How do you know what's happening in your world? The amount of information just a click away may be limitless, but the time and energy we have to absorb and evaluate it is not. All the information in the world won't be very useful unless you know how to read the news. To your grandparents, parents, or even older siblings, this idea would have sounded strange. Only a few decades ago, news was broad-based. Your choices were limited to a couple of general interest magazines and newspaper of record, and three or four TV networks where trusted newscasters delivered the day's news at the same reliable time every evening. But the problems with this system soon became apparent as mass media spread. While it was known that authoritarian countries controlled and censored information, a series of scandals showed that democratic governments were also misleading the public, often with media cooperation. Revelations of covert wars, secret assassinations, and political corruption undermined public faith in official narratives presented by mainstream sources. This breakdown of trust in media gatekeepers lead to alternative newspapers, radio shows, and cable news competing with the major outlets and covering events from various perspectives. More recently, the Internet has multiplied the amount of information and viewpoints, with social media, blogs, and online video turning every citizen into a potential reporter. But if everyone is a reporter, nobody is, and different sources may disagree, not only opinions, but on the facts themselves. So how do you get the truth, or something close? One of the best ways is to get the original news unfiltered by middlemen. Instead of articles interpreting a scientific study or a politician's speech, you can often find the actual material and judge for yourself. For current events, follow reporters on social media. During major events, such as the Arab Spring or the Ukrainian protests, newscasters and bloggers have posted updates and recordings from the midst of the chaos. Though many of these later appear in articles or broadcasts, keep in mind that these polished versions often combine the voice of the person who was there with the input of editors who weren't. At the same time, the more chaotic the story, the less you should try to follow it in real time. In events like terrorist attacks and natural disasters, today's media attempts continuous coverage even when no reliable new information is available, sometimes leading to incorrect information or false accusations of innocent people. It's easy to be anxious in such events, but try checking for the latest information at several points in the day, rather than every few minutes, allowing time for complete details to emerge and false reports to be refuted. While good journalism aims for objectivity, media bias is often unavoidable. When you can't get the direct story, read coverage in multiple outlets which employ different reporters and interview different experts. Tuning in to various sources and noting the differences lets you put the pieces together for a more complete picture. It's also crucial to separate fact from opinion. Words like think, likely, or probably mean that the outlet is being careful or, worse, taking a guess. And watch out for reports that rely on anonymous sources. These could be people who have little connection to the story, or have an interest in influencing coverage, their anonymity making them unaccountable for the information they provide. Finally, and most importantly, try to verify news before spreading it. While social media has enabled the truth to reach us faster, it's also allowed rumors to spread before they can be verified and falsehoods to survive long after they've been refuted. So, before you share that unbelievable or outrageous news item, do a web search to find any additional information or context you might have missed and what others are saying about it. Today, we are more free than ever from the old media gatekeepers who used to control the flow of information. But with freedom comes responsibility: the responsibility to curate our own experience and ensure that this flow does not become a flood, leaving us less informed than before we took the plunge.
چۆن دەزانیت چی ڕوودهدات لە جیهان؟ سەرجەمی زانیاریەکان تەنها کرتەیەک دوورە لەوانەیە سنوردار نەبێ، بەڵام ئەو کات و وزەی ئێمە هەمانە بۆ تێگەیشتن و هەڵسەنگاندن نییە. هەموو زانیاریەکان لە جیهاندان زۆر بەسودنین مەگەر تۆ بزانی چۆن هەواڵەکان دەخوێنیتەوە. بۆ داپیرەت، دایک و باوکت، یان تەنانەت خوشک و برا گەورەکانت، ئەم بیرۆکەیە نامۆیە. تەنها دە ساڵێک پێش ئێستا، هەواڵەکان مەودایەکی فراوانیان هەبووە. هەڵبژاردنی تۆش سنوردار بوو بۆ چەند گۆڤارێکی گشتی بەرژەوەندیدار و ڕۆژنامەی تۆمارکراو، و سێ چوار دەزگای تەلەفزیۆنی کە تیایدا بێژەری دەنگ و باسی متمانەپێکراو هەواڵەکانی رۆژانەیان دەگەیاند لە هەمان کاتی دیاریکراوی هەموو ئێوارەیەک. بەڵام کێشەکانی ئەم سیستەمە زوو بەدەرکەوت لەگەڵ بڵاوبوونەوەی بەلێشاوی ناوەندەکانی ڕاگەیاندن. لەکاتێکدا زانراوە کە وڵاتە دیکتاتۆریەکان کۆنتڕۆل و چاودێری زانیاریەکانیان کردووە، زنجیرەیەک لە ڕسوایی ئەوەی دەرخست کە حکومەتی دیموکڕاتیش چەواشەکاری بە میللەت کردووە، زۆر جار بەهەرەوەزی لەگەڵ ناوەندەکانی ڕاگەیاندن. ئاشکرا کردنی جەنگە شاراوهکان، نهێنی تیرۆرەکان، و گەندەڵی سیاسی لاوازکردنی باوەڕی میللەت بە سەرگوشتە فەرمییەکان کە پێشکەش دەکرێت لە سەرچاوەی گشتی. ئەمە متمانەی ناوەندە ڕاگەیاندنەکانی شکاند و ئەوانەی کە کۆنتڕۆلیان کرد بوو پەیدا بوونی ڕۆژنامە، بەرنامەی ڕادیۆی کەناڵی هەواڵی جێگرەوە پێشبڕکێیان دەکرد لەگەڵ کەناڵە بنەڕەتیەکان لەداپۆشینی ڕووداوەکان لەچەندین سۆنگەی هەمەجۆر. لەم دواییەدا، ئینتەرنێت بڕی زانیاری و بۆچونەکان زیاد کرد، لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، بڵۆگەکان، و ڤیدیۆی سەرهێڵ کە هەموو هاوڵاتیەکی گۆڕی بۆ پەیامنێرێکی شاراوە . بەڵام ئەگەر هەموو کەسێک پەیامنێربێت، یان هیچ کەسێک ئەو نەبێت، و سەرچاوە جیاوازەکان لەوانەیە هاوڕا نەبن، نەک تەنها ڕاوبۆچونەکان بەڵام ڕاستیەکان خودی خۆیان کەواتە تۆ چۆن ڕاستیەکان بەدەست دەهێنی، یان شتێکی نزیک لەئەو؟ باشترین ڕێگە بۆ دەستکەوتنی هەواڵە بنچینەییەکان بەبێ نێوبەند. لە جیاتی ڕوونکردنەوەی بابەتەکان بەزانستی خوێندن یان وتارە سیاسیەکان، تۆ دەتوانی خۆت ماددە ڕاستەقینەکە بدۆزیتەوە و خۆت بڕیار بدەیت. بۆ ڕوداوەکانی ئێستا، شوێنی پەیامنێرەکان بکەوە لە تۆڕەکۆمەڵایەتیەکان. لەماوەی ئەو ڕوداوە گەورانە، وەکو بەهاری عەرەبی یان ناڕەزایی دەربرینەکانی ئۆکرانیەکان، بێژەری دەنگوباس و بڵۆگەرەکان هەواڵە نوێیەکان ودەنگە تۆمارکراوەکان بڵاودەکەنەوە لەناو جەرگەی ئەو پەشێویەدا. هەر چەندە دواتر ئەو هەواڵانە بڵاو دەبنەوە لەوتارەکان یان پەخش دەکرێن، لەبیرت بێت کەچاپێکی ئەم هەواڵە بریقەدارانە بەزۆری تێکەڵکردنی دەنگی ئەو کەسەی کە لەوێ بوو لەگەڵ ئەو سەرنوسەی کەلەوێ نەبوو. لە هەمان کاتدا، تاسەرلێشێوانی چیڕۆکەکە زیاتر بێت، تۆ پێویستە هەوڵ بدەیت بەردەوام سەیری نەکەیت. لە ڕوداوەکانی وەکو هێرشی تیرۆریست و کارەساتە سروشتیەکان، ئەمرۆ ناوەندەکانی ڕاگەیاندن هەوڵی داپۆشینی بەردەوام دەدەن تەنانەت لە کاتی بەردەست نەبوونی زانیاری باوڕپێکراوی نوێ ئەو بەردەستە، هەندێک جار دەبێتە ڕابەر بۆ زانیاری هەڵە یان بەهەڵە تاوانبار کردنی کەسانی بێ تاوان. زۆر ئاسانە کەشپرزە بی لەڕووداوی لەو جۆرەدا، بەڵام هەوڵ بدە بە دوای تازەترین زانیاریدا بگەرێیت لە چەندین شوێن لە ڕۆژێکدا، لە بری هەموو ساتێک، کات ڕێگە دەدات کە وردەکارییەکان بە تەواوەتی دەر بکەون و ڕاپۆرتی هەواڵەکان بەدرۆ دەخەنەوە. لە کاتێکدا رۆژنامەوانی باش بابەتی بوونە، ناوەندەکانی ڕاگەیاندن بە زۆری ناتوانن خۆیان لابدەن. کاتێک تۆ ناتوانی بگەیت بە چیڕۆکە ڕاستەکە، هەواڵەکان بخوێنەوە لە دەرچەی جیا جیا کە پەیامنێری جیاواز بەکاربێت و چاوپێکەوتن بکرێت لەگەڵ پسپۆڕی جیاواز، بۆ سەرچاوەی هەمەچەشن بگەڕێ و تێبینی جیاوازیەکان بکەی وادەکات کە پارچەکان بە یەکەوە کۆ بکەیەوە بۆ زیاتر تەواو کردنی وێنەکە. هەروەها گرنگە کە ڕاستی و بۆچون لێک جیابکەیتەوە. وشەی وەک بڕوام وایە، ڕەنگە، دەشێت مانای ئەوەیە کە پێشکەشکارەکە هەوڵ دەدات وریا بێت یان خراپتر لەوە، کە پێشبینی بکات. و ئاگاداری ئەو ڕاپۆرتانەیە کە پشت بەسەرچاوەی نادیار دەبەستێت. ئەوانە لەوانەیە كهسانێك بن کە پەیوەندیەکی بچوکیان بە چیڕۆکەکەوە هەبێت، یان بەرژەوەندییەکی کاریگەریان هەیە لە داپۆشینی، بێناوی ئەوان وایان لێ دەکات لێپرسراونەبن لەو زانیارییانەی کە پەخشی دەکەن. لە کۆتاییدا، لە هەمووی گرینگتر، هەوڵ بدە بەهەواڵەکەدا بچیتەوە پێش بڵاوکردنەوەی لە کاتێکدا تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان توانای بە ڕاستیەکان داوە بۆ ئەوەی بەخێرایی بگەن، هەروەها ڕێگەی بەدەنگۆکانیش داوە بڵاو ببنەوە پێش ئەوەی بتوانرێ ساغ بکرێتەوە و مانەوەی درۆکان بۆ ماوەیەکی درێژ دوای ئەوەی بەدرۆ دەخرێنەوە. کەواتە، پێش ئەوەی تۆ هەواڵی باوڕپێنەکراو بڵاوبکەیتەوە یان بابەتی هەواڵێکی زۆر خراپ، لە تۆڕی ئینتەرنێت بگەڕێ بۆ دۆزینەوەی هەر زانیارییەک یان دەقێک کە تۆ لەوانەیە لە یادت کرد بێت و ئەوانی تر چی دەڵێن دەربارەی ئەو. ئەمڕۆ، ئێمە زۆر ئازاترین لە هەر کاتێکی پێش ئێستا کە دەستیان بەسەر ناوەندەکانی ڕاگەیاندنی کۆندا گرتبوو کە لێڕاهات بوون دەست بەسەر ڕێڕەوی زانیاریەکاندا بگرن. بەڵام کاتێک ئازادی ببێتە بەرپرسیاریەتی: بەرپرسیارێتی چاودێری ئەزمونەکانی ئێمە و دڵنیابیت لەوەی کە نەگۆڕێت بۆ لافاو، وامان لێ دەکات کەمتر بەئاگابین وەک ئەوەی پێشتر نقوم بوین.