1956-cı ildə Moskvada diplomatik görüş zamanı Sovet lideri Nikita Xruşşov Qərb Bloku səfirlərinə “Mı vas poxoronim!” demişdi. Onun tərcüməçisi bunu ingilis dilinə “Biz səni basdıracağıq!” kimi çevirmişdi. Bu bəyanat Soyuq Müharibənin təsirində olan Sovet İttifaqı ilə ABŞ arasındakı gərginliyi artıraraq Qərb dünyasında şok yaratdı. Bəziləri düşünür ki, təkcə bu hadisə Şərq- Qərb münasibətlərini on il geriyə saldı. Göründüyü kimi, Xruşşovun qeydi çox hərfi tərcümə olunub. Kontekst nəzərə alınmaqla onun sözləri belə verilməli idi: “Biz səni dəfn edənə qədər yaşayacağıq”, yəni kommunizm Kapitalizmdən daha uzun müddət hökm sürəcək; daha az təhdidedici bir şərh kimi. Sonunda nəzərdə tutulan məna aydınlaşsa da, Xruşşovun açıq-aydın sözlərinin ilkin təsiri dünyanı nüvə silahlanmasına gətirib çıxara biləcək bir yola saldı. İndi, dil və mədəni mübadilənin mürəkkəbliyini nəzərə alsaq, necə olur ki, bu cür şeylər hər zaman baş vermir? Cavabın böyük hissəsi tərcüməçilərin bacarıqlarında və dil maneələrini aradan qaldırmaq üçün olan təlimlərindədir Tarix boyu tərcümə əsasən ardıcıl olaraq aparılırdı, danışanlar və tərcüməçilər bir-birlərinin danışmasına icazə vermək üçün fasilələr verirdilər. Ancaq radio texnologiyasının meydana çıxmasından sonra, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra yeni sinxron tərcümə sistemi hazırlanmışdır. Sinxron rejimdə tərcüməçilər spiker danışarkən onun sözlərini dərhal mikrofona tərcümə edirlər. Tamaşaçılar fasilə vermədən izləmək istədikləri dili seçə bilərlər. Kənardan hər şey qüsursuz görünür, lakin pərdə arxasında tərcüməçilər hər bir fikrin nəzərdə tutulduğu kimi tərcüməsini təmin etmək üçün fasiləsiz işləyirlər. Və bu asan iş deyil. Artıq səlis danışan ikidilli mütəxəssislərin söz ehtiyyatlarını artırmaq və konfrans tərcüməçisi olmaq üçün lazım olan bacarıqları mənimsəməyə təxminən iki il təlim tələb olunur. Bu qeyri-adi dinləyərkən eyni anda danışmaq tapşırığına öyrəşmək üçün tələbələr danışanları və təqlid edir və eşitdikləri hər sözü eyni dildə eşitdikləri kimi təkrarlayırlar. Vaxt keçdikcə onlar deyilənləri stilistik düzəlişlər edərək öz sözləri ilə ifadə etməyə başlayırlar. Müəyyən bir nöqtədə ikinci dil əlavə olunur. Bu şəkildə məşğul olmaq tərcüməçinin beynində yeni neyron yolları yaradır və cümləni formaca dəyişməyə göstərilən daimi səy tədricən ikinci təbə çevrilir. Zamanla çox əzmli iş nəticəsində tərcüməçi danışanın sürətinə çata bilmək, qəliz terminologiya ilə və çoxsaylı xarici aksentlər ilə işləyə bilmək üçün xeyli bacarıqlara yiyələnir. Onlar uzun adları qısaltmaq üçün abreviaturlardan, spesifik terminlər əvəzinə ümumi terminlər işlədə, slaydlar və ya digər əyani vəsaitlərdən istifadə edə bilərlər. Ən dəqiq ekvivalenti axtararkən hətta orijinal dildə bir termin buraxa bilərlər. Tərcüməçilər həmçinin qarmaqarışıqlıq anında soyuqqanlılıq qorumağı bacarırlar. Unutmayın ki, onlar kimin nə deyəcəyini və danışanın nə dərəcədə aydın tələffüz edəcəyini kontrol edə bilmirlər. Hər an hər şey ola bilər. Həmçinin, onlar tez-tez minlərlə insan qarşısında və BMT-nin Baş Assambleyası kimi çox qorxuducu şəraitdə çıxış edirlər. Duyğularını nəzarətdə saxlamaq üçün onlar əvvəlcədən lüğətlər hazırlayıb, mövzu haqqında həvəslə oxuyub və əvvəlki çıxışları nəzərdən keçirərək tapşırığa diqqətlə hazırlaşırlar. Və son olaraq, tərcüməçilər cüt-cüt işləyirlər. Həmkarlardan biri real vaxt rejimində səslənən nitqi tərcümə edərkən, digəri sənədləri tapmaq, sözləri axtarmaq və müvafiq məlumatları izləməklə kömək edir. Sinxron tərcümə intensiv konsentrasiya tələb etdiyi üçün hər 30 dəqiqədən bir cütlükdəki həmkarlar rollarını dəyişir. Müvəffəqiyyətin böyük hissəsi bacarıqlı əməkdaşlıqdan asılıdır. Dil mürəkkəbdir və tərcümədə mücərrəd anlayışlar və ya incə fərq itirildkdə nəticə fəlakət ola bilər. Marqaret etvudun məhşur deyimindəki kimi “Müharibə dil uğursuz olduğunda baş verir” Bütün milətlərin konfrans tərcüməçiləri bunun fərqindədirlər və bunun heç vaxt baş vermədiyinə əmin olmaq üçün pərdə arxasında səylə çalışırlar.
In 1956, during a diplomatic reception in Moscow, Soviet leader Nikita Khrushchev told Western Bloc ambassadors, "My vas pokhoronim!" His interpreter rendered that into English as, "We will bury you!" This statement sent shockwaves through the Western world, heightening the tension between the Soviet Union and the US who were in the thick of the Cold War. Some believe this incident alone set East/West relations back a decade. As it turns out, Khrushchev's remark was translated a bit too literally. Given the context, his words should have been rendered as, "We will live to see you buried," meaning that Communism would outlast Capitalism, a less threatening comment. Though the intended meaning was eventually clarified, the initial impact of Khrushchev's apparent words put the world on a path that could have led to nuclear armageddon. So now, given the complexities of language and cultural exchange, how does this sort of thing not happen all the time? Much of the answer lies with the skill and training of interpreters to overcome language barriers. For most of history, interpretation was mainly done consecutively, with speakers and interpreters making pauses to allow each other to speak. But after the advent of radio technology, a new simultaneous interpretations system was developed in the wake of World War II. In the simultaneous mode interpreters instantaneously translate a speaker's words into a microphone while he speaks. Without pauses, those in the audience can choose the language in which they want to follow. On the surface, it all looks seamless, but behind the scenes, human interpreters work incessantly to ensure every idea gets across as intended. And that is no easy task. It takes about two years of training for already fluent bilingual professionals to expand their vocabulary and master the skills necessary to become a conference interpreter. To get used to the unnatural task of speaking while they listen, students shadow speakers and repeat their every word exactly as heard in the same language. In time, they begin to paraphrase what is said, making stylistic adjustments as they go. At some point, a second language is introduced. Practicing in this way creates new neural pathways in the interpreter's brain, and the constant effort of reformulation gradually becomes second nature. Over time and through much hard work, the interpreter masters a vast array of tricks to keep up with speed, deal with challenging terminology, and handle a multitude of foreign accents. They may resort to acronyms to shorten long names, choose generic terms over specific, or refer to slides and other visual aides. They can even leave a term in the original language, while they search for the most accurate equivalent. Interpreters are also skilled at keeping aplomb in the face of chaos. Remember, they have no control over who is going to say what, or how articulate the speaker will sound. A curveball can be thrown at any time. Also, they often perform to thousands of people and in very intimidating settings, like the UN General Assembly. To keep their emotions in check, they carefully prepare for an assignment, building glossaries in advance, reading voraciously about the subject matter, and reviewing previous talks on the topic. Finally, interpreters work in pairs. While one colleague is busy translating incoming speeches in real time, the other gives support by locating documents, looking up words, and tracking down pertinent information. Because simultaneous interpretation requires intense concentration, every 30 minutes, the pair switches roles. Success is heavily dependent on skillful collaboration. Language is complex, and when abstract or nuanced concepts get lost in translation, the consequences may be catastrophic. As Margaret Atwood famously noted, "War is what happens when language fails." Conference interpreters of all people are aware of that and work diligently behind the scenes to make sure it never does.