I was 14 years old inside of a bowling alley, burglarizing an arcade game, and upon exiting the building a security guard grabbed my arm, so I ran. I ran down the street, and I jumped on top of a fence. And when I got to the top, the weight of 3,000 quarters in my book bag pulled me back down to the ground. So when I came to, the security guard was standing on top of me, and he said, "Next time you little punks steal something you can carry."
Би 14 настайдаа боулингийн төв дотор зоосон тоглоомын машин дээрэмдээд, яг гарах гэж байтал хамгаалагч гарнаас минь барьж авахад би зугтсан. Гудамжаар гүйсээр хашлага дээгүүр харайлаа. Тэгээд яг хашаан дээр гартал цүнхэнд минь байсан 3000 зоосны жин дарж би газарт унаж билээ. Сэрээд харахад хамгаалагч миний дээр зогсчихсон, "Дараачийн удаа дааж чадах юмаа хулгайл" гэж хэлсэн.
(Laughter)
(Инээд)
I was taken to juvenile hall and when I was released into the custody of my mother, the first words my uncle said was, "How'd you get caught?" I said, "Man, the book bag was too heavy." He said, "Man, you weren't supposed to take all the quarters." I said, "Man, they were small. What am I supposed to do?" And 10 minutes later, he took me to burglarize another arcade game. We needed gas money to get home. That was my life.
Засан хүмүүжүүлэх рүү явж, ээжийнхээ батлан даалтаар суллагдахад авга ах маань "Чи яаж баригдчихав аа?" гэсэн. Би "Цүнх хэтэрхий хүнд байсан" гэхэд "Бүх зоосыг авах ёсгүй байсан шүү дээ" гэсэн. "Зооснууд жижигхэн, би яах ёстой байсан юм бэ?" гэхэд Арван минутын дараа өөр нэг машин дээрэмдэхээр дагуулж явсан. Гэртээ харих бензиний мөнгө хэрэгтэй байсан юм. Энэ л миний амьдрал байсан.
I grew up in Oakland, California, with my mother and members of my immediate family addicted to crack cocaine. My environment consisted of living with family, friends, and homeless shelters. Oftentimes, dinner was served in breadlines and soup kitchens. The big homey told me this: money rules the world and everything in it. And in these streets, money is king. And if you follow the money, it'll lead you to the bad guy or the good guy.
Би Калифорни мужийн Оакланд хотод кокайнд донтсон ээж, хамаатнуудын хамт өссөн. Миний эргэн тойронд гэр бүл, найз нөхөд болон орон гэргүйчүүдийн хамгаалах байр л байсан. Ихэнхдээ оройн хоолоо үнэгүй хоолонд дугаарлаж авна. Сайн найз маань надад "Мөнгө дэлхийг болон дэлхий дээрх бүхнийг захирдаг. Эдгээр гудманд мөнгө бол хаан. Хэрвээ чи мөнгийг дагавал, тэр чамайг муу эсвэл сайн залуу руу чиглүүлнэ" гэсэн.
Soon after, I committed my first crime, and it was the first time that I was told that I had potential and felt like somebody believed in me. Nobody ever told me that I could be a lawyer, doctor or engineer. I mean, how was I supposed to do that? I couldn't read, write or spell. I was illiterate. So I always thought crime was my way to go.
Удалгүй би хамгийн анхны гэмт хэргээ үйлдсэн Анх удаа надад ирээдүй байна гэж хэлэхэд хэн нэгэн надад итгэсэн мэт санагдсан. Хэн ч надад хэзээ ч хуульч, эмч эсвэл инженер болж болно гэж байсангүй. Яаж чадах юм бэ? Би уншиж, бичиж үсэглэж ч чадахгүй. Бичиг үсэггүй хүн. Тэгээд би дандаа гэмт хэрэг л миний явах зам гэж боддог байлаа.
And then one day I was talking to somebody and he was telling me about this robbery that we could do. And we did it.
Нэг өдөр нэг хүнтэй ярилцаж байтал тэр надад хамтдаа хийж болох дээрмийн талаар хэлсэн. Бид хийсэн.
The reality was that I was growing up in the strongest financial nation in the world, the United States of America, while I watched my mother stand in line at a blood bank to sell her blood for 40 dollars just to try to feed her kids. She still has the needle marks on her arms to day to show for that.
Бодит байдал дээр би дэлхийн хамгийн хүчирхэг эдийн засагтай Америкийн Нэгдсэн Улсад өсч байлаа. Гэсэн ч би ээжийгээ цусны төвд дараалалд зогсож хүүхдүүдээ тэжээхийн тулд 40 доллароор цусаа зарахыг нь харсан. Одоо хүртэл ээжийн минь гаран дээр зүүний ормууд байдаг.
So I never cared about my community. They didn't care about my life. Everybody there was doing what they were doing to take what they wanted, the drug dealers, the robbers, the blood bank. Everybody was taking blood money. So I got mine by any means necessary. I got mine. Financial literacy really did rule the world, and I was a child slave to it following the bad guy.
Иймд би нийгмийн төлөө санаа зовж байгаагүй. Тэд миний амьдралд санаа тавиагүй шүү дээ. Хүн бүр хүссэндээ хүрэхийн тулд хийх ёстойгоо хийж байсан. Хар тамхины наймаачид, дээрэмчид, цусны төв. Бүгд л бохир мөнгө авч байсан. Би ч гэсэн боломжтой замаар нь л авсан. Би өөрийнхийгөө авсан. Санхүүгийн мэдлэг үнэхээр л дэлхийг захирдаг. Харин нялх боол би муу залуусыг дагасаар.
At 17 years old, I was arrested for robbery and murder and I soon learned that finances in prison rule more than they did on the streets, so I wanted in. One day, I rushed to grab the sports page of the newspaper so my cellie could read it to me, and I accidentally picked up the business section. And this old man said, "Hey youngster, you pick stocks?" And I said, "What's that?" He said, "That's the place where white folks keep all their money."
17 насандаа би дээрэм, хүн амины хэргээр баривчлагдсан. Удалгүй гадаах гудамжнаас илүү шоронгийн торонд санхүү илүү хүчтэйг ойлгоод оролцохыг хүссэн. Нэг өдөр камерт хамт хоригддог эрээр уншуулахаар сонингийн спортын хуудсыг яаран авах гэтэл санаандгүй бизнесийн нүүийг нь авчихсан байсан. Хөгшин эр "Чи хувьцаа авдаг юм уу?" гэсэн. "Тэр чинь юу юм?" гэхэд "Цагаан арьстнуудын мөнгөө хадгалдаг газар" гэж хариулав.
(Laughter)
(Инээд)
And it was the first time that I saw a glimpse of hope, a future. He gave me this brief description of what stocks were, but it was just a glimpse. I mean, how was I supposed to do it? I couldn't read, write or spell. The skills that I had developed to hide my illiteracy no longer worked in this environment. I was trapped in a cage, prey among predators, fighting for freedom I never had. I was lost, tired, and I was out of options.
Анх удаа найдварын гал асах шиг л болсон. Ирээдүй. Хөгшин эр надад хувьцаа гэж юу болохыг товчхон тайлбарлав. Энэ гэхдээ найдварын жижиг хэсэг. Би яаж хийх вэ? Би бичиж, уншиж, үсэглэж ч чадахгүй шүү дээ. Бичиг үсэггүйгээ нуух гэж хөгжүүлсэн чадварууд маань энэ орчинд нөлөөгүй байсан. Би торонд гацсан, өгөөш мэт хэзээ ч байгаагүй эрх чөлөөний төлөө тулалдаад л. Би яахаа мэдэхгүй бас ядарсан, ямар ч сонголтгүй болсон байсан.
So at 20 years old, I did the hardest thing I'd ever done in my life. I picked up a book, and it was the most agonizing time of my life, trying to learn how to read, the ostracizing from my family, the homeys. It was rough, man. It was a struggle. But little did I know I was receiving the greatest gifts I had ever dreamed of: self-worth, knowledge, discipline. I was so excited to be reading that I read everything I could get my hands on: candy wrappers, clothing logos, street signs, everything. I was just reading stuff!
20 настайдаа, амьдралынхаа хамгийн хэцүү зүйлийг хийсэн. Ном уншиж билээ. Миний амьдралын хамгийн зовлонт үе байсан. Уншиж сурах гэж оролдох, гэр бүл, найзууддаа шүүмжлүүлэх. Надад хүнд байсан. Тэмцэл, чармайлт байсан. Гэхдээ миний мэдээгүй зүйл нь би мөрөөдөж байгаагүй хамгийн том бэлгээ авч байсан: өөрийн үнэ цэнэ, мэдлэг, зарчим. Үнэхээр сэтгэл хөдөлж, бүх л зүйлийг уншдаг байлаа. Чихрийн цаас, хувцасны шошго, гудамжны тэмдэг бүгдийг. Би зүгээр л уншсаар байсан!
(Applause)
(Алга ташилт)
Just reading stuff. I was so excited to know how to read and know how to spell. The homey came up, said, "Man, what you eating?" I said, "C-A-N-D-Y, candy."
Зүгээр л уншсан. Уншиж, үсэглэж сурахдаа их догдолсон. Найз маань "Чи юу идээд байгаа юм?" гэхэд би "Ч-И-Х-Э-Р, чихэр" гэж байлаа.
(Laughter)
(Инээд)
He said, "Let me get some." I said, "N-O. No."
"Надад л даа" гэхэд нь би "Ү-Г-Ү-Й, үгүй" гэсэн.
(Laughter)
(Инээд)
It was awesome. I mean, I can actually now for the first time in my life read. The feeling that I got from it was amazing.
Үнэхээр гайхалтай байсан. Би амьдралдаа анх удаа уншиж чадаж байна шүү дээ. Миний авсан мэдрэмж үнэхээр гоё байсан.
And then at 22, feeling myself, feeling confident, I remembered what the OG told me. So I picked up the business section of the newspaper. I wanted to find these rich white folks.
Тэгээд 22 настай, өөрийгөө мэдэрчихсэн, өөртөө итгэлтэй би хөгшин эрийн хэлсэн үгийг санасан. Тэгээд би сонингийн бизнес нүүрийг авч тэр баян, цагаан арьстай хүмүүсийг олохыг хүссэн.
(Laughter)
(Инээд)
So I looked for that glimpse. As I furthered my career in teaching others how to financially manage money and invest, I soon learned that I had to take responsibility for my own actions. True, I grew up in a very complex environment, but I chose to commit crimes, and I had to own up to that. I had to take responsibility for that, and I did. I was building a curriculum that could teach incarcerated men how to manage money through prison employments. Properly managing our lifestyle would provide transferrable tools that we can use to manage money when we reenter society, like the majority of people did who didn't commit crimes. Then I discovered that according to MarketWatch, over 60 percent of the American population has under 1,000 dollars in savings. Sports Illustrated said that over 60 percent of NBA players and NFL players go broke. 40 percent of marital problems derive from financial issues. What the hell?
Би нөгөө найдвараа хайсан. Карьераа ахиулж, санхүүгээ захиран зарцуулах, хөрөнгө оруулахыг бусдад заахдаа, би өөрийнхөө үйлдэл бүрт хариуцлага үүрэх ёстойг ойлгосон. Би хэцүү орчинд өссөн нь үнэн, гэхдээ би л гэмт хэрэг хийхийг сонгосон. Би үүнийгээ хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Хариуцлагаа ч хүлээсэн. Би хоригдлуудад хэрхэн мөнгөө удирдан зарцуулах талаар хөтөлбөр зохиосон. Амьдралаа зөв зохицуулах нь дамжуулж болох хэрэгслийг бүтээж үүнийг нь ахин нийгэмшиж буй хүмүүс ашиглаж болно. Яг л ихэнх гэмт хэрэг үйлдээгүй хүмүүс шиг. Би зах зээлийн мэдээгээр нэг зүйлийг олж мэдсэн нь Америкчуудын жараас дээш хувь нь 1000 доллараас бага хадгаламжтай. Sports Illustrated бичсэнээр NBA тоглогчид NFL хөлбөмбөгчдийн 80 хувь нь эцэстээ ямар ч мөнгөгүй болдог. Гэр бүлийн асуудлын 40 хувь нь санхүүгээс үүсэлтэй. Юу гээч нь вэ?
(Laughter)
(Инээд)
You mean to tell me that people worked their whole lives, buying cars, clothes, homes and material stuff but were living check to check? How in the world were members of society going to help incarcerated individuals back into society if they couldn't manage they own stuff? We screwed.
Хүмүүс амьдралынхаа туршид ажиллаад, машин, хувцас, гэр, материаллаг зүйлс авдаг ч цалингаас цалингийн хооронд амьдардаг гэж үү? Хүмүүс яаж шоронгийн хоригдлуудыг эргэн нийгэмшихэд нь туслах гээд байгаа юм бэ? Тэд өөрсдийнхөө амьдарлыг ч зохицуулж чадахгүй байхад. Бид ч өнгөрчээ!
(Laughter)
(Инээд)
I needed a better plan. This is not going to work out too well. So ... I thought. I now had an obligation to meet those on the path and help, and it was crazy because I now cared about my community. Wow, imagine that. I cared about my community.
Тэгэхээр надад илүү дээр төлөвлөгөө хэрэгтэй болсон. Энэ байдлаараа нээх их сайжрахгүй. Тэгээд... Би бодсон. Одоо би замдаа таарсан хүмүүсдээ туслах үүрэгтэй болсон. Үнэхээр солиотой учир нь би одоо нийгэмдээ санаа тавьж байна. Төсөөлдөө, би нийгмийн төлөө санаа тавьж байна.
Financial illiteracy is a disease that has crippled minorities and the lower class in our society for generations and generations, and we should be furious about that. Ask yourselves this: How can 50 percent of the American population be financially illiterate in a nation driven by financial prosperity? Our access to justice, our social status, living conditions, transportation and food are all dependent on money that most people can't manage. It's crazy! It's an epidemic and a bigger danger to public safety than any other issue.
Санхүүгийн мэдлэггүй байдал нь өвчин, энэ нь нийгмийн цөөнх, доод түвшний хүмүүсийг үеийн үед зэрэмдэг болгосон. Харин одоо бид үүнээс болж уурлах хэрэгтэй. Өөрсдөөсөө энийг асуу. Яаж эдийн засгийн хөгжлөөр урагшилдаг орны 50% нь санхүүгийн ойлголтгүй байж болох вэ? Бидний шудрага ёс, нийгмийн давхрага, амьдрах нөхцөл, тээвэр, хоол хүнс бүгд хүмүүсийн зохицуулж чадахгүй мөнгөн дээр тогтож байна. Энэ байж болшгүй!! Энэ бол аймшигтай хэрэг. Мөн нийгмийн аюулгүй байдалд тулгарсан том аюул.
According to the California Department of Corrections, over 70 percent of those incarcerated have committed or have been charged with money-related crimes: robberies, burglaries, fraud, larceny, extortion -- and the list goes on. Check this out: a typical incarcerated person would enter the California prison system with no financial education, earn 30 cents an hour, over 800 dollars a year, with no real expenses and save no money. Upon his parole, he will be given 200 dollars gate money and told, "Hey, good luck, stay out of trouble. Don't come back to prison." With no meaningful preparation or long-term financial plan, what does he do ... ? At 60? Get a good job, or go back to the very criminal behavior that led him to prison in the first place? You taxpayers, you choose. Well, his education already chose for him, probably.
Калифорнийн Засан хамгаалах хэлтсийн тоогоор хоригдлуудын 70-аас дээш хувь нь бүгд мөнгөтэй холбоотой хэргээс болж яллагдсан байдаг. Хулгай, дээрэм, залилан, сүрдүүлэг үзүүлсэн дээрэм гээд жагсаалт үргэлжилнэ. Энийг сонсдоо. Энгийн хоригдол Калифорнийн шоронгийн системд орохдоо ямар ч санхүүгийн боловсролгүй, цагт 30 цент олж, энэ нь жилд 800 гаруй доллар, зардалгүй бас хадгаламжгүй байдаг. Суллагдахдаа тэр 200 доллар аваад "За амжилт, асуудлаас холхон л байгаарай. Битгий эргэж ирээрэй" гэж хэлүүлнэ. Утга учир бүхий урт хугацааны санхүүгийн төлөвлөгөөгүй тэр юу хийх вэ? 60 насандаа? Сайн ажил олох уу, эсвэл анх шорон руу чиглүүлсэн гэмт хэргээ ахин үйлдэх үү? Татвар төлдөг та нар сонго. Үнэндээ, бараг боловсрол нь түүний өмнөөс сонгочихсон байх.
So how do we cure this disease? I cofounded a program that we call Financial Empowerment Emotional Literacy. We call it FEEL, and it teaches how do you separate your emotional decisions from your financial decisions, and the four timeless rules to personal finance: the proper way to save, control your cost of living, borrow money effectively and diversify your finances by allowing your money to work for you instead of you working for it. Incarcerated people need these life skills before we reenter society. You can't have full rehabilitation without these life skills. This idea that only professionals can invest and manage money is absolutely ridiculous, and whoever told you that is lying.
Тэгэхээр бид хэрхэн энэ өвчнийг анагаах вэ? Би нэг хөтөлбөр үүсгэсэн. Санхүүгийн болон сэтгэл зүйн чадавхижуулах хөтөлбөр. Бид үүнийгээ FEEL гэж нэрлэдэг. Энэ нь хүмүүст хэрхэн сэтгэл хөдлөлийн шийдвэрээ санхүүгийн шийдвэрээс ялгахыг болоод хувийн санхүүд мөрдөх дөрвөн дүрмийг заадаг: хадгаламж үүсгэх зөв арга, зардалаа хянах, үр дүнтэй мөнгө зээлэх, эцэст нь санхүүгээ төрөлжүүлж, мөнгийг өөрт тань ажиллахыг зөвшөөрөх. Та өөрөө мөнгөнд ажиллаж байхан оронд. Хоригдсон хүмүүст эргэж нийгэмд орохын өмнө эдгээр амьдралын чадварууд хэрэгтэй. Хүн эдгээр чадваргүйгээр бүрэн хүмүүжих боломжгүй. Зөвхөн мэргэжилтнүүд хөрөнгө оруулж, мөнгө зохицуулж чаддаг гэх бодол үнэхээр инээдтэй, утгагүй. Мөн чамд ингэж хэлсэн хүн байвал тэр худлаа ярьж байна.
(Applause)
(Алга ташилт)
A professional is a person who knows his craft better than most, and nobody knows how much money you need, have or want better than you, which means you are the professional. Financial literacy is not a skill, ladies and gentlemen. It's a lifestyle. Financial stability is a byproduct of a proper lifestyle. A financially sound incarcerated person can become a taxpaying citizen, and a financially sound taxpaying citizen can remain one. This allows us to create a bridge between those people who we influence: family, friends and those young people who still believe that crime and money are related. So let's lose the fear and anxiety of all the big financial words and all that other nonsense that you've been out there hearing. And let's get to the heart of what's been crippling our society from taking care of your responsibility to be better life managers. And let's provide a simple and easy to use curriculum that gets to the heart, the heart of what financial empowerment and emotional literacy really is.
Мэргэжилтэн гэдэг нь ажлаа бусдаас илүү мэддэг хүн байдаг. Чамд хэр их мөнгө хэрэгтэйг чамаас өөр хэн ч мэдэхгүй. Тэгэхээр чи л мэргэжилтэн гэсэн үг. Санхүүгийн мэдлэг бол чадвар биш, ноёд хатагтай нараа. Энэ бол амьдралын хэв маяг. Санхүүгийн тогтвортой байдал нь зөв амьдралын үр дүн. Санхүүгийн мэдээлэлтэй хоригдол хүн татвар төлдөг иргэн болж болно. Мөн санхүүгийн мэдээлэлтэй татвар төлдөг иргэн тэр хэвээрээ үлдэж болно. Энэ нь бидэнд хүмүүсийн хооронд гүүр барих боломжийг олгож байна. Гэр бүл, найз нөхөд болон залуу хүмүүс, мөнгө болон гэмт хэрэг холбоотой гэдэгт итгэдэг хүн болгонд. Тэгэхээр айдас болон зовнилоо, тэр сүртэй санхүүгийн үгнүүд, бусад сонссон утгагүй зүйлсийг орхиё. Мөн нийгмийг зэрэмдэглүүлж байгаа зүйлийн зүрхийг онилж, амьдралаа өөрөө илүү сайн зохицуулах хариуцлагаа үүрье. Бас энгийн бөгөөд амархан мөртлөө, санхүүгийн эрх болон сэтгэлийн мэдлэгийн гол зүрхэнд, тиймээ зүрхэнд очдог хөтөлбөр бий болгоцгоё.
Now, if you're sitting out here in the audience and you said, "Oh yeah, well, that ain't me and I don't buy it," then come take my class --
Одоо та энд үзэгчдийн дунд сууж байгаад "Өө, би ийм хүн биш ээ. Итгэхгүй байна" гэсэн бол ирээд миний хичээлд суу...
(Laughter)
(Инээд)
so I can show you how much money it costs you every time you get emotional.
Би танд сэтгэл тань хөдлөх бүрт тань хэр их мөнгө зарцуулдагийг үзүүлье.
(Applause)
(Алга ташилт)
Thank you very much. Thank you.
Баярлалаа. Маш их баярлалаа.
(Applause)
(Алга ташилт)