To, et? Chris Anderson: Et -- et til to. Jane Goodall: To, to, jeg bruger to. (Latter) Kommer du herop og trækker mig væk? (Latter) Uanset -- så dybest set, Roots and Shoots begynder at forandre unge menneskers liv. Det er det jeg vier det meste af min tid til. Og jeg mener at en gruppe som denne kan have en kæmpestor indflydelse, ikke kun fordi man kan dele teknologi med os, men fordi så mange af jer har børn. Og hvis man tager dette program ud, og giver det til jeres børn, har de en virkelig mulighed for at komme ud og gøre noget godt, fordi de har forældre som jer. Og det er tydeligt hvor meget I alle bekymrer jer om at prøve at gøre denne verden til et bedre sted. Det er meget opmuntrende. Men børnene beder mig om -- og dette vil ikke tage mere end to minutter, det lover jeg -- børnene siger, "Dr. Jane, har du virkelig håb for fremtiden? Du rejser, du ser alle at alle disse forfærdelige ting ske." For det første, den menneskelige hjerne -- jeg behøver ikke at sige noget om den. Nu da vi ved hvilke problemer der er rundt omkring i verden, vil menneskelige hjerner ligesom jeres rejse sig og løse opgaven. Og vi har talt meget om det. For det andet, naturens modstandsdygtighed. Vi kan ødelægge en flod, og vi kan vække den til live igen. Vi kan sørge for at et område bliver øde, og det kan komme til at blomstre igen, med tiden eller en smule hjælp. Og for det tredje, den forrige foredragsholder talte om det -- eller foredragsholderen inden, talte om den ukuelige menneskelige ånd. Vi er omgivet af de mest utrolige mennesker der gør ting der lader til at være komplet umulige. Nelson Mandela -- jeg tager et lille stykke kalksten fra Robben Island fængslet, hvor han arbejdede i 27 år, og kom ud med så lidt bitterhed, han kunne lede sit folk fra apartheidens rædsler uden et blodbad. Selv efter 11. september -- og jeg var i New York og jeg følte frygten -- ikke desto mindre, var der så meget menneskelig mod, så meget kærlighed og så meget medfølelse. Og da jeg så rejste rundt i landet efter det og følte frygten -- frygten der fik folk til at føle at de ikke kunne bekymre sig om miljøet mere, for det tilfælde at de ikke ville virke patriotiske -- og jeg prøvede at opmuntre dem, kom nogen med et lille citat af Mahatma Gandhi, "Hvis man ser tilbage gennem den menneskelige historie, ser man at hvert eneste onde regime er overvundet af det gode." Og lige derefter kom en kvinde med denne lille klokke, og jeg vil ende med denne bemærkning. Hun sagde, "Hvis du taler om håb og fred, så ring med denne. Denne klokke er lavet af metal fra en desarmeret landmine, fra likviderings stederne af Pol Pot -- et af de mest onde regimer i den menneskelige historie -- hvor mennesker nu begynder at samle deres liv sammen igen efter at regimet er smuldret. Så, ja, der er håb, og hvor er håbet? Er det derude med politikerne? Det er i jeres hænder. Det er i jeres hænder og mine hænder og vores børns. Det er i virkeligheden op til os. Vi er dem der kan gøre en forskel. Hvis vi lever et liv hvor vi bevidst efterlader det lettest mulige miljømæssige fodaftryk, hvis vi køber de ting der er etiske at købe for os og ikke køber ting der ikke er, kan vi ændre verden fra den ene dag til den anden. Tak.
Good morning everyone. First of all, it's been fantastic being here over these past few days. And secondly, I feel it's a great honor to kind of wind up this extraordinary gathering of people, these amazing talks that we've had. I feel that I've fitted in, in many ways, to some of the things that I've heard. I came directly here from the deep, deep tropical rainforest in Ecuador, where I was out -- you could only get there by a plane -- with indigenous people with paint on their faces and parrot feathers on their headdresses, where these people are fighting to try and keep the oil companies, and keep the roads, out of their forests. They're fighting to develop their own way of living within the forest in a world that's clean, a world that isn't contaminated, a world that isn't polluted. And what was so amazing to me, and what fits right in with what we're all talking about here at TED, is that there, right in the middle of this rainforest, was some solar panels -- the first in that part of Ecuador -- and that was mainly to bring water up by pump so that the women wouldn't have to go down. The water was cleaned, but because they got a lot of batteries, they were able to store a lot of electricity. So every house -- and there were, I think, eight houses in this little community -- could have light for, I think it was about half an hour each evening. And there is the Chief, in all his regal finery, with a laptop computer. (Laughter) And this man, he has been outside, but he's gone back, and he was saying, "You know, we have suddenly jumped into a whole new era, and we didn't even know about the white man 50 years ago, and now here we are with laptop computers, and there are some things we want to learn from the modern world. We want to know about health care. We want to know about what other people do -- we're interested in it. And we want to learn other languages. We want to know English and French and perhaps Chinese, and we're good at languages." So there he is with his little laptop computer, but fighting against the might of the pressures -- because of the debt, the foreign debt of Ecuador -- fighting the pressure of World Bank, IMF, and of course the people who want to exploit the forests and take out the oil. And so, coming directly from there to here. But, of course, my real field of expertise lies in an even different kind of civilization -- I can't really call it a civilization. A different way of life, a different being. We've talked earlier -- this wonderful talk by Wade Davis about the different cultures of the humans around the world -- but the world is not composed only of human beings; there are also other animal beings. And I propose to bring into this TED conference, as I always do around the world, the voice of the animal kingdom. Too often we just see a few slides, or a bit of film, but these beings have voices that mean something. And so, I want to give you a greeting, as from a chimpanzee in the forests of Tanzania -- Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh! (Applause) I've been studying chimpanzees in Tanzania since 1960. During that time, there have been modern technologies that have really transformed the way that field biologists do their work. For example, for the first time, a few years ago, by simply collecting little fecal samples we were able to have them analyzed -- to have DNA profiling done -- so for the first time, we actually know which male chimps are the fathers of each individual infant. Because the chimps have a very promiscuous mating society. So this opens up a whole new avenue of research. And we use GSI -- geographic whatever it is, GSI -- to determine the range of the chimps. And we're using -- you can see that I'm not really into this kind of stuff -- but we're using satellite imagery to look at the deforestation in the area. And of course, there's developments in infrared, so you can watch animals at night, and equipment for recording by video, and tape recording is getting lighter and better. So in many, many ways, we can do things today that we couldn't do when I began in 1960. Especially when chimpanzees, and other animals with large brains, are studied in captivity, modern technology is helping us to search for the upper levels of cognition in some of these non-human animals. So that we know today, they're capable of performances that would have been thought absolutely impossible by science when I began. I think the chimpanzee in captivity who is the most skilled in intellectual performance is one called Ai in Japan -- her name means love -- and she has a wonderfully sensitive partner working with her. She loves her computer -- she'll leave her big group, and her running water, and her trees and everything. And she'll come in to sit at this computer -- it's like a video game for a kid; she's hooked. She's 28, by the way, and she does things with her computer screen and a touch pad that she can do faster than most humans. She does very complex tasks, and I haven't got time to go into them, but the amazing thing about this female is she doesn't like making mistakes. If she has a bad run, and her score isn't good, she'll come and reach up and tap on the glass -- because she can't see the experimenter -- which is asking to have another go. And her concentration -- she's already concentrated hard for 20 minutes or so, and now she wants to do it all over again, just for the satisfaction of having done it better. And the food is not important -- she does get a tiny reward, like one raisin for a correct response -- but she will do it for nothing, if you tell her beforehand. So here we are, a chimpanzee using a computer. Chimpanzees, gorillas, orangutans also learn human sign language. But the point is that when I was first in Gombe in 1960 -- I remember so well, so vividly, as though it was yesterday -- the first time, when I was going through the vegetation, the chimpanzees were still running away from me, for the most part, although some were a little bit acclimatized -- and I saw this dark shape, hunched over a termite mound, and I peered with my binoculars. It was, fortunately, one adult male whom I'd named David Greybeard -- and by the way, science at that time was telling me that I shouldn't name the chimps; they should all have numbers; that was more scientific. Anyway, David Greybeard -- and I saw that he was picking little pieces of grass and using them to fish termites from their underground nest. And not only that -- he would sometimes pick a leafy twig and strip the leaves -- modifying an object to make it suitable for a specific purpose -- the beginning of tool-making. The reason this was so exciting and such a breakthrough is at that time, it was thought that humans, and only humans, used and made tools. When I was at school, we were defined as man, the toolmaker. So that when Louis Leakey, my mentor, heard this news, he said, "Ah, we must now redefine 'man,' redefine 'tool,' or accept chimpanzees as humans." (Laughter) We now know that at Gombe alone, there are nine different ways in which chimpanzees use different objects for different purposes. Moreover, we know that in different parts of Africa, wherever chimps have been studied, there are completely different tool-using behaviors. And because it seems that these patterns are passed from one generation to the next, through observation, imitation and practice -- that is a definition of human culture. What we find is that over these 40-odd years that I and others have been studying chimpanzees and the other great apes, and, as I say, other mammals with complex brains and social systems, we have found that after all, there isn't a sharp line dividing humans from the rest of the animal kingdom. It's a very wuzzy line. It's getting wuzzier all the time as we find animals doing things that we, in our arrogance, used to think was just human. The chimps -- there's no time to discuss their fascinating lives -- but they have this long childhood, five years of suckling and sleeping with the mother, and then another three, four or five years of emotional dependence on her, even when the next child is born. The importance of learning in that time, when behavior is flexible -- and there's an awful lot to learn in chimpanzee society. The long-term affectionate supportive bonds that develop throughout this long childhood with the mother, with the brothers and sisters, and which can last through a lifetime, which may be up to 60 years. They can actually live longer than 60 in captivity, so we've only done 40 years in the wild so far. And we find chimps are capable of true compassion and altruism. We find in their non-verbal communication -- this is very rich -- they have a lot of sounds, which they use in different circumstances, but they also use touch, posture, gesture, and what do they do? They kiss; they embrace; they hold hands. They pat one another on the back; they swagger; they shake their fist -- the kind of things that we do, and they do them in the same kind of context. They have very sophisticated cooperation. Sometimes they hunt -- not that often, but when they hunt, they show sophisticated cooperation, and they share the prey. We find that they show emotions, similar to -- maybe sometimes the same -- as those that we describe in ourselves as happiness, sadness, fear, despair. They know mental as well as physical suffering. And I don't have time to go into the information that will prove some of these things to you, save to say that there are very bright students, in the best universities, studying emotions in animals, studying personalities in animals. We know that chimpanzees and some other creatures can recognize themselves in mirrors -- "self" as opposed to "other." They have a sense of humor, and these are the kind of things which traditionally have been thought of as human prerogatives. But this teaches us a new respect -- and it's a new respect not only for the chimpanzees, I suggest, but some of the other amazing animals with whom we share this planet. Once we're prepared to admit that after all, we're not the only beings with personalities, minds and above all feelings, and then we start to think about ways we use and abuse so many other sentient, sapient creatures on this planet, it really gives cause for deep shame, at least for me. So, the sad thing is that these chimpanzees -- who've perhaps taught us, more than any other creature, a little humility -- are in the wild, disappearing very fast. They're disappearing for the reasons that all of you in this room know only too well. The deforestation, the growth of human populations, needing more land. They're disappearing because some timber companies go in with clear-cutting. They're disappearing in the heart of their range in Africa because the big multinational logging companies have come in and made roads -- as they want to do in Ecuador and other parts where the forests remain untouched -- to take out oil or timber. And this has led in Congo basin, and other parts of the world, to what is known as the bush-meat trade. This means that although for hundreds, perhaps thousands of years, people have lived in those forests, or whatever habitat it is, in harmony with their world, just killing the animals they need for themselves and their families -- now, suddenly, because of the roads, the hunters can go in from the towns. They shoot everything, every single thing that moves that's bigger than a small rat; they sun-dry it or smoke it. And now they've got transport; they take it on the logging trucks or the mining trucks into the towns where they sell it. And people will pay more for bush-meat, as it's called, than for domestic meat -- it's culturally preferred. And it's not sustainable, and the huge logging camps in the forest are now demanding meat, so the Pygmy hunters in the Congo basin who've lived there with their wonderful way of living for so many hundreds of years are now corrupted. They're given weapons; they shoot for the logging camps; they get money. Their culture is being destroyed, along with the animals upon whom they depend. So, when the logging camp moves, there's nothing left. We talked already about the loss of human cultural diversity, and I've seen it happening with my own eyes. And the grim picture in Africa -- I love Africa, and what do we see in Africa? We see deforestation; we see the desert spreading; we see massive hunger; we see disease and we see population growth in areas where there are more people living on a certain piece of land than the land can possibly support, and they're too poor to buy food from elsewhere. Were the people that we heard about yesterday, on the Easter Island, who cut down their last tree -- were they stupid? Didn't they know what was happening? Of course, but if you've seen the crippling poverty in some of these parts of the world it isn't a question of "Let's leave the tree for tomorrow." "How am I going to feed my family today? Maybe I can get just a few dollars from this last tree which will keep us going a little bit longer, and then we'll pray that something will happen to save us from the inevitable end." So, this is a pretty grim picture. The one thing we have, which makes us so different from chimpanzees or other living creatures, is this sophisticated spoken language -- a language with which we can tell children about things that aren't here. We can talk about the distant past, plan for the distant future, discuss ideas with each other, so that the ideas can grow from the accumulated wisdom of a group. We can do it by talking to each other; we can do it through video; we can do it through the written word. And we are abusing this great power we have to be wise stewards, and we're destroying the world. In the developed world, in a way, it's worse, because we have so much access to knowledge of the stupidity of what we're doing. Do you know, we're bringing little babies into a world where, in many places, the water is poisoning them? And the air is harming them, and the food that's grown from the contaminated land is poisoning them. And that's not just in the far-away developing world; that's everywhere. Do you know we all have about 50 chemicals in our bodies we didn't have about 50 years ago? And so many of these diseases, like asthma and certain kinds of cancers, are on the increase around places where our filthy toxic waste is dumped. We're harming ourselves around the world, as well as harming the animals, as well as harming nature herself -- Mother Nature, that brought us into being; Mother Nature, where I believe we need to spend time, where there's trees and flowers and birds for our good psychological development. And yet, there are hundreds and hundreds of children in the developed world who never see nature, because they're growing up in concrete and all they know is virtual reality, with no opportunity to go and lie in the sun, or in the forest, with the dappled sun-specks coming down from the canopy above. As I was traveling around the world, you know, I had to leave the forest -- that's where I love to be. I had to leave these fascinating chimpanzees for my students and field staff to continue studying because, finding they dwindled from about two million 100 years ago to about 150,000 now, I knew I had to leave the forest to do what I could to raise awareness around the world. And the more I talked about the chimpanzees' plight, the more I realized the fact that everything's interconnected, and the problems of the developing world so often stem from the greed of the developed world, and everything was joining together, and making -- not sense, hope lies in sense, you said -- it's making a nonsense. How can we do it? Somebody said that yesterday. And as I was traveling around, I kept meeting young people who'd lost hope. They were feeling despair, they were feeling, "Well, it doesn't matter what we do; eat, drink and be merry, for tomorrow we die. Everything is hopeless -- we're always being told so by the media." And then I met some who were angry, and anger that can turn to violence, and we're all familiar with that. And I have three little grandchildren, and when some of these students would say to me at high school or university, they'd say, "We're angry," or "We're filled with despair, because we feel you've compromised our future, and there's nothing we can do about it." And I looked in the eyes of my little grandchildren, and think how much we've harmed this planet since I was their age. I feel this deep shame, and that's why in 1991 in Tanzania, I started a program that's called Roots and Shoots. There's little brochures all around outside, and if any of you have anything to do with children and care about their future, I beg that you pick up that brochure. And Roots and Shoots is a program for hope. Roots make a firm foundation. Shoots seem tiny, but to reach the sun they can break through brick walls. See the brick walls as all the problems that we've inflicted on this planet. Then, you see, it is a message of hope. Hundreds and thousands of young people around the world can break through, and can make this a better world. And the most important message of Roots and Shoots is that every single individual makes a difference. Every individual has a role to play. Every one of us impacts the world around us everyday, and you scientists know that you can't actually -- even if you stay in bed all day, you're breathing oxygen and giving out CO2, and probably going to the loo, and things like that -- you're making a difference in the world. So, the Roots and Shoots program involves youth in three kinds of projects. And these are projects to make the world around them a better place. One project to show care and concern for your own human community. One for animals, including domestic animals -- and I have to say, I learned everything I know about animal behavior even before I got to Gombe and the chimps from my dog, Rusty, who was my childhood companion. And the third kind of project: something for the local environment. So what the kids do depends first of all, how old are they -- and we go now from pre-school right through university. It's going to depend whether they're inner-city or rural. It's going to depend if they're wealthy or impoverished. It's going to depend which part, say, of America they're in. We're in every state now, and the problems in Florida are different from the problems in New York. It's going to depend on which country they're in -- and we're already in 60-plus countries, with about 5,000 active groups -- and there are groups all over the place that I keep hearing about that I've never even heard of, because the kids are taking the program and spreading it themselves. Why? Because they're buying into it, and they're the ones who get to decide what they're going to do. It isn't something that their parents tell them, or their teachers tell them. That's effective, but if they decide themselves, "We want to clean this river and put the fish back that used to be there. We want to clear away the toxic soil from this area and have an organic garden. We want to go and spend time with the old people and hear their stories and record their oral histories. We want to go and work in a dog shelter. We want to learn about animals. We want ... " You know, it goes on and on, and this is very hopeful for me. As I travel around the world 300 days a year, everywhere there's a group of Roots and Shoots of different ages. Everywhere there are children with shining eyes saying, "Look at the difference we've made." And now comes the technology into it, because with this new way of communicating electronically these kids can communicate with each other around the world. And if anyone is interested to help us, we've got so many ideas but we need help -- we need help to create the right kind of system that will help these young people to communicate their excitement. But also -- and this is so important -- to communicate their despair, to say, "We've tried this and it doesn't work, and what shall we do?" And then, lo and behold, there's another group answering these kids who may be in America, or maybe this is a group in Israel, saying, "Yeah, you did it a little bit wrong. This is how you should do it." The philosophy is very simple. We do not believe in violence. No violence, no bombs, no guns. That's not the way to solve problems. Violence leads to violence, at least in my view. So how do we solve? The tools for solving the problems are knowledge and understanding. Know the facts, but see how they fit in the big picture. Hard work and persistence --don't give up -- and love and compassion leading to respect for all life. How many more minutes? Two, one? Chris Anderson: One -- one to two. Jane Goodall: Two, two, I'm going to take two. (Laughter) Are you going to come and drag me off? (Laughter) Anyway -- so basically, Roots and Shoots is beginning to change young people's lives. It's what I'm devoting most of my energy to. And I believe that a group like this can have a very major impact, not just because you can share technology with us, but because so many of you have children. And if you take this program out, and give it to your children, they have such a good opportunity to go out and do good, because they've got parents like you. And it's been so clear how much you all care about trying to make this world a better place. It's very encouraging. But the kids do ask me -- and this won't take more than two minutes, I promise -- the kids say, "Dr. Jane, do you really have hope for the future? You travel, you see all these horrible things happening." Firstly, the human brain -- I don't need to say anything about that. Now that we know what the problems are around the world, human brains like yours are rising to solve those problems. And we've talked a lot about that. Secondly, the resilience of nature. We can destroy a river, and we can bring it back to life. We can see a whole area desolated, and it can be brought back to bloom again, with time or a little help. And thirdly, the last speaker talked about -- or the speaker before last, talked about the indomitable human spirit. We are surrounded by the most amazing people who do things that seem to be absolutely impossible. Nelson Mandela -- I take a little piece of limestone from Robben Island Prison, where he labored for 27 years, and came out with so little bitterness, he could lead his people from the horror of apartheid without a bloodbath. Even after the 11th of September -- and I was in New York and I felt the fear -- nevertheless, there was so much human courage, so much love and so much compassion. And then as I went around the country after that and felt the fear -- the fear that was leading to people feeling they couldn't worry about the environment any more, in case they seemed not to be patriotic -- and I was trying to encourage them, somebody came up with a little quotation from Mahatma Gandhi, "If you look back through human history, you see that every evil regime has been overcome by good." And just after that a woman brought me this little bell, and I want to end on this note. She said, "If you're talking about hope and peace, ring this. This bell is made from metal from a defused landmine, from the killing fields of Pol Pot -- one of the most evil regimes in human history -- where people are now beginning to put their lives back together after the regime has crumbled. So, yes, there is hope, and where is the hope? Is it out there with the politicians? It's in our hands. It's in your hands and my hands and those of our children. It's really up to us. We're the ones who can make a difference. If we lead lives where we consciously leave the lightest possible ecological footprints, if we buy the things that are ethical for us to buy and don't buy the things that are not, we can change the world overnight. Thank you.