On the edge of the vast Sahara desert, citizens snuck out of the city of Timbuktu and took to the wilderness. They buried chests in the desert sand, hid them in caves, and sealed them in secret rooms. Inside these chests was a treasure more valuable than gold: the city’s ancient books.
Na skraju rozległej Sahary mieszkańcy Timbuktu wymknęli się z miasta i ruszyli w dzicz. Zakopali skrzynie w piaskach pustyni, ukryli je w jaskiniach i zamknęli w sekretnych pomieszczeniach. W skrzyniach kryły się skarby cenniejsze niż złoto, stare księgi z Timbuktu.
Founded around 1100 CE in what is now Mali, the city of Timbuktu started out as an unremarkable trading post. But its unique location soon changed that. Timbuktu marked the intersection of two essential trade routes, where caravans bringing salt across the Sahara met with traders bringing gold from the African interior. By the late 1300s, these trade routes made Timbuktu rich, and the city’s rulers, the kings of the Mali Empire, built monuments and academies that drew scholars from Egypt, Spain, and Morocco.
Założone około 1100 roku n.e. na terenach dzisiejszego Mali Timbuktu było zwykłą osadą handlową, ale jego położenie szybko to zmieniło. Timbuktu leżało na przecięciu dwóch ważnych szlaków handlowych, gdzie karawany wiozące sól przez Saharę spotykały się z kupcami handlującymi złotem z serca Afryki. Do XIV wieku te szlaki handlowe dały Timbuktu bogactwo, a władcy Timbuktu, królowie Imperium Mali, wznieśli budowle i uniwersytety, które przyciągały uczonych z Egiptu, Hiszpanii i Maroka.
The city’s prime location also made it a target for warlords and conquerors. As the Mali Empire declined, one of its domains, Songhai, began to gain power. In 1468, the Songhai king conquered Timbuktu, burning buildings and murdering scholars.
Atrakcyjne położenie miasta zrobiło z niego cel dla zbójców i najeźdźców. Gdy Imperium Mali upadło, jedna z jego prowincji, Songhaj, zaczęła rosnąć w siłę. W 1468 roku król Songhaju podbił Timbuktu, spalił budynki i zabił uczonych.
But in time, intellectual life in the city flourished again. The reign of the second king of the Songhai Empire, Askia Mohammed Toure, marked the beginning of a golden age in Timbuktu. He reversed his predecessor’s regressive policies and encouraged learning.
Ale po pewnym czasie nauka znów zaczęła się rozwijać. Rządy drugiego króla Imperium Songhaju, Askii Mohammeda Toure, wyznaczyły początek złotej ery Timbuktu. Król naprawił szkody wyrządzone przez poprzednika i wspierał naukę.
The Songhai rulers and most of Timbuktu’s population were Muslim, and the scholars of Timbuktu studied Islam alongside secular topics like mathematics and philosophy. In the libraries of Timbuktu, tracts of Greek philosophy stood alongside the writings of local historians, scientists, and poets. The city’s most prominent scholar, Ahmed Baba, challenged prevailing opinions on subjects ranging from smoking to slavery.
Jak większość populacji Timbuktu, władcy Songhaju byli muzułmanami. Uczeni studiowali tu islam oraz świeckie nauki, jak matematyka i filozofia. W bibliotekach Timbuktu greckie traktaty filozoficzne stały obok dzieł lokalnych historyków, uczonych i poetów. Najwybitniejszy uczony miasta, Ahmed Baba, podważał powszechne opinie na tematy od palenia po niewolnictwo.
Gold and salt trade had funded the city’s transformation into a center of learning. Now, the products of that intellectual culture became the most sought-after commodity. With paper from faraway Venice and vibrant ink from local plants and minerals, the scribes of Timbuktu produced texts in both Arabic and local languages. Written in calligraphy and decorated with intricate geometric designs, the books of Timbuktu were in demand among the wealthiest members of society.
Handel złotem i solą umożliwiły przemianę miasta w centrum nauki. Owoce tej kultury intelektualnej stały się bardzo pożądanym towarem. Na papierze z odległej Wenecji kolorowym atramentem z lokalnych roślin i minerałów skrybowie z Timbuktu tworzyli teksty po arabsku oraz w lokalnych językach. Wykaligrafowane i ozdobione misternymi geometrycznymi wzorami, księgi z Timbuktu cieszyły się popularnością wśród najbogatszych.
In 1591, the golden age came to an abrupt end when the Moroccan king captured Timbuktu. Moroccan forces imprisoned Ahmed Baba and other prominent scholars and confiscated their libraries. In the centuries that followed, the city weathered a succession of conquests. In the mid-1800s, Sufi Jihadists occupied Timbuktu and destroyed many non-religious manuscripts. 1894, French colonial forces seized control of the city, stealing even more manuscripts and sending them to Europe. French became the official language taught in schools, and new generations in Timbuktu couldn’t read the Arabic manuscripts that remained.
W 1591 roku złota era gwałtownie się zakończyła, kiedy król Maroka zdobył Timbuktu. Marokańskie siły uwięziły Ahmeda Babę i innych uczonych i przejęły biblioteki. W następnych stuleciach miasto mierzyło się z kolejnymi podbojami. W połowie XIX wieku dżihadyści sufi zajęli Timbuktu i zniszczyli wiele niereligijnych manuskryptów. W 1894 roku miasto zajęli Francuzi, wykradając przy tym jeszcze więcej ksiąg, które wywieźli do Europy. Francuski stał się oficjalnym językiem nauczanym w szkołach, a nowe pokolenia Timbuktu nie potrafiły odczytać pozostałych ksiąg.
Through it all, the literary tradition of Timbuktu didn’t die— it went underground. Some families built secret libraries in their homes, or buried the books in their gardens. Others stashed them in abandoned caves or holes in the desert. The priceless manuscripts of Timbuktu dispersed to villages throughout the surrounding area, where regular citizens guarded them for hundreds of years. As desertification and war impoverished the region, families held on to the ancient books even as they faced desperate poverty and near-starvation.
Jednak tradycja literacka Timbuktu nie umarła. Zeszła tylko do podziemia. Niektóre rodziny stworzyły w domach sekretne biblioteki albo zakopały książki w ogródkach. Inne składowały je w opuszczonych jaskiniach i jamach na pustyni. Bezcenne manuskrypty Timbuktu rozproszyły się po okolicznych wioskach, gdzie zwykli ludzie strzegli ich przez setki lat. Gdy pustynnienie i wojny spustoszyły region, rodziny trwały przy księgach mimo ubóstwa i grożącej im śmierci głodowej.
Even today, the struggle to protect the books continues. From the 1980s to the early 2000s, Timbuktu scholar Abdel Kader Haidara painstakingly retrieved hidden manuscripts from all over northern Mali and brought them back to Timbuktu. But in 2012, civil war in Mali once again threatened the manuscripts, most of which were evacuated to nearby Bamako. Their future remains uncertain, as they face both human and environmental threats. These books represent our best— and often only— sources on the pre-colonial history of the region. Many of them have never been read by modern scholars, and still more remain lost or hidden in the desert. At stake in the efforts to protect them is the history they contain— and the efforts of countless generations to protect that history from being lost.
Walka o ochronę ksiąg trwa do dziś. Od lat 80. XX wieku do początku XXI wieku uczony z Timbuktu, Abdel Kader Haidara, żmudnie odzyskiwał ukryte manuskrypty z całego północnego Mali i sprowadzał je z powrotem do miasta. Ale w 2012 roku wojna domowa w Mali znów zagroziła księgom. Większość z nich ewakuowano do pobliskiego Bamako. Ich przyszłość pozostaje niepewna. Zagrażają im zarówno ludzie, jak i klęski żywiołowe. Te książki to najlepsze i zarazem jedyne źródła o historii regionu sprzed kolonizacji. Wielu z nich nigdy nie czytali współcześni badacze, a jeszcze więcej zaginęło albo wciąż jest ukryte na pustyni. Na szali w walce o ich ochronę leży zapisana w nich historia oraz wysiłki niezliczonych pokoleń, żeby uchronić ją od zapomnienia.