On the edge of the vast Sahara desert, citizens snuck out of the city of Timbuktu and took to the wilderness. They buried chests in the desert sand, hid them in caves, and sealed them in secret rooms. Inside these chests was a treasure more valuable than gold: the city’s ancient books.
Tại rìa sa mạc Sahara rộng lớn, dân lẻn ra khỏi thành Timbuktu, đi dần vào sa mạc. Họ chôn những chiếc rương trong cát, giấu trong hang động, và khóa kín trong các căn phòng bí mật. Những chiếc rương này chứa vật báu quý hơn cả vàng: cổ thư của thành phố.
Founded around 1100 CE in what is now Mali, the city of Timbuktu started out as an unremarkable trading post. But its unique location soon changed that. Timbuktu marked the intersection of two essential trade routes, where caravans bringing salt across the Sahara met with traders bringing gold from the African interior. By the late 1300s, these trade routes made Timbuktu rich, and the city’s rulers, the kings of the Mali Empire, built monuments and academies that drew scholars from Egypt, Spain, and Morocco.
Thành lập khoảng năm 1100 sau Công nguyên, hiện nay là nước Mali. Ban đầu, Timbuktu là một điểm giao thương chẳng có gì đặc biệt. Nhưng vị trí đắc địa của nó đã nhanh chóng thay đổi mọi thứ. Timbuktu là nơi giao nhau của hai tuyến đường thương mại thiết yếu: đường vận chuyển muối của các đoàn lữ hành băng qua sa mạc Sahara và đường các thương nhân mang vàng từ châu Phi sang buôn bán. Cuối những năm 1300, Timbuktu giàu lên nhờ các tuyến đường này, và những nhà cầm quyền, vua của Đế chế Mali, cho xây dựng tượng đài và học viện thu hút học giả từ Ai Cập, Tây Ban Nha và Maroc.
The city’s prime location also made it a target for warlords and conquerors. As the Mali Empire declined, one of its domains, Songhai, began to gain power. In 1468, the Songhai king conquered Timbuktu, burning buildings and murdering scholars.
Vị trí đắc địa cũng biến nó thành mục tiêu của lãnh chúa và quân xâm lược. Khi Đế chế Mali suy yếu, Songhai, lãnh địa của Mali, dần mạnh lên. Năm 1468, vua Songhai xâm chiếm Timbuktu, đốt phá công trình và giết hại học giả.
But in time, intellectual life in the city flourished again. The reign of the second king of the Songhai Empire, Askia Mohammed Toure, marked the beginning of a golden age in Timbuktu. He reversed his predecessor’s regressive policies and encouraged learning.
Nhưng rồi, tri thức lại phát triển mạnh trong thành phố. Triều vua thứ hai của Đế chế Songhai, Askia Mohammed Toure, đánh dấu đầu thời kỳ vàng son ở Timbuktu. Ông bãi bỏ các chính sách lạc hậu của vua cha và khuyến học.
The Songhai rulers and most of Timbuktu’s population were Muslim, and the scholars of Timbuktu studied Islam alongside secular topics like mathematics and philosophy. In the libraries of Timbuktu, tracts of Greek philosophy stood alongside the writings of local historians, scientists, and poets. The city’s most prominent scholar, Ahmed Baba, challenged prevailing opinions on subjects ranging from smoking to slavery.
Chính quyền Songhai cũng như hầu hết người dân theo đạo Hồi, học giả Timbuktu nghiên cứu đạo Hồi và học các môn học khác như toán và triết học. Tại thư viện thành Timbuktu, vẫn còn vết tích của triết học Hi lạp bên cạnh biên niên sử, sách khoa học, và thơ ca địa phương. Ahmed Baba, học giả nổi tiếng nhất thành, bác bỏ các quan niệm cũ trên nhiều lĩnh vực từ việc hút thuốc đến vấn đề nô lệ.
Gold and salt trade had funded the city’s transformation into a center of learning. Now, the products of that intellectual culture became the most sought-after commodity. With paper from faraway Venice and vibrant ink from local plants and minerals, the scribes of Timbuktu produced texts in both Arabic and local languages. Written in calligraphy and decorated with intricate geometric designs, the books of Timbuktu were in demand among the wealthiest members of society.
Dùng kinh phí từ giao thương vàng và muối biến thành phố thành thủ phủ học tập. Kinh thư viết ra trở thành món hàng ưa chuộng bậc nhất. Dùng giấy của vùng Venice xa xôi và mực đa sắc làm từ thực vật và khoáng vật địa phương, thư lại Timbuktu chép kinh thư bằng tiếng Ả Rập lẫn tiếng địa phương. Do bút pháp uyển chuyển cùng họa tiết sắc sảo, kinh thư Timbuktu được các trọc phú săn tìm.
In 1591, the golden age came to an abrupt end when the Moroccan king captured Timbuktu. Moroccan forces imprisoned Ahmed Baba and other prominent scholars and confiscated their libraries. In the centuries that followed, the city weathered a succession of conquests. In the mid-1800s, Sufi Jihadists occupied Timbuktu and destroyed many non-religious manuscripts. 1894, French colonial forces seized control of the city, stealing even more manuscripts and sending them to Europe. French became the official language taught in schools, and new generations in Timbuktu couldn’t read the Arabic manuscripts that remained.
Năm 1591, thời kỳ hoàng kim đột ngột kết thúc khi vua Maroc chiếm Timbuktu. Quân Maroc nhốt Ahmed Baba và các học giả nổi tiếng, trưng dụng thư viện. Những thế kỷ tiếp theo, thành phố trải qua một loạt các cuộc xâm lược. Giữa những năm 1800, Timbuktu rơi vào tay chiến binh Sufi, nhiều kinh sách phi tôn giáo bị hủy. Năm 1894, thực dân Pháp giành quyền kiểm soát thành phố, đem nhiều kinh sách về Châu Âu. Tiếng Pháp trở thành ngôn ngữ chính thức trong trường học, nên các thế hệ sau của Timbuktu không đọc được kinh sách tiếng Ả Rập còn sót.
Through it all, the literary tradition of Timbuktu didn’t die— it went underground. Some families built secret libraries in their homes, or buried the books in their gardens. Others stashed them in abandoned caves or holes in the desert. The priceless manuscripts of Timbuktu dispersed to villages throughout the surrounding area, where regular citizens guarded them for hundreds of years. As desertification and war impoverished the region, families held on to the ancient books even as they faced desperate poverty and near-starvation.
Nhưng nền văn học Timbuktu không chết đi mà được cất giấu cẩn thận. Một số gia đình xây mật viện trong nhà, hay chôn kinh sách trong vườn. Số khác đem giấu trong hoang động hay hố trong sa mạc. Kho tàng kinh sách vô giá của Timbuktu phân tán khắp các làng mạc và vùng phụ cận, được nhân dân canh giữ trong hàng trăm năm. Sa mạc hóa và chiến tranh khiến nơi này càng thêm nghèo khó, các gia đình ở đây vẫn cố giữ lại cổ thư dù phải đối mặt với nghèo khó và đói kém.
Even today, the struggle to protect the books continues. From the 1980s to the early 2000s, Timbuktu scholar Abdel Kader Haidara painstakingly retrieved hidden manuscripts from all over northern Mali and brought them back to Timbuktu. But in 2012, civil war in Mali once again threatened the manuscripts, most of which were evacuated to nearby Bamako. Their future remains uncertain, as they face both human and environmental threats. These books represent our best— and often only— sources on the pre-colonial history of the region. Many of them have never been read by modern scholars, and still more remain lost or hidden in the desert. At stake in the efforts to protect them is the history they contain— and the efforts of countless generations to protect that history from being lost.
Tới nay, cuộc đấu tranh bảo vệ cổ thư vẫn còn tiếp diễn. Từ những năm 1980 đến đầu những năm 2000, Học giả Timbuktu, Abdel Kader Haidara tỉ mỉ thu hồi kinh sách bị giấu khắp vùng bắc Mali và mang về Timbuktu. Năm 2012, kinh sách lại bị đe dọa khi nội chiến ở Mali nổ ra. Phần lớn sách được chuyển đến thủ đô Bamako gần đó. Tương lai vô định, đối mặt với mối nguy từ cả thiên nhiên và con người. Cổ thư là biểu trưng tốt nhất, có thể là duy nhất, nguồn tư liệu lịch sử của thành phố thời kì tiền thuộc địa. Nhiều cuốn không ai biết, nhiều cuốn bị mất hay còn ẩn mình trong sa mạc. Dù ra sức bảo vệ, lịch sử Timbuktu vẫn có nguy cơ bị mất cùng với nỗ lực của vô số thế hệ góp phần bảo vệ nó.