I was born in Den Bosch, where the painter Hieronymus Bosch named himself after. And I've always been very fond of this painter who lived and worked in the 15th century. And what is interesting about him in relation to morality is that he lived at a time where religion's influence was waning, and he was sort of wondering, I think, what would happen with society if there was no religion or if there was less religion. And so he painted this famous painting, "The Garden of Earthly Delights," which some have interpreted as being humanity before the Fall, or being humanity without any Fall at all. And so it makes you wonder, what would happen if we hadn't tasted the fruit of knowledge, so to speak, and what kind of morality would we have.
Kam lindur në Den Bosch, në vendin sipas të cilit quajti veten piktori Hieronymus Bosch. Dhe kështu kam qenë i dhënë gjithmonë pas këtij piktori i cili jetoi e punoi në shekullin e 15-të. Dhe aspekti që më intereson rreth tij në lidhje me të në lidhje me moralin është se ai jetoi në kohen kur ndikimi i fese po zbehej, dhe disi po pyeste veten, mendoj unë, se çfarë do të bëhej me shoqërinë sikur të mos kishte religjion apo sikur të kishte më pak. Kështu ai pikturoi këtë tablo të famshme "Kopshti i Kënaqsive Tokësore," të cilën disa e kanë interpretuar të jetë si njerëzimi para rënies, apo njerëzimi pa rënie fare. Dhe kështu ju bën të pyesni veten, çfarë do të ndodhte sikur ne të mos kishin shijuar frutin e diturisë, të themi, dhe çfarë morali do të kishim pasur?
Much later, as a student, I went to a very different garden, a zoological garden in Arnhem where we keep chimpanzees. This is me at an early age with a baby chimpanzee.
Shumë më vonë, si student shkova tek një kopsht krejt tjetër, një kopsht zoologjik në Arnhem ku mbanim shimpanze. Ky jam unë, në moshë të re, me një bebe shimpanze.
(Laughter)
(Te qeshura)
And I discovered there that the chimpanzees are very power-hungry and wrote a book about it. And at that time the focus in a lot of animal research was on aggression and competition. I painted a whole picture of the animal kingdom and humanity included, was that deep down we are competitors, we are aggressive, we are all out for our own profit, basically. This is the launch of my book. I'm not sure how well the chimpanzees read it, but they surely seemed interested in the book.
Aty zbulova që shimpanzetë janë të uritur për pushtet, dhe shkrova një libër për këtë. Në atë kohë, fokusi i shumë hulumtimeve të shtazëve ishte tek agresioni dhe garat. Unë krijova një tablo të plotë të mbretërisë së shtazëve përfshirë dhe njerëzit, e cila në thelb ishte se ne jemi garues, ne jemi agresiv, se ne në esencë bëjmë gjithçka për perfitimin tone. Ky ishte promovimi i librit tim. S'jam i sigurt sa shimpanzetë e kanë lexuar mirë atë, por ata pa dyshim ishin të interesuar për librin.
(Laughter)
Në proces
Now in the process of doing all this work on power and dominance and aggression and so on, I discovered that chimpanzees reconcile after fights. And so what you see here is two males who have had a fight. They ended up in a tree, and one of them holds out a hand to the other. And about a second after I took the picture, they came together in the fork of the tree and kissed and embraced each other.
të gjithë kësaj punë mbi pushtetin, dominimin, agresionin e kështu me radhë, zbulova se shimpanzetë pajtohen pas luftimeve. Ajo çfarë shihni këtu janë dy meshkujt të cilët kishin pasur një luftim. Ata përfunduan në një pemë dhe njëri nga ata i zgjat dorën tjetrit. Pas një sekonde që bëra fotografinë, ata u bashkuan në degë të pemës dhe puthen e përqafuan njëri tjetrin. Kjo është shumë interesante
And this is very interesting because at the time, everything was about competition and aggression, so it wouldn't make any sense. The only thing that matters is that you win or you lose. But why reconcile after a fight? That doesn't make any sense. This is the way bonobos do it. Bonobos do everything with sex. And so they also reconcile with sex. But the principle is exactly the same. The principle is that you have a valuable relationship that is damaged by conflict, so you need to do something about it. So my whole picture of the animal kingdom, and including humans also, started to change at that time.
sepse deri në atë moment gjithçka po bëhej për garë e agresion, dhe kështu nuk do të kishte kuptim. E vetmja gjë që ka rëndësi është që ju ose fitoni ose humbisni. Por pse do të pajtoheshit pas një luftimi? S'ka asnjë kuptim. Ja si e bëjnë bonobot atë. Bonobot e bëjnë gjithçka përmes seksit. Ata po ashtu edhe pajtohen përmes seksit. Por principi është i njëjti. Principi është se ju keni një marrëdhënie të çmuar e cila është dëmtuar nga konflikti, kështu që ju duhet të bëni diçka rreth kësaj. Kështu e gjithë tabloja ime për mbretërinë e shtazëve përfshirë dhe njerëzit po ashtu, filloi të ndryshojë në atë kohë.
So we have this image in political science, economics, the humanities, the philosophy for that matter, that man is a wolf to man. And so deep down, our nature is actually nasty. I think it's a very unfair image for the wolf. The wolf is, after all, a very cooperative animal. And that's why many of you have a dog at home, which has all these characteristics also. And it's really unfair to humanity, because humanity is actually much more cooperative and empathic than given credit for. So I started getting interested in those issues and studying that in other animals.
Pra, ne kemi këtë tablo në shkencat politike, ekonomi, shkenca humane, e vecanërisht në filozofi, se njeriu për njeriun është ujk. Dhe kështu pra në thellësi natyra jonë është e keqe. Mendoj se është një imazh shumë i padrejtë për ujkun. Ujku është, para së gjithash një kafshë shumë bashkëpunuese. Dhe kjo është arsyeja që shumë prej jush keni qen në shtëpi, të cilët kanë të gjithë këto karakteristika po ashtu. Dhe është vërtet e padrejtë ndaj njerëzimit, sepse njerëzimi është aktualisht shumë më bashkëpunues e empatik nga sa besohet. Kështu fillova të interesohem për këto çështje dhe t'i studioj ato edhe në shtazët tjera.
So these are the pillars of morality. If you ask anyone, "What is morality based on?" these are the two factors that always come out. One is reciprocity, and associated with it is a sense of justice and a sense of fairness. And the other one is empathy and compassion. And human morality is more than this, but if you would remove these two pillars, there would be not much remaining, I think. So they're absolutely essential.
Pra këto janë shtyllat e moralit. Nëse ju pyet dikush: "Ku bazohet morali?" këta janë dy faktorët që paraqiten gjithmonë. Njëra është reciprociteti, dhe lidhur me të ka një sens për drejtësi dhe sens për paanësi. Kurse tjetra është empatia dhe dhembshuria. Moraliteti njerëzor është më shumë se kaq, por nëse do t'i largonit këto dy shtylla nuk do të mbetej shumë (mendoj unë). Prandaj ato janë absolutisht esenciale.
So let me give you a few examples here. This is a very old video from the Yerkes Primate Center, where they trained chimpanzees to cooperate. So this is already about a hundred years ago that we were doing experiments on cooperation. What you have here is two young chimpanzees who have a box, and the box is too heavy for one chimp to pull in. And of course, there's food on the box. Otherwise they wouldn't be pulling so hard. And so they're bringing in the box. And you can see that they're synchronized. You can see that they work together, they pull at the same moment. It's already a big advance over many other animals who wouldn't be able to do that. Now you're going to get a more interesting picture, because now one of the two chimps has been fed. So one of the two is not really interested in the task anymore.
Më lejoni t'ju jap disa shembuj këtu. Ky është filmim i ivjetër nga Yerkes Primate Center ku bëhet trajnimi i shimpanzeve për bashkëpunim. Pra, ka rreth një qind vjet perpara që kemi bërë eksperimente për bashkëpunimin. Kemi këtu dy shimpanze të cilat kanë një kuti, kutia është shumë e rëndë për tu bartur vetëm nga njëra shimpanze. Dhe sigurisht, në kuti ka ushqim. Përndryshe ata nuk do të mundoheshin aq shumë ta tërheqin. Ata janë duke marrë kutinë. Shihni sa të sinkronizuar që janë. Mund të shihni si punojnë bashkë, tërheqin në të njëjtën kohë. Kjo është një përparësi e madhe kundrejt shumë shtazëve të tjera të cilat nuk janë në gjendje të bëjnë këtë. Tani shihni një aspekt më interesant, sepse njëri nga të dy shimpanzetë është ngopur. Pra nuk është më i interesuar më në atë punë.
(Laughter)
(Të qeshura)
(Laughter)
(Të qeshura)
(Laughter)
(Të qeshura)
[- and sometimes appears to convey its wishes and meanings by gestures.] Now look at what happens at the very end of this.
Tani shikoni se çfarë ndodh në fund të kësaj.
(Laughter)
(Të qeshura)
He takes basically everything.
Ai faktikisht merr gjithçka.
(Laughter)
(Të qeshura)
There are two interesting parts about this. One is that the chimp on the right has a full understanding he needs the partner -- so a full understanding of the need for cooperation. The second one is that the partner is willing to work even though he's not interested in the food. Why would that be? Well, that probably has to do with reciprocity. There's actually a lot of evidence in primates and other animals that they return favors. He will get a return favor at some point in the future. And so that's how this all operates.
Ka dy aspekte interesante në lidhje me këtë. Njëra është se shimpanzeu në të djathtë e kupton plotësisht se i duhet një partner-- një kuptim të plotë për nevojën për bashkëpunim. E dyta është se partneri është i gatshëm të punoje edhe pse ai nuk është më i interesuar në ushqimin. Pse të jetë kështu? Kjo me gjasë ka të bëjë me reciprocitetin. Ka në fakt shumë fakte për primatët e shtazët e tjera që kthejnë favorin. Pra atij do t'i kthehet favori në një moment në të ardhmen. Dhe kështu funksionon e gjithë kjo.
We do the same task with elephants. Now, it's very dangerous to work with elephants. Another problem with elephants is that you cannot make an apparatus that is too heavy for a single elephant. Now you can probably make it, but it's going to be a pretty clumsy apparatus, I think. And so what we did in that case -- we do these studies in Thailand for Josh Plotnik -- is we have an apparatus around which there is a rope, a single rope. And if you pull on this side of the rope, the rope disappears on the other side. So two elephants need to pick it up at exactly the same time, and pull. Otherwise nothing is going to happen and the rope disappears.
Ne bëmë te njëjtën pune me elefantët. Tani, është e rrezikshme të punohet me elefantët. Një tjetër problem me elefantët është se ju nuk mund të krijoni një mjet që te jete tepër i rëndë për një elefant te vetem. Ju ndoshta ia arrini, por do të ishte një mjet i paqëndrueshëm, mendoj unë. Pra në këtë rast -- ne i bëjmë këto studime në Tailandë për Josh Plotnik-- është se ne kemi një mjet në të cilin ka një litar, një litar të vetëm. Dhe nëse tërhiqni në këtë anë të litarit, litari zhduket në anën tjetër. Kështu që të dy elefantët duhet të kapin atë pikërisht në të njëjtën kohë dhe ta tërheqin. Përndryshe nuk do të ndodhë asgjë dhe litari do të zhduket.
The first tape you're going to see is two elephants who are released together arrive at the apparatus. The apparatus is on the left, with food on it. And so they come together, they arrive together, they pick it up together, and they pull together. So it's actually fairly simple for them. There they are. So that's how they bring it in. But now we're going to make it more difficult. Because the purpose of this experiment is to see how well they understand cooperation. Do they understand that as well as the chimps, for example?
Filmimi i parë që do të shihni janë dy elefantë të cilët janë leshuar së bashku arrijnë tek mjeti. Mjeti është në anën e majtë me ushqim në të. Dhe kështu ata vijnë së bashku, mbërrijnë së bashku, kapin dhe tërheqin së bashku. Në fakt, duket mjaft e thjeshtë për ta. Ja tek janë. Dhe kështu ata e sjellin atë brenda. Por ne tani do t'ua bëjmë më të vështirë, sepse i gjithë qëllimi i këtij eksperimenti është të shohim se sa mirë ata e kuptojnë bashkëpunimin. A e kuptojnë ata atë po aq mirë sa shimpanzetë, për shembull?
What we do in the next step is we release one elephant before the other and that elephant needs to be smart enough to stay there and wait and not pull at the rope -- because if he pulls at the rope, it disappears and the whole test is over. Now this elephant does something illegal that we did not teach it. But it shows the understanding he has, because he puts his big foot on the rope, stands on the rope and waits there for the other, and then the other is going to do all the work for him. So it's what we call freeloading.
Dhe kështu ajo çfarë bëmë në hapin tjetër ishte lirimi i një elefanti para tjetrit. Ai elefant duhet të jetë shume i mençur për të qëndruar, pritur e për të mos tërhequr litarin -- sepse nëse ai tërheq litarin ai zhduket dhe i gjithë testi mbaron. Tani ky elefant bën diçka ilegale të cilën nuk ia mësuam ne. Por tregon kuptueshmërinë që ai ka sepse ai vendos shputën e tij të madhe mbi litar, qëndron në litar dhe pret për elefantin tjetër, dhe pastaj ai tjetri do të bëjë të gjithë punën për të. Pra kjo është ajo që i themi përfitues.
(Laughter)
(Të qeshura)
But it shows the intelligence that the elephants have. They developed several of these alternative techniques that we did not approve of, necessarily.
Por tregon inteligjencën që kanë elefantët. Ata zhvillojnë disa nga këto teknika alternative të cilat jo domosdo i aprovuam.
(Laughter)
Elefanti tjetër vjen tani
So the other elephant is now coming ... and is going to pull it in. Now look at the other; it doesn't forget to eat, of course.
dhe do të tërheqë atë drejt vetes. Tani shikoni tjetrin. Ai tjetri nuk harron të hajë, natyrisht.
(Laughter)
(Të qeshura)
This was the cooperation and reciprocity part.
Kjo ishte pjesa e reciprocitetit, bashkëpunimit.
Now something on empathy. Empathy is my main topic at the moment, of research. And empathy has two qualities: One is the understanding part of it. This is just a regular definition: the ability to understand and share the feelings of another. And the emotional part. Empathy has basically two channels: One is the body channel, If you talk with a sad person, you're going to adopt a sad expression and a sad posture, and before you know it, you feel sad. And that's sort of the body channel of emotional empathy, which many animals have. Your average dog has that also. That's why people keep mammals in the home and not turtles or snakes or something like that, who don't have that kind of empathy. And then there's a cognitive channel, which is more that you can take the perspective of somebody else. And that's more limited. Very few animals, I think elephants and apes, can do that kind of thing.
Tani diçka mbi empatinë. Empatia është tema qendrore e hulumtimeve të mija për momentin. Dhe empatia ka në njëfarë mënyre dy cilesi. Njëra pjesë është të kuptuarit. Ky është vetëm një perkufizim i zakonshëm: aftësia për të kuptuar dhe ndarë emocionet me të tjerët. Dhe, pjesa emocionale. Dhe kështu empatia ka faktikisht dy drejtime. Njëri është ai trupor. Nëse ecni me një person të trishtuar ju do të adaptoni një shprehje dhe qëndrim trishtues, dhe, pa e kuptuar do të ndiheni të trishtuar . Kjo është në njëfarë mënyre drejtimi trupor i empatisë emocionale të cilën e kanë shumë shtazë. Qeni juaj e ka atë po ashtu. Kjo është në fakt pse-ja e mbajtjes së gjitareve në shtëpi nga njerëzit dhe jo i breshkave, gjarpërinjve apo diçka të ngjashme të cilat nuk e kanë atë lloj empatije. Dhe pastaj ka një drejtim kognitiv, e cila ka të bëjë më shumë me aftësinë për të kuptuar perspektivën e dikujt tjetër. Dhe kjo është më e kufizuar. Disa shtazë - elefantët dhe majmunët, mendoj, janë në gjëndje-- por shume pak nga ata jane që mund ta bëjnë atë.
So synchronization, which is part of that whole empathy mechanism, is a very old one in the animal kingdom. In humans, of course, we can study that with yawn contagion. Humans yawn when others yawn. And it's related to empathy. It activates the same areas in the brain. Also, we know that people who have a lot of yawn contagion are highly empathic. People who have problems with empathy, such as autistic children, they don't have yawn contagion. So it is connected.
Pra, sinkronizimi, i cili është pjesë i gjithë atij mekanizmi të empatisë, është shumë i vjetër në mbretërinë e shtazëve. Ne njerëzit mund ta studiojmë atë, sigurisht, me ngjitjen e "hapjes së gojës." Njerëzit hapin gojën kur të tjerët e bëjnë atë. Dhe kjo lidhet me empatinë. I aktivizon të njëjtat zona të trurit. Po ashtu, dimë se njerëzit që i ngjitet më shumë "hapja e gojës" janë shumë empatik. Njerëzit që kanë problem me empatnëi, siç janë fëmijët autistik, nuk i ngjitet hapja e gojës. Pra janë të ndërlidhura.
And we study that in our chimpanzees by presenting them with an animated head. So that's what you see on the upper-left, an animated head that yawns. And there's a chimpanzee watching, an actual real chimpanzee watching a computer screen on which we play these animations.
E studiuam atë në shimpanzetë tona duke iu treguar një kokë të animuar. Pra kjo është ajo, çfarë shihni në të majtë lart, një kokë e animuar që bën veprimin e hapjes së gojës. Një shimpanze është duke e shikuar, një shimpanze e vërtetë duke shikuar ekranin e kompjuterit në të cilin paraqesim këto animacione.
(Laughter)
(Të qeshura)
So yawn contagion that you're probably all familiar with -- and maybe you're going to start yawning soon now -- is something that we share with other animals. And that's related to that whole body channel of synchronization that underlies empathy, and that is universal in the mammals, basically.
Pra, ngjitja e hapjes së gojës me të cilën jeni të gjithë të njohur sigurisht-- dhe ndoshta ju do të filloni të hapni gojën shumë shpejt tani-- është diçka që ne ndajmë me shtazët tjera. Dhe kjo është e lidhur me tërë drejtimet e sinkronizimit që nënkupton empatinë dhe që në gjitarët faktikisht është universale.
We also study more complex expressions -- This is consolation. This is a male chimpanzee who has lost a fight and he's screaming, and a juvenile comes over and puts an arm around him and calms him down. That's consolation. It's very similar to human consolation. And consolation behavior --
Ne, po ashtu, studiojmë shprehje edhe më komplekse. Ky është ngushëllimi. Ky është një shimpanze mashkull që ka humbur një luftë dhe është duke bërtitur, dhe i vogli që i afrohet dhe e përqafon duke e qetësuar atë. Ky është ngushëllim. Është shumë i ngjashëm me ngushëllimin tek njerëzit. Sjellja ngushëlluese
(Laughter)
është e nxitur nga empatia.
it's empathy driven. Actually, the way to study empathy in human children is to instruct a family member to act distressed, and then to see what young children do. And so it is related to empathy, and that's the kind of expressions we look at.
Faktikisht, mënyra e studimit të empatisë tek fëmijët është të udhëzohet një anëtar i familjes që të luaje të trishtuarin dhe pastaj ata mund të shohin se çfarë do të bëjë fëmija . Pra është e ndërlidhur me empatinë, dhe ajo është lloji i shprehjes të cilën e vështrojmë. Ne, po ashtu, së fundi kemi publikuar një eksperiment për të cilin mund të keni dëgjuar.
We also recently published an experiment you may have heard about. It's on altruism and chimpanzees, where the question is: Do chimpanzees care about the welfare of somebody else? And for decades it had been assumed that only humans can do that, that only humans worry about the welfare of somebody else. Now we did a very simple experiment. We do that on chimpanzees that live in Lawrenceville, in the field station of Yerkes. And so that's how they live. And we call them into a room and do experiments with them. In this case, we put two chimpanzees side-by-side, and one has a bucket full of tokens, and the tokens have different meanings. One kind of token feeds only the partner who chooses, the other one feeds both of them.
Ka të bëjë me altruizmin tek shimpanzetë ku pyetja është: a shqetësohen shimpanzetë për mirëqenien e dikujt tjetër? Për dekada është supozuar që vetëm njerëzit mund ta bëjnë atë, që vetëm njerëzit merakosen për mirëqenien e dikujt tjetër. Ne bëmë një eksperiment shumë të thjeshtë. Ne e bëmë atë me shimpanzetë që jetojnë në Lawrenceville, në qendren stacionare të Yerkes. Dhe ja si jetojnë ata. Ne i ftuam ata në një dhomë dhe bëmë eksperimente me ta. Në këtë rast, ne vendosëm dy shimpanze ballë-për-ballë. Njëri ka një kovë përplot me gure loje qe kanë kuptime të ndryshme. Një lloj guri ushqen vetëm partnerin që zgjedh, kurse tjetri ushqen që të dy.
So this is a study we did with Vicki Horner. And here, you have the two color tokens. So they have a whole bucket full of them. And they have to pick one of the two colors. You will see how that goes. So if this chimp makes the selfish choice, which is the red token in this case, he needs to give it to us, we pick it up, we put it on a table where there's two food rewards, but in this case, only the one on the right gets food. The one on the left walks away because she knows already that this is not a good test for her. Then the next one is the pro-social token.
Ky është një studim që bëmë me Vicky Horner. Dhe ja tek kemi guret me dy ngjyra te ndryshme. Ata kanë një kovë të mbushur plot. Dhe duhet të zgjedhin një nga ngjyrat. Do të shihni se si shkon kjo. Pra, nëse ky majmun bën zgjedhjen egoiste, e cila në këtë rast është guri i kuq, ai duhet të na e jape ne atë. Ne e marrim atë, e vendosim në tavolinën ku ka dy lloj shpërblime ushqimi, por në këtë rast vetëm ai në të djathtë merr ushqimin. Tjetri në të majtë largohet tutje sepse ajo e di tashmë që ky nuk është një test i mirë për të. Pastaj tjetri është guri pro-social.
So the one who makes the choices -- that's the interesting part here -- for the one who makes the choices, it doesn't really matter. So she gives us now a pro-social token and both chimps get fed. So the one who makes the choices always gets a reward. So it doesn't matter whatsoever. And she should actually be choosing blindly. But what we find is that they prefer the pro-social token. So this is the 50 percent line, that's the random expectation. And especially if the partner draws attention to itself, they choose more.
Pra për atë që zgjedh--kjo është pjesa interesante këtu-- për atë që bën zgjedhjen, nuk ndryshon asgjë. Tani ajo na jep gurin pro-social dhe që të dy majmunët ushqehen. Pra ai që bën zgjedhjen gjithmonë merr shpërblimin. Kështu që sido që të jetë nuk ka rëndësi. Dhe ajo në fakt duhet të jetë duke zgjedhur verbërisht. Por ajo çfarë zbuluam është që ata preferojnë gurin pro-social. Ky është kufiri 50 përqind që është pritshmëria e rëndomtë. Dhe sidomos nëse partneri i tërheq vëmendjen, ata zgjedhin më shumë.
And if the partner puts pressure on them -- so if the partner starts spitting water and intimidating them -- then the choices go down.
Nëse partneri bënë presion në ta-- pra nëse partneri fillon të spërkase me ujë dhe t'i bezdisi ata-- atëherë zgjedhjet ulen.
(Laughter)
Kjo është sikur ata të jenë duke thënë:
It's as if they're saying, "If you're not behaving, I'm not going to be pro-social today." And this is what happens without a partner, when there's no partner sitting there. So we found that the chimpanzees do care about the well-being of somebody else -- especially, these are other members of their own group.
"Nëse nuk do të sillesh mirë unë nuk do të jem pro-social sot." Dhe kjo është ajo çfarë ndodh pa një partner, kur nuk ka një partner të ulur atje. Pra ne gjetëm që shimpanzetë preokupohen për mirëqenien e të tjerëve-- sidomos nëse ata janë anëtarë të grupit të tyre.
So the final experiment that I want to mention to you is our fairness study. And so this became a very famous study. And there are now many more, because after we did this about 10 years ago, it became very well-known. And we did that originally with capuchin monkeys. And I'm going to show you the first experiment that we did. It has now been done with dogs and with birds and with chimpanzees. But with Sarah Brosnan, we started out with capuchin monkeys.
Eksperimenti i fundit që dua t'ju përmend është studimi ynë mbi paanshmerinë. Ky është bërë një studim shumë i famshëm. Dhe tani ka edhe shumë të tillë sepse pasi ne e bëmë atë para 10 viteve u bë shumë i njohur. Ne e bëmë atë fillimisht me majmunët capucin. Do të ju tregoj eksperimentin e parë që bëmë. Tani është bërë dhe me qen e zogj dhe shimpanze. Por me Sarah Brosnan ne filluam eksperimentin me majmunët capucin.
So what we did is we put two capuchin monkeys side-by-side. Again, these animals, live in a group, they know each other. We take them out of the group, put them in a test chamber. And there's a very simple task that they need to do. And if you give both of them cucumber for the task, the two monkeys side-by-side, they're perfectly willing to do this 25 times in a row. So cucumber, even though it's only really water in my opinion, but cucumber is perfectly fine for them. Now if you give the partner grapes -- the food preferences of my capuchin monkeys correspond exactly with the prices in the supermarket -- and so if you give them grapes -- it's a far better food -- then you create inequity between them. So that's the experiment we did.
Pra ajo çfarë që bëmë është se vendosëm dy majmunë capucin krah për krah. Këto kafshë jetojnë në grup dhe e njohin njëri tjetrin. Ne i nxorëm nga grupet dhe i vendosëm në kafaz testimi. Detyra që do të bëjnë është shumë e thjeshtë. Nëse ju jepet që të dyve trangull për detyrën, të dy majmunëve krahë për krahë, ata janë plotësisht në gjendje ta bëjnë atë 25 herë me radhë. Trangulli, edhe pse për mendimin tim është vetëm ujë, por trangulli është plotësisht në rregull për ta. Tani nëse i jepni njërit partner rrush-- preferencat ushqimore të majmunëve të mi capucin korrespondojnë plotësisht me çmimet në supermarket-- kështu pra nëse ju jepni atyre rrush--ushqim tejet më i mirë atëherë krijon pabarazi mes tyre. Pra ky është eksperimenti që ne bëmë.
Recently, we videotaped it with new monkeys who'd never done the task, thinking that maybe they would have a stronger reaction, and that turned out to be right. The one on the left is the monkey who gets cucumber. The one on the right is the one who gets grapes. The one who gets cucumber -- note that the first piece of cucumber is perfectly fine. The first piece she eats. Then she sees the other one getting grape, and you will see what happens. So she gives a rock to us. That's the task. And we give her a piece of cucumber and she eats it. The other one needs to give a rock to us. And that's what she does. And she gets a grape ... and eats it. The other one sees that. She gives a rock to us now, gets, again, cucumber.
Së fundi filmuam majmunë të rinj që nuk e kanë bërë kurrë këtë detyrë duke menduar se ata mund të kenë reagim më të fortë dhe kjo rezultoi të jetë e saktë. Ai në të majtë është majmuni që merr trangull. Tjetri në anën e djathtë është ai që merr rrush. Ai që merr trangull, vëreni që copa e parë e trangullit nuk krijon probleme. Ajo e ha copën e parë. Pastaj ajo sheh tjetrin që po merr rrush dhe ju do të shihni çfarë do të ndodhë. Ajo na jep ne një gur. Kjo është detyra. Ne i japim një pjesë të kastravecit dhe ajo e ha atë. Tjetri duhet të na japë një gur. Dhe kjo është ajo çfarë ajo bën. Ajo merr një koker rrushi dhe e ha. Tjetri e sheh këtë. Ajo na jep një gur neve tani, merr, prap, trangull.
(Laughter)
(Të qeshura)
(Laughter ends)
Ajo teston tani një gur kundrejt murit.
She tests a rock now against the wall. She needs to give it to us. And she gets cucumber again.
Ajo duhet të na e japë ne. Ajo merr një trangull prapë.
(Laughter)
(Të qeshura)
So this is basically the Wall Street protest that you see here.
Kjo që shihni këtu është faktikisht protesta e Wall Street.
(Laughter)
(Të qeshura)
(Applause)
(Duartrokitje)
I still have two minutes left -- let me tell you a funny story about this. This study became very famous and we got a lot of comments, especially anthropologists, economists, philosophers. They didn't like this at all. Because they had decided in their minds, I believe, that fairness is a very complex issue, and that animals cannot have it. And so one philosopher even wrote us that it was impossible that monkeys had a sense of fairness because fairness was invented during the French Revolution.
Më lejoni t'ju them-- Kam ende dy minuta të mbetura-më lejoni të ju them një tregim qesharak në lidhje me këtë. Ky u bë një studim shumë i famshëm dhe ne patëm shumë komente, sidomos nga antropologjistët, ekonomistët filozofët. Ata nuk e pëlqyen këtë aspak. Sepse ata kishin vendosur në mendjet e tyre, mendoj unë, që drejtësia është një çështje shumë komplekse dhe që shtazët s'mund ta kenë atë. Një filozof madje edhe na shkroi ne që ishte e pamundur që majmunët të kenë sensin e drejtësisë sepse drejtësia ishte zbuluar gjatë Revolucionit Francez.
(Laughter)
(Të qeshura)
And another one wrote a whole chapter saying that he would believe it had something to do with fairness, if the one who got grapes would refuse the grapes. Now the funny thing is that Sarah Brosnan, who's been doing this with chimpanzees, had a couple of combinations of chimpanzees where, indeed, the one who would get the grape would refuse the grape until the other guy also got a grape. So we're getting very close to the human sense of fairness. And I think philosophers need to rethink their philosophy for a while.
Pastaj një tjetër na shkroi një artikull të tërë duke thënë se ai do të besonte që kjo ka të bëjë me drejtësinë sikur ai që morri rrushin ta refuzonte atë. Tani gjëja qesharake është që Sarah Brosnan, e cila kishte realizuar këto detyra me shimpanzetë, kishte disa kombinime të shimpanzeve ku, vërtet, ai që do të merrte rrushin do ta refuzonte atë derisa partneri tjetër të merrte rrush po ashtu. Pra jemi duke ju afruar sensit njerëzorë të drejtësisë. Dhe unë mendoj se filozofët duhet të ri-mendojnë filozofinë e tyre për pak.
So let me summarize. I believe there's an evolved morality. I think morality is much more than what I've been talking about, but it would be impossible without these ingredients that we find in other primates, which are empathy and consolation, pro-social tendencies and reciprocity and a sense of fairness. And so we work on these particular issues to see if we can create a morality from the bottom up, so to speak, without necessarily god and religion involved, and to see how we can get to an evolved morality.
Më lejoni të bëjë një përmbledhje. Unë besoj se ka një moral të evoluar. Mendoj se morali është shumë më shumë se për çfarë kam folur, por do të ishte i pamundur pa këta përbërës të cilët ne i gjejmë në primatët e tjerë, të cilat janë empatia, ngushëllimi tendencat pro-sociale, reciprociteti dhe sensi për drejtësi. Dhe kështu ne punojmë në këto çështje të veçanta për të parë nëse mund të krijojmë një moral nga poshtë lartë, të themi kështu, pa përfshirjen e domosdoshme të Zotit dhe besimit, dhe të shohim se si mund të arrijmë një moral të evoluar.
And I thank you for your attention.
Dhe ju falënderoj për vëmendjen tuaj.
(Applause)
(Duartrokitje)