Meet Tony. He's my student. He's about my age, and he's in San Quentin State Prison. When Tony was 16 years old, one day, one moment, "It was mom's gun. Just flash it, scare the guy. He's a punk. He took some money; we'll take his money. That'll teach him. Then last minute, I'm thinking, 'Can't do this. This is wrong.' My buddy says, 'C'mon, let's do this.' I say, 'Let's do this.'" And those three words, Tony's going to remember, because the next thing he knows, he hears the pop. There's the punk on the ground, puddle of blood. And that's felony murder -- 25 to life, parole at 50 if you're lucky, and Tony's not feeling very lucky.
.تونىي توغرىلىق سۆزلەپ باقايلى، ئۇ مېنىڭ ئوقۇغۇچۇم ،مەن بىلەن تەڭ دېمەتلىك ئۇ ھازىر كۇئىنتىن ئشتاتىدىكى تۈرمىدە جازا ئجرا قىلىۋاتىدۇ ،تونىي 16 ياش ۋاقتىدا بىر كۈنى، بىر ۋاقىتتا ئۇ ئاپامنىڭ تاپانچىسى ئىدى» «.تاپانچىنى ئېلىپ چىقىپ بۇ ئادەمنى قورقۇتماقچى بولدۇم، ئۇ بىر غەيرىي مودا ئىدى .ئۇ ئازراق پۇل ئالغانىدى؛ بىز ئۇنىڭ پۇلىنى ئېلىۋالايلى. ئۇنىڭغا ساۋاق بولىدۇ ئەڭ ئاخىرقى مىنۇتلاردا مەن: «بۇنداق قىلساق بولمايدۇ، بۇ خاتا» دېدىم .دوستۇم: «شۇنداق قىلايلى» دېدى .مەنمۇ: «شۇنداق قىلايلى» دېدىم .تونىي بۇ گەپلەرنى مەڭگۈ ئۇنتۇپ قالمايدۇ .چۈنكى كىيىنكى دەقىقىدە ئۇ تاپانچا ئاۋازىنى ئاڭلىدى .ئۇ غەيرىي مودا كىيىنىۋالغان كىشى يەردە قانغا مىلەنگەن ھالدا ياتاتتى ،ئۇ قەستەن قاتىللىك جىنايىتى بىلەن مۇددەتسىز قاماققا ھۆكۈم قىلىندى ئەلۋەتتە تەلەيلىك بولسىڭىز 50 ياشتا كاپالەتكە بېرىلىشىڭىز مۇمكىن .بىراق تونىي ئۆزىنى ئۇنچە تەلەيلىك ھېس قىلمىدى
So when we meet in my philosophy class in his prison and I say, "In this class, we will discuss the foundations of ethics," Tony interrupts me. "What are you going to teach me about right and wrong? I know what is wrong. I have done wrong. I am told every day, by every face I see, every wall I face, that I am wrong. If I ever get out of here, there will always be a mark by my name. I'm a convict; I am branded 'wrong.' What are you going to tell me about right and wrong?"
،تۇنجى قېتىم ئۇنىڭ بىلەن تۈرمىدە مېنىڭ پەلسەپە دەرسى ۋاقتىمدا كۆرۈشكەندە .مەن: «بىز بۇ دەرىستە ئەڭ ئەقەللىي ئەخلاق-پەزىلەتلەرنى سۆزلەيمىز»دېدىم .تونىي مېنىڭ گېپىمنى بۆلۈۋەتتى سىز ماڭا نېمىنىڭ توغرا ياكى خاتا ئىكەنلىكىنى قانداق ئۆگەتمەكچى؟» .مەن نېمىنىڭ خاتا ئىكەنلىكىنى بىلىمەن، مەن خاتا ئىش قىلىپ باققان :مەن ھەر كۈنى ئۆز-ئۆزۈمگە .ھەر كۈنى تامنى كۆرسەممۇ، ئۆزۈمنىڭ خاتا قىلغىنىمنى بىلىمەن' دەيمەن' .ئەگەر مەن تۈرمىدىن چىقىپ كەتسەممۇ ماڭا بىر نام ئارتىلىپ قالىدۇ 'مەن بىر جىنايەتچى، نامىم بولسا 'خاتالىق «مۇشۇنداق تۇرسىمۇ، سىز ماڭا يەنە نېمىنىڭ توغرا، نېمىنىڭ خاتالىقىنى ئېيتماقچىمۇ؟
So I say to Tony, "Sorry, but it's worse than you think. You think you know right and wrong? Then can you tell me what wrong is? No, don't just give me an example. I want to know about wrongness itself, the idea of wrong. What is that idea? What makes something wrong? How do we know that it's wrong? Maybe you and I disagree. Maybe one of us is wrong about the wrong. Maybe it's you, maybe it's me -- but we're not here to trade opinions; everyone's got an opinion. We are here for knowledge. Our enemy is thoughtlessness. This is philosophy."
:مەن تونىيغا مۇنداق دېدىم «كەچۈرگىن، بۇئەھۋال سېنىڭ ئويلىغىنىڭدىنمۇ ناچار ئەھۋال سەن نېمىنىڭ توغرا، نېمىنىڭ خاتا ئىكەنلىكىنى بىلىمەن دەپ ئويلامسەن؟» ئۇنداقتا سىز ماڭا نېمىنىڭ خاتا ئىكەنلىكىنى ئېيتىپ بېرەلەمسىز؟ .ماڭا پەقەت مىساللا كەلتۈرۈپ بېرىمەن دەپ ئويلىماڭ .مېنىڭ پەقەت خاتالىق دېگەن مۇشۇ ئۇقۇمنىڭ ئۆز مەنىسىنى بىلگۈم بار ئۇقۇم دېگەن نېمە؟ قانداق ئۇقۇم ئۇنىڭ خاتا ئىكەنلىكىگە سەۋەبچى بولدى؟ بىز نېمىنىڭ خاتا ئىكەنلىكىنى قانداق بىلىمىز؟ بەلكىم بۇ مەسىلىدە كۆز-قارىشىمىز ئوخشىماسلىقى مۇمكىن .بەلكىم بىرىمىزنىڭ خاتالىق دىگەن ئۇقۇمغا بولغان قارىشىمىز خاتا بولۇشى مۇمكىن .بەلكىم سىز ياكى مەن بولۇشۇم مۇمكىن -- بىراق بىز بۇ يەرگە كۆز-قارىشىمىزنى ئالماشتۇرغىلى كەلمىدۇق .ھەممە ئادەمنىڭ ئۆزىگە چۇشلۇق كۆز-قارىشى بار .بىز بۇ يەرگە بىلىم ئۈچۈن كەلدۇق «.بىزنىڭ دۈشمىنىمىز- تەپەككۇر قىلماسلىقتۇر، مانا بۇ پەلسەپە
And something changes for Tony. "Could be I'm wrong. I'm tired of being wrong. I want to know what is wrong. I want to know what I know." What Tony sees in that moment is the project of philosophy, the project that begins in wonder -- what Kant called "admiration and awe at the starry sky above and the moral law within." What can creatures like us know of such things? It is the project that always takes us back to the condition of existence -- what Heidegger called "the always already there." It is the project of questioning what we believe and why we believe it -- what Socrates called "the examined life." Socrates, a man wise enough to know that he knows nothing. Socrates died in prison, his philosophy intact.
.تونىيدا ئۆزگىرىش بولدى «.بەلكىم مەن خاتا قىلغان بولۇشۇم مۇمكىن، مېنىڭ ئەمدى خاتالاشقۇم يوق .مېنىڭ نېمىنىڭ خاتا ئىكەنلىكىنى بىلگۈم بار .مېنىڭ ئۆزۈمنىڭ ئىدىيىسىنى بىلگۈم بار» .تونىي شۇ ۋاقىتتا نېمىنىڭ پەلسەپە ئىكەنلىكىنى ئۇقۇپ يەتتى -- پەلسەپە ئىزدىنىشتىن باشلىنىدۇ كانت ئېيتقاندەك: 《ھۆرمەت ۋە ئىززەت چاقناپ تۇرغان ئاسمانغا ئوخشاش، قانۇن ئېڭى مەڭگۈ چاقنايدۇ》 ئىنسانلارنىڭ بۇنىڭغا بولغان چۈشەنچىسى قانچىلىكتۇ؟ -- پەلسەپە بىزنى دائىم كۆرۈلۈۋاتقان مەسىلىلەرنىڭ ئالدىغا ئېلىپ بارالايدۇ خۇددى خېيدىگېر ئېيتقاندەك: 《ئۇ دائىم مەۋجۇتتۇر》 -- بۇ بولسا بىزنىڭ زادى نېمىگە نېمە ئۈچۈن ئىشىندىغانلىقىمىزنىڭ گۇمانىدۇر .بۇ دەل سوقراتنىڭ «سىناقلاردىن ئۆتكەن ھايات» دېگىنىدۇر .سوقرات ئۆزىنىڭ ھېچنىمىنى بىلمەيدىغانلىقىنى بىلگەن دانا كىشى .سوقرات تۈرمىدە ئۆلگەن .بىراق ئۇنىڭ پەلسەپىسى مەڭگۈ ئۆلمەيدۇ
So Tony starts doing his homework. He learns his whys and wherefores, his causes and correlations, his logic, his fallacies. Turns out, Tony's got the philosophy muscle. His body is in prison, but his mind is free. Tony learns about the ontologically promiscuous, the epistemologically anxious, the ethically dubious, the metaphysically ridiculous. That's Plato, Descartes, Nietzsche and Bill Clinton.
.تونىي يەنە تەپەككۇر قىلىشقا باشلىدى ئۇ ئۆزىنىڭ كىم ئىكەنلىكىنى، سەۋەبى ۋە نەتىجىلىرىنى .لوگىكا ۋە تەسەۋۋۇرلىرىنى بىلىپ يەتتى نەتىجىدە تونىيدا پەلسەپىگە بولغان تونۇش پەيدا بولدى .ئۇنىڭ تېنى تۈرمىدە بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ تەپەككۇرى ئەركىن ئىدى تونىي ئادەمنىڭ مۇرەككەپلىكىنى ئەندىشىسىزلىك ئېڭىنى ئەخلاقىي گۇمانلىق نەزىرى ۋە تاشقى نىسبەت نەزىرىنى چۈشەندى ئۇلار بولسا ئەپلاتون، دىسكارتىز، نېتزى ھەم بىل كىلىنتونىڭ نەزەرىيىلىرى ئىدى
So when he gives me his final paper, in which he argues that the categorical imperative is perhaps too uncompromising to deal with the conflict that affects our everyday and challenges me to tell him whether therefore we are condemned to moral failure, I say, "I don't know. Let us think about that." Because in that moment, there's no mark by Tony's name; it's just the two of us standing there. It is not professor and convict, it is just two minds ready to do philosophy. And I say to Tony, "Let's do this."
ئۇ ئەڭ ئاخىرىدا ماڭا تاپشۇرغان مەۋسۈملۈك ماقالىسىدە مۇقەررەر بۇيرۇقنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشتىكى زىددىيەتلەرنى بىر تەرەپ قىلىشتىكى .تەسىرى توغرىلىق توختالغان ئىدى ھەمدە مەندىن مۇشۇ مۇقەرەرلىك بىلەن ئەخلاقىمىزنىڭ مەغلۇپ بولىدىغان ياكى بولمايدىغانلىقىنى دەپ بېرىشىمنى سورىغان ئىدى ،مەن: «بىلمەيمەن .بىز بىرلىكتە ئويلىنىپ باقايلى» دەپ جاۋاپ بەردىم چۈنكى شۇ دەقىقىدە، تونىيغا ھېچقانداق نام بېرىلمىگەنىدى؛ بىز پەقەت ئىككىمىزلا قالغانىدۇق پروفېسسور بىلەن جىنايەتچى پەقەتلا پەلسەپىگە ئىنتىلدىغان ئىككى ئادەم مەن تونىيغا 《مۇشۇنداق قىلايلى》 دېدىم
Thank you.
!رەھمەت
(Applause)
(ئالقىش ساداسى)