Στις παρυφές της ερήμου Σαχάρα οι πολίτες βγαίνουν κρυφά στην πόλη του Τιμπουκτού και προχωρούν στην ερημιά. Έθαψαν μπαούλα στην έρημο, τα έκρυψαν σε σπήλαια και τα σφράγισαν σε μυστικές αίθουσες. Μέσα σ′ αυτά τα μπαούλα υπήρχε ένας θησαυρός πιο πολύτιμος από χρυσό: τα αρχαία βιβλία της πόλης. Έχοντας ιδρυθεί γύρω στο 1.000 μ.Χ, στο σημερινό Μάλι, η πόλη του Τιμπουκτού ξεκίνησε ως ένας κοινή εμπορική οδός. Η μοναδική του όμως τοποθεσία σύντομα το άλλαξε αυτό. Το Τιμπουκτού σηματοδότησε τη διασταύρωση δύο βασικών εμπορικών οδών, όπου τα καραβάνια που μετέφεραν αλάτι σε όλη τη Σαχάρα συναντούνταν με εμπόρους που μετέφεραν χρυσό από την ενδοχώρα της Αφρικής. Έως τα τέλη του 1300, αυτές οι εμπορικές οδοί έκαναν πλούσιο το Τιμπουκτού. Κι οι κυβερνήτες της πόλης, οι βασιλιάδες της αυτοκρατορίας του Μάλι, έχτισαν μνημεία και ακαδημίες που προσέλκυσαν λόγιους από την Αίγυπτο, την Ισπανία και το Μαρόκο. Η κύρια τοποθεσία της πόλης έγινε στόχος πολέμαρχων και κατακτητών. Καθώς η αυτοκρατορία του Μάλι παράκμαζε, ένα από τα φέουδα της, το Σονγκάι, άρχισε να ανακτά δύναμη. Το 1468 ο βασιλιάς του Σονγκάι κατέκτησε το Τιμπουκτού, καίγοντας κτίρια και δολοφονώντας λόγιους. Με την πάροδο του χρόνου, όμως, η πνευματική ζωή στην πόλη άνθισε ξανά. Η ηγεμονία του δεύτερου βασιλιά της Αυτοκρατορίας Σονγκάι, του Άσκια Μοχάμεντ Τούρε, σηματοδότησε την αρχή μιας χρυσής εποχής στο Τιμπουκτού. Αντέστρεψε τις οπισθοδρομικές πολιτικές του προκατόχου του και ενθάρρυνε τη μάθηση. Οι ηγεμόνες του Σονγκάι κι η πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν μουσουλμάνοι, και οι λόγιοι του Τιμπουκτού μελετούσαν το Ισλάμ μαζί με θέματα κοσμικού περιεχομένου όπως τα μαθηματικά και η φιλοσοφία. Στις βιβλιοθήκες του Τιμπουκτού συγγράμματα της ελληνικής φιλοσοφίας ήταν δίπλα στα γραπτά των ντόπιων ιστορικών, των επιστημόνων και των ποιητών. Ο πιο υποσχόμενος λόγιος της πόλης, ο Άχμεντ Μπάμπα, προκάλεσε τις κυρίαρχες απόψεις σε θέματα από το κάπνισμα έως τη δουλεία. Το εμπόριο χρυσού και αλατιού χρηματοδότησε τη μεταμόρφωση της πόλης σε ένα κέντρο εκπαίδευσης. Τώρα, τα προϊόντα εκείνης της πνευματικής κουλτούρας έγιναν τα πιο περιζήτητα αγαθά. Με χαρτί από τη μακρινή Βενετία και λαμπερό μελάνι από ντόπια φυτά και μεταλλεύματα, οι γραφείς του Τιμπουκτού παρήγαν κείμενα τόσο στα αραβικά όσο και στις ντόπιες γλώσσες. Γραμμένα στα καλλιγραφικά και διακοσμημένα με πολύπλοκα γεωμετρικά σχέδια, τα βιβλία του Τιμπουκτού ήταν σε ζήτηση στα πιο πλούσια μέλη της κοινωνίας. To 1591 ήρθε το απότομο τέλος μιας χρυσής εποχής όταν ο μαροκινός βασιλιάς κατέκτησε το Τιμπουκτού. Οι μαροκινές δυνάμεις φυλάκισαν τον Άχμεντ Μπάμπα και άλλους εξέχοντες λόγιους και κατέσχεσαν τις βιβλιοθήκες τους. Στους αιώνες που ακολούθησαν η πόλη υπέστη μια διαδοχή κατακτήσεων. Στα μέσα του 1800 σουφιστές τζιχαντιστές κατέλαβαν το Τιμπουκτού και κατέστρεψαν πολλά μη θρησκευτικά χειρόγραφα. Το 1894 οι γάλλοι αποικιοκράτες άρπαξαν τον έλεγχο της πόλης, κλέβοντας ακόμα πιο πολλά χειρόγραφα, στέλνοντάς τα στην Ευρώπη. Τα γαλλικά έγιναν η επίσημη γλώσσα που διδάσκονταν στα σχολεία, και νέες γενιές στο Τιμπουκτού δεν μπορούσαν να διαβάσουν τα αραβικά χειρόγραφα που παρέμειναν. Μέσα σε όλα αυτά, η λογοτεχνική παράδοση του Τιμπουκτού δεν πέθανε, αλλά συνεχίστηκε στην αφάνεια. Ορισμένες οικογένειες έφτιαξαν μυστικές βιβλιοθήκες στα σπίτια τους ή έθαψαν τα βιβλία τους στους κήπους. Άλλοι τα έκρυψαν σε εγκαταλελειμμένες σπηλιές ή τρύπες μες στην έρημο. Τα ανεκτίμητα χειρόγραφα του Τιμπουκτού διασκορπίστηκαν σε χωριά σε όλη τη γύρω περιοχή, όπου συνηθισμένοι πολίτες τα φυλούσαν για εκατοντάδες χρόνια. Καθώς η ερημοποίηση κι ο πόλεμος έφεραν τη φτώχεια στην περιοχή, οι οικογένειες διατηρούσαν τα αρχαία βιβλία μολονότι αντιμετώπισαν την ακραία φτώχεια και ήταν στα πρόθυρα του λιμού. Ακόμα και σήμερα συνεχίζεται ο αγώνας για την προστασία των βιβλίων. Από τη δεκαετία του ’80 έως τις αρχές της δεκαετίας το 2000, ο λόγιος Άμπντελ Κάντερ Χαντέρα ανέκτησε με επιμέλεια τα κρυφά χειρόγραφα από όλο το βόρειο Μάλι και τα επέστρεψε στο Τιμπουκτού. Αλλά το 2012 ένας εμφύλιος πόλεμος στο Μάλι για άλλη μια φορά έθεσε σε κίνδυνο τα χειρόγραφα, τα περισσότερα από τα οποία μεταφέρθηκαν στο γειτονικό Μπάμακο. Το μέλλον τους παραμένει αβέβαιο, καθώς αντιμετωπίζουν ανθρώπινες και περιβαλλοντολογικές απειλές. Αυτά τα βιβλία εκπροσωπούν τις καλύτερές μας, και συχνά μοναδικές, πηγές της προαποικιακής ιστορίας της περιοχής Πολλά από αυτά δεν τα έχουν διαβάσει οι σύγχρονοι λόγιοι, κι ακόμα πιο πολλά παραμένουν χαμένα ή κρυμμένα στην έρημο. Η ιστορία τους βρίσκεται σε κίνδυνο στην προσπάθεια για να προστατευτούν, καθώς και οι προσπάθειες αμέτρητων γενιών για να αποτρέψουν την απώλεια εκείνης την ιστορίας.
On the edge of the vast Sahara desert, citizens snuck out of the city of Timbuktu and took to the wilderness. They buried chests in the desert sand, hid them in caves, and sealed them in secret rooms. Inside these chests was a treasure more valuable than gold: the city’s ancient books. Founded around 1100 CE in what is now Mali, the city of Timbuktu started out as an unremarkable trading post. But its unique location soon changed that. Timbuktu marked the intersection of two essential trade routes, where caravans bringing salt across the Sahara met with traders bringing gold from the African interior. By the late 1300s, these trade routes made Timbuktu rich, and the city’s rulers, the kings of the Mali Empire, built monuments and academies that drew scholars from Egypt, Spain, and Morocco. The city’s prime location also made it a target for warlords and conquerors. As the Mali Empire declined, one of its domains, Songhai, began to gain power. In 1468, the Songhai king conquered Timbuktu, burning buildings and murdering scholars. But in time, intellectual life in the city flourished again. The reign of the second king of the Songhai Empire, Askia Mohammed Toure, marked the beginning of a golden age in Timbuktu. He reversed his predecessor’s regressive policies and encouraged learning. The Songhai rulers and most of Timbuktu’s population were Muslim, and the scholars of Timbuktu studied Islam alongside secular topics like mathematics and philosophy. In the libraries of Timbuktu, tracts of Greek philosophy stood alongside the writings of local historians, scientists, and poets. The city’s most prominent scholar, Ahmed Baba, challenged prevailing opinions on subjects ranging from smoking to slavery. Gold and salt trade had funded the city’s transformation into a center of learning. Now, the products of that intellectual culture became the most sought-after commodity. With paper from faraway Venice and vibrant ink from local plants and minerals, the scribes of Timbuktu produced texts in both Arabic and local languages. Written in calligraphy and decorated with intricate geometric designs, the books of Timbuktu were in demand among the wealthiest members of society. In 1591, the golden age came to an abrupt end when the Moroccan king captured Timbuktu. Moroccan forces imprisoned Ahmed Baba and other prominent scholars and confiscated their libraries. In the centuries that followed, the city weathered a succession of conquests. In the mid-1800s, Sufi Jihadists occupied Timbuktu and destroyed many non-religious manuscripts. 1894, French colonial forces seized control of the city, stealing even more manuscripts and sending them to Europe. French became the official language taught in schools, and new generations in Timbuktu couldn’t read the Arabic manuscripts that remained. Through it all, the literary tradition of Timbuktu didn’t die— it went underground. Some families built secret libraries in their homes, or buried the books in their gardens. Others stashed them in abandoned caves or holes in the desert. The priceless manuscripts of Timbuktu dispersed to villages throughout the surrounding area, where regular citizens guarded them for hundreds of years. As desertification and war impoverished the region, families held on to the ancient books even as they faced desperate poverty and near-starvation. Even today, the struggle to protect the books continues. From the 1980s to the early 2000s, Timbuktu scholar Abdel Kader Haidara painstakingly retrieved hidden manuscripts from all over northern Mali and brought them back to Timbuktu. But in 2012, civil war in Mali once again threatened the manuscripts, most of which were evacuated to nearby Bamako. Their future remains uncertain, as they face both human and environmental threats. These books represent our best— and often only— sources on the pre-colonial history of the region. Many of them have never been read by modern scholars, and still more remain lost or hidden in the desert. At stake in the efforts to protect them is the history they contain— and the efforts of countless generations to protect that history from being lost.