I'd like to tell you about a legal case that I worked on involving a man named Steve Titus.
Rada by som porozprávala o súdnom prípade Steva Titusa, na ktorom som pracovala.
Titus was a restaurant manager. He was 31 years old, he lived in Seattle, Washington, he was engaged to Gretchen, about to be married, she was the love of his life. And one night, the couple went out for a romantic restaurant meal. They were on their way home, and they were pulled over by a police officer. You see, Titus' car sort of resembled a car that was driven earlier in the evening by a man who raped a female hitchhiker, and Titus kind of resembled that rapist. So the police took a picture of Titus, they put it in a photo lineup, they later showed it to the victim, and she pointed to Titus' photo. She said, "That one's the closest." The police and the prosecution proceeded with a trial, and when Steve Titus was put on trial for rape, the rape victim got on the stand and said, "I'm absolutely positive that's the man." And Titus was convicted. He proclaimed his innocence, his family screamed at the jury, his fiancée collapsed on the floor sobbing, and Titus is taken away to jail.
Titus pracoval ako manažér reštaurácie. Mal 31 rokov, žil v Seattli, v štáte Washington, a bol zasnúbený s Gretchen, s láskou jeho života sa mali čoskoro brať. Jedného večera si vyšli spolu von na romantickú večeru do reštaurácie. Na ceste domov ich zastavila polícia. Ako môžete vidieť Titusovo auto sa dosť podobalo na auto, ktoré skorej v ten večer riadil muž, ktorý znásilnil stopárku a Titus sa naňho trochu podobal. Takže polícia Titusa odfotila, jeho fotku vložila do rady fotiek, ktoré neskôr ukázali obeti a ona ukázala na Titusovu fotku. Povedala: "Ten je mu najpodobnejší." Po polícii nasledovala obžaloba a súd a na súde, kde bol Titus pre podozrenie zo znásilnenia, obeť vystúpila a povedala: "Som si absolútne istá, že to bol tento muž." A Titusa odsúdili. Prehlásil, že je nevinný, jeho rodina kričala na porotcov, jeho snúbenica vzlykajúc odpadla na zem a Titusa odviedli do väzenia.
So what would you do at this point? What would you do? Well, Titus lost complete faith in the legal system, and yet he got an idea. He called up the local newspaper, he got the interest of an investigative journalist, and that journalist actually found the real rapist, a man who ultimately confessed to this rape, a man who was thought to have committed 50 rapes in that area, and when this information was given to the judge, the judge set Titus free.
Čo by ste robili vy v tejto situácii? Čo by ste urobili? Titus úplne stratil vieru v súdny systém, predsa však mal nápad. Zavolal do miestnych novín, vzbudil záujem v jednom novinárovi a naozaj, tento novinár vypátral skutočného násilníka. Muž, ktorý sa nakoniec k znásilneniu priznal bol podozrivý z 50 znásilnení v tejto oblasti a keď sa o tom sudca dozvedel, Titusa prepustil na slobodu.
And really, that's where this case should have ended. It should have been over. Titus should have thought of this as a horrible year, a year of accusation and trial, but over.
A tu mal prípad skončiť. Mal to byť koniec. Titus mal na toto obdobie spomínať ako na príšerný rok, rok obvinení a súdov, ale skončený.
It didn't end that way. Titus was so bitter. He'd lost his job. He couldn't get it back. He lost his fiancée. She couldn't put up with his persistent anger. He lost his entire savings, and so he decided to file a lawsuit against the police and others whom he felt were responsible for his suffering.
Lenže, neskončilo sa to takto. Titus zatrpkol. Stratil prácu a nemohl sa do nej vrátiť. Stratil snúbenicu. Nemohol sa zmieriť so svojím neutíchajúcim hnevom. Prišiel o všetky svoje úspory a rozhodol sa zažalovať políciu a všetkých, o ktorých si myslel, že boli zodpovední za jeho utrpenie.
And that's when I really started working on this case, trying to figure out how did that victim go from "That one's the closest" to "I'm absolutely positive that's the guy."
A vtedy som sa do prípadu zapojila ja v snahe zistiť ako sa obeť dostala od "Ten je mu najpodobnejší" k "Som si úplne istá, že to bol tento muž."
Well, Titus was consumed with his civil case. He spent every waking moment thinking about it, and just days before he was to have his day in court, he woke up in the morning, doubled over in pain, and died of a stress-related heart attack. He was 35 years old.
Titus bol pohltený svojim súdnym sporom. Každú minútu svojich dní o ňom uvažoval a iba niekoľko dní pred tým, ako mal vystúpiť na súde, sa ráno zobudil, dvakrát tak ubolený a umrel na infarkt kvôli stresu.
So I was asked to work on Titus' case because I'm a psychological scientist. I study memory. I've studied memory for decades. And if I meet somebody on an airplane -- this happened on the way over to Scotland -- if I meet somebody on an airplane, and we ask each other, "What do you do? What do you do?" and I say "I study memory," they usually want to tell me how they have trouble remembering names, or they've got a relative who's got Alzheimer's or some kind of memory problem, but I have to tell them I don't study when people forget. I study the opposite: when they remember, when they remember things that didn't happen or remember things that were different from the way they really were. I study false memories.
Mal vtedy 35 rokov. Takže som ako psychológ-vedec bola pozvaná pracovať na jeho prípade. Študujem pamäť. Už po desaťročia. A keď stretnem niekoho v lietadle - to sa mi stalo na ceste do Škótska - keď stretnem niekoho v lietadle a spýtame sa: "Čo robíte. Kde pracujete?" a ja poviem: "Študujem pamäť", zvyknú povedať že majú problém s menami, alebo že majú príbuzného, čo trpí Alzheimerom, alebo podobným problémom s pamäťou, ale ja im vravím, že neštudujem zabúdanie. Študujem opak: keď si ľudia pamätajú, ale niečo, čo sa nestalo, alebo si pamätajú veci inak, než aké v skutočnosti boli. Študujem falošné spomienky.
Unhappily, Steve Titus is not the only person to be convicted based on somebody's false memory. In one project in the United States, information has been gathered on 300 innocent people, 300 defendants who were convicted of crimes they didn't do. They spent 10, 20, 30 years in prison for these crimes, and now DNA testing has proven that they are actually innocent. And when those cases have been analyzed, three quarters of them are due to faulty memory, faulty eyewitness memory.
Nanešťastie, Steve Titus nie je jediným odsúdeným na základe niekoho falošných spomienok. V rámci jedného projektu v USA sa zozbierali informácie o 300 nevinných ľuďoch, 300 obžalovaných a odsúdených za to, čo nespáchali. Za tieto zločini strávili vo väzení 10, 20, 30 rokov, a teraz boli vďaka DNA testom zbavení viny. Pri analýze týchto prípadov 3/4 z nich bolo spôsobených chybnými spomienkami očitých svedkov.
Well, why? Like the jurors who convicted those innocent people and the jurors who convicted Titus, many people believe that memory works like a recording device. You just record the information, then you call it up and play it back when you want to answer questions or identify images. But decades of work in psychology has shown that this just isn't true. Our memories are constructive. They're reconstructive. Memory works a little bit more like a Wikipedia page: You can go in there and change it, but so can other people. I first started studying this constructive memory process in the 1970s. I did my experiments that involved showing people simulated crimes and accidents and asking them questions about what they remember. In one study, we showed people a simulated accident and we asked people, how fast were the cars going when they hit each other? And we asked other people, how fast were the cars going when they smashed into each other? And if we asked the leading "smashed" question, the witnesses told us the cars were going faster, and moreover, that leading "smashed" question caused people to be more likely to tell us that they saw broken glass in the accident scene when there wasn't any broken glass at all. In another study, we showed a simulated accident where a car went through an intersection with a stop sign, and if we asked a question that insinuated it was a yield sign, many witnesses told us they remember seeing a yield sign at the intersection, not a stop sign.
Ok, prečo? Rovnako ako porotcovia, ktorí týchto nevinných odsúdili, a porotcovia, čo odsúdili Titusa, veľa ľudí verí, že pamäť pracuje ako nahrávacie zariadenie. Iba zaznamenáte informáciu, ktorú môžte znovu vyvolať a prehrať si ju, keď chcete odpoveď na otázku alebo identifikovať obraz. Ale desaťročia práce v psychológii ukázali, že to jednoducho nie je pravda. Naše spomienky sú konštruktívne. Sú rekonštruktívne. Pamäť pracuje skôr ako stránka na Wikipédii: môžete ju otvoriť, zmeniť ju, a rovnako aj iní ľudia. Prvý krát som začala konštruktívny proces študovať v 70-tych rokoch. Robila som experimenty, kde sme ľuďom ukazovali simulované zločiny a nehody a potom sme sa ich pýtali, čo si zapamätali. V jednej štúdii, sme účastníkom ukázali simulovanú nehodu a spýtali sme sa ich, ako rýchlo išli autá, keď do seba narazili? A spýtali sme ďalších ľudí, ako rýchlo šli tieto autá, keď do seba nabúrali? Ak sme sa najprv pýtali na "nabúranie" svedkovia odhadovali vyššiu rýchlosť, táto otázka dokonca spôsobila, že účastníci zvykli odpovedať, že videli pri nehode rozbité sklo, aj keď žiadne rozbité sklá v scéne neboli. V inej štúdii sme ľuďom prehrali nehodu, kde auto prešlo križovatku so značkou STOP, a keď sme sa spýtali tak, aby sa zdalo, že tam bolo Daj prednosť v jazde, mnohí vypovedali, že si pamätajú značku Prednosť v jazde a nie značku STOP.
And you might be thinking, well, you know, these are filmed events, they are not particularly stressful. Would the same kind of mistakes be made with a really stressful event? In a study we published just a few months ago, we have an answer to this question, because what was unusual about this study is we arranged for people to have a very stressful experience. The subjects in this study were members of the U.S. military who were undergoing a harrowing training exercise to teach them what it's going to be like for them if they are ever captured as prisoners of war. And as part of this training exercise, these soldiers are interrogated in an aggressive, hostile, physically abusive fashion for 30 minutes and later on they have to try to identify the person who conducted that interrogation. And when we feed them suggestive information that insinuates it's a different person, many of them misidentify their interrogator, often identifying someone who doesn't even remotely resemble the real interrogator.
Dobre, môžete si myslieť - toto sú hrané udalosti, nie sú zvlášť stresujúce. Urobili by ľudia rovnakú chybu v reálnom stresujúcom prípade? V štúdii, ktorú sme publikovali pred pár mesiacmi, sme dostali na túto otázku odpoveď. Nezvyčajné na tejto štúdii bolo, že sme pre ľudí pripravili veľmi stresujúci zážitok. Subjektmi v tomto experimente boli členovia armády USA ktorí práve podstupovali trýznivý výcvik, ktorý ich mal naučiť aké to bude, ak sa raz stanú zajatcami vo vojne. A v rámci tohto výcviku, boli vojaci vypočúvaní veľmi agresívnym, nepriateľským fyzicky hrubým spôsobom počas 30 minút a neskôr sa mali pokúsiť identifikovať osobu, ktorá viedla ich vypočúvanie. V keď sme im podsunuli sugestívne informácie, že išlo o inú osobu, mnohí identifikovali vyšetrovateľa nesprávne a často identifikovali osobu, ktorá sa ani vzdialene nepodobala na skutočného vyšetrovateľa.
And so what these studies are showing is that when you feed people misinformation about some experience that they may have had, you can distort or contaminate or change their memory.
Takže tieto štúdie nám ukazujú, že keď ľuďom podsuniete mylné informácie o nejakej udalosti, ktorú prežili, môžete tým skresliť, nakaziť či zmeniť ich spomienky.
Well out there in the real world, misinformation is everywhere. We get misinformation not only if we're questioned in a leading way, but if we talk to other witnesses who might consciously or inadvertently feed us some erroneous information, or if we see media coverage about some event we might have experienced, all of these provide the opportunity for this kind of contamination of our memory.
Tam vonku, v reálnom svete sú desinformácie prítomné všade. Získame ich nielen vtedy, keď sa nás niekto niečo pýta návodným spôsobom, ale aj keď hovoríme s inými svedkami, ktorí nám môžu vedome či nevedome podsunúť nejakú chybnú informáciu, alebo keď vidíme mediálny obraz udalosti, ktorej sme boli súčasťou. To všetko poskytuje príležitosť pre takéto nakazenie našej pamäte.
In the 1990s, we began to see an even more extreme kind of memory problem. Some patients were going into therapy with one problem -- maybe they had depression, an eating disorder -- and they were coming out of therapy with a different problem. Extreme memories for horrific brutalizations, sometimes in satanic rituals, sometimes involving really bizarre and unusual elements. One woman came out of psychotherapy believing that she'd endured years of ritualistic abuse, where she was forced into a pregnancy and that the baby was cut from her belly. But there were no physical scars or any kind of physical evidence that could have supported her story. And when I began looking into these cases, I was wondering, where do these bizarre memories come from? And what I found is that most of these situations involved some particular form of psychotherapy. And so I asked, were some of the things going on in this psychotherapy -- like the imagination exercises or dream interpretation, or in some cases hypnosis, or in some cases exposure to false information -- were these leading these patients to develop these very bizarre, unlikely memories? And I designed some experiments to try to study the processes that were being used in this psychotherapy so I could study the development of these very rich false memories.
V deväťdesiatych rokoch sme začali pozorovať ešte extrémnejší druh problému pamäti. Istí pacienti prichádzali do terapie s problémom, mohli mať depresiu, poruchu príjmu potravy, a z terapie odchádzali s iným problémom. S extrémnymi spomienkami na hrôzostrašné brutálnosti, niekedy v rámci satanských rituálov, niekedy s naozaj bizarnými a neobyčajnými prvkami. Jedna žena odchádzala z psychoterapie s presvedčením, že pretrpela roky ritualizovaného zneužívania, počas ktorého otehotnela a dieťa jej bolo vyrezané z brucha. Ale neexistovali žiadne jazvy či iné fyzické dôkazy, ktoré by mohli podporiť jej príbeh. A keď som začala sledovať tieto prípady, čudovala som sa, odkiaľ sa tieto bizarné spomienky vzali? Zistila som, že vo väčšine týchto prípadov figurovala nejaká forma psychoterapie. Pýtala som sa teda, mohlo niečo z toho, čo sa deje v psychoterapii – ako imaginatívne cvičenia, alebo interpretácia snov, niekedy hypnóza, alebo v istých prípadoch vystavenie falošným informáciám – mohli tieto techniky viesť u pacientov k rozvinutiu veľmi bizarných a nepravdepodobných spomienok? Navrhla som teda experimenty v snahe skúmať procesy, ktoré boli použité v psychoterapii, aby som mohla študovať vývoj týchto veľmi bohatých falošných spomienok.
In one of the first studies we did, we used suggestion, a method inspired by the psychotherapy we saw in these cases, we used this kind of suggestion and planted a false memory that when you were a kid, five or six years old, you were lost in a shopping mall. You were frightened. You were crying. You were ultimately rescued by an elderly person and reunited with the family. And we succeeded in planting this memory in the minds of about a quarter of our subjects. And you might be thinking, well, that's not particularly stressful. But we and other investigators have planted rich false memories of things that were much more unusual and much more stressful. So in a study done in Tennessee, researchers planted the false memory that when you were a kid, you nearly drowned and had to be rescued by a life guard. And in a study done in Canada, researchers planted the false memory that when you were a kid, something as awful as being attacked by a vicious animal happened to you, succeeding with about half of their subjects. And in a study done in Italy, researchers planted the false memory, when you were a kid, you witnessed demonic possession.
V jednej z prvých štúdií, sme použili sugesciu, metódu inšpirovanú psychoterapiou, ktorú sme videli v týchto prípadoch. Použili sme tento druh sugescie pre vloženie falošných spomienok na to, že ako 6 ročné dieťa ste sa stratili v nákupnom centre. Báli ste sa. Plakali ste. A nakoniec vás zachránila nejaká staršia osoba a vrátila vás opäť k vašej rodine. Túto spomienku sa nám podarilo vložiť do mysle asi u štvrtiny účastníkov. Môžete si myslieť: "Ok, ale to nie je nijak stresujúce." Ale my a iní výskumníci sme vložili bohaté falošné spomienky na veci, ktoré boli ešte oveľa neobvyklejšie a stresujúcejšie. Tak v štúdii prevedenej v Tenessee, výskumníci vložili falošné spomienky na to, ako ste sa ako dieťa skoro utopili a museli byť zachránení plavčíkom. A v jednej Kanadskej štúdii vedci vložili ľuďom spomienky na to, že ako deti zažili niečo tak strašné ako útok rozzúreného zvieraťa. Uspeli v polovici prípadov. V inej štúdii prevedenej v Taliansku, vložili vedci ľuďom spomienky že ako deti boli svedkami posadnutia diablom.
I do want to add that it might seem like we are traumatizing these experimental subjects in the name of science, but our studies have gone through thorough evaluation by research ethics boards that have made the decision that the temporary discomfort that some of these subjects might experience in these studies is outweighed by the importance of this problem for understanding memory processes and the abuse of memory that is going on in some places in the world.
Chcem dodať, že to môže vyzerať ako traumatizácia účastníkov týchto výskumov v mene vedy, ale naše štúdie prešli dôkladným hodnotením výskumnej etickej komisie, ktorá rozhodla, že dočasné nepohodlie, ktoré niektorí z účastníkov môžu zažiť počas experimentov, je vyvážené dôležitosťou problematiky pre pochopenie pamäťových procesov a zneuživania pamäte, ktoré sa deje vo svete.
Well, to my surprise, when I published this work and began to speak out against this particular brand of psychotherapy, it created some pretty bad problems for me: hostilities, primarily from the repressed memory therapists, who felt under attack, and by the patients whom they had influenced. I had sometimes armed guards at speeches that I was invited to give, people trying to drum up letter-writing campaigns to get me fired. But probably the worst was I suspected that a woman was innocent of abuse that was being claimed by her grown daughter. She accused her mother of sexual abuse based on a repressed memory. And this accusing daughter had actually allowed her story to be filmed and presented in public places. I was suspicious of this story, and so I started to investigate, and eventually found information that convinced me that this mother was innocent. I published an exposé on the case, and a little while later, the accusing daughter filed a lawsuit. Even though I'd never mentioned her name, she sued me for defamation and invasion of privacy. And I went through nearly five years of dealing with this messy, unpleasant litigation, but finally, finally, it was over and I could really get back to my work. In the process, however, I became part of a disturbing trend in America where scientists are being sued for simply speaking out on matters of great public controversy.
No, na moje prekvapenie, keď som túto prácu publikovala a začala otvorene vystupovať proti tomuto konkrétnemu druhu psychoterapie, spôsobila som si dosť vážne problémy: nevraživosť hlavne od terapeutov ktorí sa cítili napadnutí, a od pacientov, ktorých ovplyvnili. Niekedy som na prednáškach, na ktoré som bola pozvaná mala so sebou ozbrojenú ochranku, ľudia zháňali podporu na kampaň za moje prepustenie z práce. No najhoršie asi bolo, keď som označila jednu ženu, ako nevinnú zo zneužívania, ktoré tvrdila jej dospelá dcéra. Obvinila svoju matku zo sexuálneho zneužívania, na základe potlačených spomienok. Dcéra dokonca dovolila, aby jej príbeh bol sfilmovaný a zobrazovaný. Bola som nedôverčivá voči tomu príbehu, a tak som začala pátrať, a nakoniec som aj našla informáciu, ktorá ma presvedčila, že jej matka je nevinná. Vydala som vyhlásenie o prípade a o niečo neskôr ma dcéra tejto ženy zatiahla do súdneho procesu. Hoci som nikdy nespomenula jej meno, zažalovala ma za urážku na cti a porušenie práva na súkromie. Prešla som si skoro 5 ročným vyrovnávaním sa s touto špinavou, nepríjmenou žalobou, ale nakoniec, nakoniec, sa to skončilo a ja som sa mohla vrátiť do práce. V priebehu procesu som sa ale stala súčasťou znepokojujúceho trendu v Amerike, kedy sú vedci žalovaní za to, že sa otvorene vyjadria ku kontorverzným verejným diskusiám.
When I got back to my work, I asked this question: if I plant a false memory in your mind, does it have repercussions? Does it affect your later thoughts, your later behaviors? Our first study planted a false memory that you got sick as a child eating certain foods: hard-boiled eggs, dill pickles, strawberry ice cream. And we found that once we planted this false memory, people didn't want to eat the foods as much at an outdoor picnic. The false memories aren't necessarily bad or unpleasant. If we planted a warm, fuzzy memory involving a healthy food like asparagus, we could get people to want to eat asparagus more. And so what these studies are showing is that you can plant false memories and they have repercussions that affect behavior long after the memories take hold.
Po návrate do práce, som si položila otázku: ak vložím do vašej pamäte falošnú spomienku, má táto nejaký dôsledok? Ovplyvní to vaše budúce myšlienky alebo budúce správanie? V jednej štúdii sme vložili falošné spomienky na to, že vám v detstve prišlo zle z vajíčka, uhoriek, či jahodovej zmrzliny. Zistili sme, že potom, čo sme spomienky vložili, ľudia veľmi nechceli jesť tieto jedlá na pikniku. Falošné spomienky nemusia byť iba zlé alebo nepríjmené. Ak sme vložili do pamäte príjemné spomienky obsahujúce zdravé jedlá ako špargľu, spôsobili sme, že ľudia chceli jesť viac špargle. Tieto štúdie ukazujú, že môžte vložiť falošné spomienky a tie vytvárajú následky v správaní dávno potom, čo boli vložené.
Well, along with this ability to plant memories and control behavior obviously come some important ethical issues, like, when should we use this mind technology? And should we ever ban its use? Therapists can't ethically plant false memories in the mind of their patients even if it would help the patient, but there's nothing to stop a parent from trying this out on their overweight or obese teenager. And when I suggested this publicly, it created an outcry again. "There she goes. She's advocating that parents lie to their children."
Ok, zároveň s možnosťou vkladať spomienky a kontrolovať správanie sa objavujú niektoré dôležité etické problémy ako, kedy možno používať túto technológiu? A mali by sme ju vôbec zakázať? Terapeuti nemôžu vložiť falošné spomienky do mysle svojich pacientov, aj keby im to mohlo pomôcť, ale nič nezastaví rodičov, aby to vyskúšali na svojom tínedžerovi s nadváhou či obezitou. A keď som to verejne odporúčila, vyvolala som opäť pobúrenie. "Pozrime sa na ňu. Obhajuje klamanie detí rodičmi."
Hello, Santa Claus. (Laughter)
Haló, Santa Claus. (smiech)
I mean, another way to think about this is, which would you rather have, a kid with obesity, diabetes, shortened lifespan, all the things that go with it, or a kid with one little extra bit of false memory? I know what I would choose for a kid of mine.
Myslím tým, že sa dá no to pozrieť inak. Čo by ste si vybrali: dieťa s obezitou, cukrovkou, kratšou dĺžkou života, a všetkým okolo toho alebo dieťa s 1 falošnou spomienkou navyše? Ja viem, čo by som si vybrala pre svoje dieťa.
But maybe my work has made me different from most people. Most people cherish their memories, know that they represent their identity, who they are, where they came from. And I appreciate that. I feel that way too. But I know from my work how much fiction is already in there. If I've learned anything from these decades of working on these problems, it's this: just because somebody tells you something and they say it with confidence, just because they say it with lots of detail, just because they express emotion when they say it, it doesn't mean that it really happened. We can't reliably distinguish true memories from false memories. We need independent corroboration. Such a discovery has made me more tolerant of the everyday memory mistakes that my friends and family members make. Such a discovery might have saved Steve Titus, the man whose whole future was snatched away by a false memory.
Ale možno ma moja práca odlíšila od väčšiny ľudí. Väčšina si svoje spomienky cení, vediac, že je to ich identita, kto sú a odkiaľ pochádzajú. A ja to uznávam. Cítim to tak isto. Ale zo svojej práce viem, koľko fikcie sa v nich už skrýva. Ak som sa niečo pri tejto práci za tie desaťročia naučila, je to toto: Len preto, že vám niekto niečo povie, a povie to presvedčivo, len preto, že pridá množstvo detailov, a že prejaví emócie, keď to hovorí, tak to ešte neznamená, že sa to naozaj stalo. Nedokážeme presne odlíšiť pravé spomienky od falošných. Potrebujeme nezávislý doklad. Tento objav ma urobil tolerantnejšou voči každodenným chybám pamäte, ktoré robia moji priatelia a rodina. Tento objav mohlo zachrániť Steva Titusa, muža, ktorý bol náhle zbavený celej svojej budúcnosti falošnou spomienkou.
But meanwhile, we should all keep in mind, we'd do well to, that memory, like liberty, is a fragile thing. Thank you. Thank you. Thank you. (Applause) Thanks very much. (Applause)
Ale zatiaľ urobíme dobre, ak budeme mať na mysli, že pamäť, rovnako ako sloboda, je krehká vec. Ďakujem vám. Ďakujem. Ďakujem. (potlesk) Ďakujem vám veľmi pekne. (potlesk)