Delighted to be here and to talk to you about a subject dear to my heart, which is beauty. I do the philosophy of art, aesthetics, actually, for a living. I try to figure out intellectually, philosophically, psychologically, what the experience of beauty is, what sensibly can be said about it and how people go off the rails in trying to understand it. Now this is an extremely complicated subject, in part because the things that we call beautiful are so different. I mean just think of the sheer variety -- a baby's face, Berlioz's "Harold in Italy," movies like "The Wizard of Oz" or the plays of Chekhov, a central California landscape, a Hokusai view of Mt. Fuji, "Der Rosenkavalier," a stunning match-winning goal in a World Cup soccer match, Van Gogh's "Starry Night," a Jane Austen novel, Fred Astaire dancing across the screen. This brief list includes human beings, natural landforms, works of art and skilled human actions. An account that explains the presence of beauty in everything on this list is not going to be easy.
Priecājos būt kopā ar jums un runāt par tematu, kas ir tuvs manai sirdij, ar ko es domāju skaistumu. Mākslas filosofija un estētika patiesībā ir mana profesija. Es cenšos izprast no intelektuālā, filosofiskā un psihologiskā viedokļa, kas ir skaistuma izjūta, kā to var saprātīgi apspriest, un kādēļ cilvēki kļūst pustraki, cenšoties to izprast. Tas ir ļoti sarežgīts temats, daļēji tāpēc, ka skaistuma jēdziens aptver ļoti atšķirīgas lietas. Vienkārši iedomājieties šo pārsteidzošo dažādību: bērna seja, Berlioza simfonija "Harolds Itālijā", filmas, kā piemēram, "Smaragda pilsētas burvis", vai Čehova lugas, Centrālkalifornijas dabasskats, Fudzi kalns Hokusai attēlojumā, opera "Rožu kavalieris", pārsteidzošs gols, kas izšķir futbola Pasaules kausa maču, van Goga "Zvaigžņotā nakts", Džeinas Ostinas romāns, Freds Astērs, dejojot kinoekrānā. Šis īsais saraksts aptver cilvēkus, dabīgus veidojumus, mākslas darbus un cilvēku meistarības piemērus. Attīstīt teoriju, kas izskaidrotu skaistuma klātbūtni visās iepriekšminētajās lietās, nebūs viegli.
I can, however, give you at least a taste of what I regard as the most powerful theory of beauty we yet have. And we get it not from a philosopher of art, not from a postmodern art theorist or a bigwig art critic. No, this theory comes from an expert on barnacles and worms and pigeon breeding, and you know who I mean: Charles Darwin. Of course, a lot of people think they already know the proper answer to the question, "What is beauty?" It's in the eye of the beholder. It's whatever moves you personally. Or, as some people, especially academics prefer, beauty is in the culturally conditioned eye of the beholder. People agree that paintings or movies or music are beautiful because their cultures determine a uniformity of aesthetic taste. Taste for both natural beauty and for the arts travel across cultures with great ease. Beethoven is adored in Japan. Peruvians love Japanese woodblock prints. Inca sculptures are regarded as treasures in British museums, while Shakespeare is translated into every major language of the Earth. Or just think about American jazz or American movies -- they go everywhere. There are many differences among the arts, but there are also universal, cross-cultural aesthetic pleasures and values.
Taču es jums varu piedāvāt vismaz ieskatu teorijā, ko es uzskatu par vispārliecinošāko skaistuma teoriju, kas pašlaik eksistē. Un mums to piedāvā ne kāds mākslas filosofs, ne kāds postmodernistiskās mākslas teorētiķis, ne kāds liels mākslas kritiķis. Nē, šīs teorijas autors ir eksperts, kas pētīja sprogkājus, tārpus un baložu audzēšanu. Un jūs ziniet, ko es ar to domāju -- Čārlzu Darvinu. Protams, daudzi cilvēki domā, ka viņi jau zina pareizo atbildi uz jautājumu: "Kas ir skaistums?" Tas ir paša vērotāja attieksmē. Tas ir vienalga kas, ja vien tas mūs emocionāli aizkustina. Vai, kā daži cilvēki, īpaši no mācībspēku vidus, teiktu, skaistums ir kulturāli iespaidota vērotāja attieksmē. Visi piekrīt, ka gleznas, filmas vai mūzika ir skaistas, jo to kulturālā nosacītība diktē noteiktu estētisko gaumi. Gaumes gan dabas uztversmē, gan mākslā ceļo starp kultūrām ļoti viegli. Bēthovenu dievina Japānā. Peru iedzīvotajiem ļoti patīk japāņu gravīras. Inku skulptūras tiek augsti novērtētas Lielbritānijas muzejos, un Šekspīra darbi ir pārtulkoti visās galvenajās pasaules valodās. Vai arī padomājiet par amerikāņu džezu un filmām -- tās ir vispārpieejamas. Mākslas var būt ļoti atšķirīgas, bet tās satur arī universālas, kulturālo barjeru šķēršojošas estētiskās baudas un vērtības.
How can we explain this universality? The best answer lies in trying to reconstruct a Darwinian evolutionary history of our artistic and aesthetic tastes. We need to reverse-engineer our present artistic tastes and preferences and explain how they came to be engraved in our minds by the actions of both our prehistoric, largely pleistocene environments, where we became fully human, but also by the social situations in which we evolved. This reverse engineering can also enlist help from the human record preserved in prehistory. I mean fossils, cave paintings and so forth. And it should take into account what we know of the aesthetic interests of isolated hunter-gatherer bands that survived into the 19th and the 20th centuries.
Kā mēs varam izskaidrot šo universālismu? Labākais veids, kā uz to atbildēt, ir mēgināt rekonstruēt, sekojot Darvina evolūcijas teorijai, mūsu māksliniecisko un estētisko gaumju attīstību. Mums jāpagriež atpakaļgaitā mūsu tagadējās mākslinieciskās gaumes un prasības, un jāizprot, kā tās izveidojās un kļuva par mūsu prāta neatņemamu sastāvdaļu. Tas notika, pateicoties gan aizvēsturiskajiem, galvenokārt pleistocēna ēras, dabas apstākļiem, kuros norisinājās modernā cilvēka izveidošanās, gan savstarpējām sabiedriskajām iedarbībām, kas iespaidoja mūsu attīstību. Izsekot šai atpakaļgaitai mums palīdz vēstures avoti, kas ir saglabājušies no aizvēsturiskajiem laikiem. Ar to es domāju fosīlijas, alu gleznojumus, un tā tālāk. Un mums jāņem vērā informācija par estētiskajām interesēm, kas iegūstama no izolētām mednieku un vācēju ciltīm no 19. un 20. gadsimtiem.
Now, I personally have no doubt whatsoever that the experience of beauty, with its emotional intensity and pleasure, belongs to our evolved human psychology. The experience of beauty is one component in a whole series of Darwinian adaptations. Beauty is an adaptive effect, which we extend and intensify in the creation and enjoyment of works of art and entertainment. As many of you will know, evolution operates by two main primary mechanisms. The first of these is natural selection -- that's random mutation and selective retention -- along with our basic anatomy and physiology -- the evolution of the pancreas or the eye or the fingernails. Natural selection also explains many basic revulsions, such as the horrid smell of rotting meat, or fears, such as the fear of snakes or standing close to the edge of a cliff. Natural selection also explains pleasures -- sexual pleasure, our liking for sweet, fat and proteins, which in turn explains a lot of popular foods, from ripe fruits through chocolate malts and barbecued ribs.
Man personiski nav ne mazāko šaubu, ka skaistuma izjūta, līdz ar to saistīto emocionālo jūtu dziļumu un baudu, ir daļa no cilvēka psihologijas evolūcijas. Skaistuma izjūta ir tikai viens no daudzajiem Darvina aprakstītajiem piemērošanās veidiem. Skaistums ir viens piemērošanās rezultāts, kuru mēs paplašinam un padziļinam, radot un izbaudot mākslas un izklaides formas. Kā jau daudzi no jums zina, evolūcija balstās uz diviem pamatprincipiem. Pirmais no tiem ir dabiskā izlase -- kas aptver nejaušas gēnu mutācijas un to selektīvus turpinājumus, kā arī mūsu anatomiskās un fiziologiskās īpatnības, kā aizkuņga dziedzera evolūciju, acis un nagus. Dabiskā izlase izskaidro daudzas pretīguma sajūtas, kā, piemēram, riebumu pret puvušas gaļas smaku, vai bailes, kā, piemēram, bailes no čūskām, vai bailes no tuvuma aizas malai. Dabiskā izlase izskaidro arī baudas -- seksuālo baudu, mūsu kāri pēc saldumiem, taukiem un olbaltumvielām, kas, savukārt, izskaidro tādus populārus ēdienus kā saldi augļi, šokolādes piena kokteiļi un ceptas ribiņas.
The other great principle of evolution is sexual selection, and it operates very differently. The peacock's magnificent tail is the most famous example of this. It did not evolve for natural survival. In fact, it goes against natural survival. No, the peacock's tail results from the mating choices made by peahens. It's quite a familiar story. It's women who actually push history forward. Darwin himself, by the way, had no doubts that the peacock's tail was beautiful in the eyes of the peahen. He actually used that word. Now, keeping these ideas firmly in mind, we can say that the experience of beauty is one of the ways that evolution has of arousing and sustaining interest or fascination, even obsession, in order to encourage us toward making the most adaptive decisions for survival and reproduction. Beauty is nature's way of acting at a distance, so to speak. I mean, you can't expect to eat an adaptively beneficial landscape. It would hardly do to eat your baby or your lover. So evolution's trick is to make them beautiful, to have them exert a kind of magnetism to give you the pleasure of simply looking at them.
Otrs evolūcijas pamatprincips ir seksuālā izlase, un tā darbojas pavisam citādā veidā. Pāva brīnišķīgā aste vislabāk zināmais piemērs. Tā neattīstījās dabiskās izlases dēļ. Faktiski tā kavēja dabisko izlasi. Nē, pāva aste attīstījās pāvienes pārošanās izvēles rezultātā. Tas ir labi zināms stāsts. Vēstures virzītājspēks ir sievietes. Pašam Darvinam, starp citu, nebija šaubu, ka pāva asti pāviene uzskatīja par skaistu. Viņš lietoja tieši šo vārdu. Paturot prātā šīs idejas, mēs varam secināt, ka skaistuma izjūta viens no veidiem, kā evolūcija rada un uztur interesi, valdzināšanu, pat apsēstību, lai mēs pieņemtu vispiemērotākos lēmumus, lai izdzīvotu un vairotos. Skaistums ir veids, kā daba iedarbojas no attāluma, tā teikt. Protams, jūs nevariet ēst izdzīvošanai piemērotu ainavu. To darīt nenāktu par labu ne jūsu bērnam, ne mīļotajam. Tādēļ evolūcija viltīgā kārtā liek mums tos uzskatīt par skaistiem, pat magnētiskiem, sniedzot prieku vienkārši skatoties uz tiem.
Consider briefly an important source of aesthetic pleasure, the magnetic pull of beautiful landscapes. People in very different cultures all over the world tend to like a particular kind of landscape, a landscape that just happens to be similar to the pleistocene savannas where we evolved. This landscape shows up today on calendars, on postcards, in the design of golf courses and public parks and in gold-framed pictures that hang in living rooms from New York to New Zealand. It's a kind of Hudson River school landscape featuring open spaces of low grasses interspersed with copses of trees. The trees, by the way, are often preferred if they fork near the ground, that is to say, if they're trees you could scramble up if you were in a tight fix. The landscape shows the presence of water directly in view, or evidence of water in a bluish distance, indications of animal or bird life as well as diverse greenery and finally -- get this -- a path or a road, perhaps a riverbank or a shoreline, that extends into the distance, almost inviting you to follow it. This landscape type is regarded as beautiful, even by people in countries that don't have it. The ideal savanna landscape is one of the clearest examples where human beings everywhere find beauty in similar visual experience.
Uz brīdi iedomājieties ievērojamu estēstisko baudu, magnētisko pievilcību, ko rada skaistas ainavas. Cilvēkiem ļoti atšķirīgās kultūrās dažādās pasaules malās patīk noteikta veida ainava, ainava, kas ir līdzīga pleistocēna ēras savannai, kādā mēs vēsturiski attīstījāmies. Šādas ainavas mūsdienās tiek atdarinātas kalendāros, pastkartītēs, golfa laukumos, parkos un gleznās ar zeltītiem rāmjiem, kas karājas dzīvojamās istabās no Ņujorkas līdz Jaunzēlandei. Tā ir Hudzonas upes ainavistu skolas tipa ainava, kas sastāv no plašām pļavām, kurās ir izkaisīti koku puduri. Starp citu, tiek dota priekšroka kokiem ar zemiem sazarojumiem, jo tie ir parocīgāki, lai tajos varētu uzrāpties nepieciešamības gadījumā. Šajā ainavā parādās ūdens, vai nu tuvumā, vai tālā zilgmē, ir jūtama dzīvnieku vai putnu klātbūtne, kā arī ir redzami dažādu veidu augi, un, pats galvenais, taka vai ceļš, iespējams, upes, ezera vai jūras krasts, kas aizvijas tālumā, aicinot mūs tam sekot. Šāda veida ainavas uzskata par skaistām pat cilvēki no zemēm, kur tādas nav sastopamas. Šī ideālā savannas ainava ir viens no labākajiem piemēriem, ka cilvēki dažādās pasaules daļās atrod skaistumu līdzīgos vizuālos iespaidos.
But, someone might argue, that's natural beauty. How about artistic beauty? Isn't that exhaustively cultural? No, I don't think it is. And once again, I'd like to look back to prehistory to say something about it. It is widely assumed that the earliest human artworks are the stupendously skillful cave paintings that we all know from Lascaux and Chauvet. Chauvet caves are about 32,000 years old, along with a few small, realistic sculptures of women and animals from the same period. But artistic and decorative skills are actually much older than that. Beautiful shell necklaces that look like something you'd see at an arts and crafts fair, as well as ochre body paint, have been found from around 100,000 years ago.
Bet, jūs strīdēsieties, tas ir dabas skaistums. Kā ir ar mākslas skaistumu? Vai tas nav strikti kulturāli nosacīts? Nē, es nedomāju, ka tā ir. Es vēlreiz gribētu atgriezties pie aizvēstures, lai pamatotu savu viedokli. Ir vispāratzīts, ka senākie mākslas darbi ir apstulbinoši prasmīgie slavenie alu gleznojumi no Lasko un Šovē alām. Šovē alas ir aptuveni 32 tūkstošus gadu senas, un tikpat senas ir mazās, reālistiskās sieviešu un dzīvnieku skulptūras. Bet mākslinieciskās un dekoratīvās prasmes ir daudz senākas. Skaistas gliemežvāku kaklarotas, kas šķiet tikko nopirktas daiļamatniecības tirdziņā, un okera krāsa ķermeņa rotāšanai ir atrastas ap 100 tūkstošus gadu senos izrakumos.
But the most intriguing prehistoric artifacts are older even than this. I have in mind the so-called Acheulian hand axes. The oldest stone tools are choppers from the Olduvai Gorge in East Africa. They go back about two-and-a-half-million years. These crude tools were around for thousands of centuries, until around 1.4 million years ago when Homo erectus started shaping single, thin stone blades, sometimes rounded ovals, but often in what are to our eyes an arresting, symmetrical pointed leaf or teardrop form. These Acheulian hand axes -- they're named after St. Acheul in France, where finds were made in 19th century -- have been unearthed in their thousands, scattered across Asia, Europe and Africa, almost everywhere Homo erectus and Homo ergaster roamed. Now, the sheer numbers of these hand axes shows that they can't have been made for butchering animals. And the plot really thickens when you realize that, unlike other pleistocene tools, the hand axes often exhibit no evidence of wear on their delicate blade edges. And some, in any event, are too big to use for butchery. Their symmetry, their attractive materials and, above all, their meticulous workmanship are simply quite beautiful to our eyes, even today.
Bet visintrigējošākās senlietas ir vēl senākas. Man prātā ir tā dēvētie Ašela perioda rokas cirvji. Vissenākie akmens darbarīki ir cirtņi no Olduvajas aizas Austrumāfrikā. Tie ir apmēram divarpus miljonu gadu veci. Šie primitīvie darbarīki tika lietoti tūkstošiem gadsimtu ilgumā, līdz apmēram 1,4 miljonu gadu atpakaļ, kad Homo erectus sāka veidot plānus akmens asmeņus, reizēm noapaļotus, bet parasti, no mūsu viedokļa, burvīgas, simetriski smailas lapas vai piliena formā. Šie Ašela perioda rokas cirvji, kas ir nosaukti pēc Sv.Ašela ciematiņa Francijā, kur tie tika atklāti 19. gadsimtā, ir atrasti tūkstošiem gan Āzijā, gan Eiropā, gan Āfrikā, gandrīz visur, kur dzīvoja Homo erectus un Homo ergaster. Pārsteidzoši lielais šo rokas cirvju skaits liecina, ka tie netika lietoti dzīvnieku apstrādei. Un visinteresantākais aspekts šai sakarā ir tas, ka, atšķīrībā no citiem pleistocēna ēras darbarīkiem, šiem rokas cirvjiem nav lietošanas pēdu uz to trauslajiem asmeņiem. Un daži no tiem ir pārāk masīvi, lai tiktu pielietoti dzīvnieku apstrādei. To simetrija, pievilcīgie materiāli, un, pirmkārt, to izcili smalkā apdare ir vienkārši skaisti pat no mūsdienu vērotāja viedokļa.
So what were these ancient -- I mean, they're ancient, they're foreign, but they're at the same time somehow familiar. What were these artifacts for? The best available answer is that they were literally the earliest known works of art, practical tools transformed into captivating aesthetic objects, contemplated both for their elegant shape and their virtuoso craftsmanship. Hand axes mark an evolutionary advance in human history -- tools fashioned to function as what Darwinians call "fitness signals" -- that is to say, displays that are performances like the peacock's tail, except that, unlike hair and feathers, the hand axes are consciously cleverly crafted. Competently made hand axes indicated desirable personal qualities -- intelligence, fine motor control, planning ability, conscientiousness and sometimes access to rare materials. Over tens of thousands of generations, such skills increased the status of those who displayed them and gained a reproductive advantage over the less capable. You know, it's an old line, but it has been shown to work -- "Why don't you come up to my cave, so I can show you my hand axes?"
Kas bija šie senie -- es ar to domāju, ka tie bija seni, svešādi, bet, tajā pašā laikā, dīvaini pazīstami. Kāds bija šo senlietu nolūks? Vispareizākā atbilde ir tā, ka tie bija, burtiski, vissenākie zināmie mākslas darbi, praktiski darbarīki, kas tika pārvērsti fascinējošos estētiskos objektos, augsti novērtētos to eleganto formu un virtuozās apstrādes dēļ. Rokas cirvji iezīmē jaunu evolūcijas posmu cilvēces vēsturē -- darbarīki sāka kalpot, kā darvinisti tos sauktu, kā gatavības signāli, izpildot tādas pašas funkcijas kā pāva aste, izņemot to, ka, atšķirībā no spalvām, rokas cirvji bija apzināti un rūpīgi izgatavoti. Labi izstrādāti rokas cirvji demonstrēja vēlamas personiskās īpašības: prāta spējas, muskuļu koordināciju, spēju plānot, pacietību un, reizēm, arī pieeju retām izejvielām. Desmitiem tūkstošu paaudžu gaitā šādas īpašības paaugstināja to īpašnieku statusu un piešķīra pārošanās priekšrocības salīdzinājumā ar mazāk attīstītajiem. Jūs ziniet šo veco, bet efektīvo klišeju: "Vai tu negribētu ienākt pie manis alā apskatīt manus rokas cirvjus?"
(Laughter)
(Smiekli)
Except, of course, what's interesting about this is that we can't be sure how that idea was conveyed, because the Homo erectus that made these objects did not have language. It's hard to grasp, but it's an incredible fact. This object was made by a hominid ancestor, Homo erectus or Homo ergaster, between 50,000 and 100,000 years before language. Stretching over a million years, the hand axe tradition is the longest artistic tradition in human and proto-human history. By the end of the hand axe epic, Homo sapiens -- as they were then called, finally -- were doubtless finding new ways to amuse and amaze each other by, who knows, telling jokes, storytelling, dancing, or hairstyling. Yes, hairstyling -- I insist on that.
Izņemot, protams, šajā sakarā interesantākais ir tas, ka mēs nezinām, kādā veidā šī doma tika iztekta, jo Homo erectus, šo darbarīku radītājam, nebija valodas spēju. To ir grūti iedomāties, bet tas ir pārsteidzošs fakts. Šī priekšmeta radītājs bija hominīdu sencis, Homo erectus vai Homo ergaster, kas dzīvoja 50 līdz 100 tūkstošiem gadu pirms valodas parādīšanās. Turpinoties vairāk nekā miljons gadu ilgumā, rokas cirvju kultūra ir visilgstošākais mākslinieciskais novirziens cilvēces un pirmscilvēces vēsturē. Rokas cirvju episkā perioda norietā, kad beidzot parādījās Homo sapiens, bez šaubām tika atklāti jauni veidi, kā izklaidēties un uzjautrināties, kas zina, varbūt jokojoties, stāstot pasakas, dejojot vai frizējoties. Jā, frizējoties, esmu par to pārliecināts.
For us moderns, virtuoso technique is used to create imaginary worlds in fiction and in movies, to express intense emotions with music, painting and dance. But still, one fundamental trait of the ancestral personality persists in our aesthetic cravings: the beauty we find in skilled performances. From Lascaux to the Louvre to Carnegie Hall, human beings have a permanent innate taste for virtuoso displays in the arts. We find beauty in something done well.
Mums, modernajiem cilvēkiem, augstā attīstības pakāpe ļauj radīt fantāzijas pasaules literatūrā un filmās, mūsu dziļākās jūtas tiek izpaustas caur mūziku, mākslu un deju. Bet, joprojām, viena galvenā īpašība, mantota no mūsu senatnes, ir saglabājusies mūsu estētiskajās tieksmēs: skaistums, ko mēs atrodam meistarīgos sasniegumos. No Lasko līdz Luvrai, līdz Kārnegija koncertzālei, cilvēkiem piemīt nemainīga iedzimta tieksme prast novērtēt virtuozitāti mākslā. Mēs atrodam skaistumu jebkādā labi paveiktā darbā.
So the next time you pass a jewelry shop window displaying a beautifully cut teardrop-shaped stone, don't be so sure it's just your culture telling you that that sparkling jewel is beautiful. Your distant ancestors loved that shape and found beauty in the skill needed to make it, even before they could put their love into words. Is beauty in the eye of the beholder? No, it's deep in our minds. It's a gift handed down from the intelligent skills and rich emotional lives of our most ancient ancestors. Our powerful reaction to images, to the expression of emotion in art, to the beauty of music, to the night sky, will be with us and our descendants for as long as the human race exists.
Nākošreiz, kad jūs iesiet garām juvelierizstrādājumu veikala skatlogam, redzot skaisti apslīpētu piliena formas dārgakmeni, nedomājiet, ka tikai jūsu kultūras iespaids liek jums to uzskatīt par skaistu. Jūsu tālajiem priekštečiem patika šī forma, un viņi atrada skaistumu tās radīšanas prasmē, pat pirms viņi bija spējīgi izteikt savu mīlestību vārdos. Vai skaistums ir atrodams paša vērotāja attieksmē? Nē, tas ir mūsu zemapziņā. Tā ir dāvana no mūsu ar prasmēm un emocionālajām bagātībām apveltītajiem senajiem priekštečiem. Spēcīgās izjūtas, kuras mūsos rosina tēli, jūtu izpausmes mākslā, mūzikas skaistums un nakts debesis, pavadīs mūs un mūsu pēcnācējus līdz cilvēces pēdējai pastāvēšanas dienai.
Thank you.
Paldies.
(Applause)
(Aplausi)