Last year at TED I gave an introduction to the LHC. And I promised to come back and give you an update on how that machine worked. So this is it. And for those of you that weren't there, the LHC is the largest scientific experiment ever attempted -- 27 kilometers in circumference. Its job is to recreate the conditions that were present less than a billionth of a second after the universe began, up to 600 million times a second. It's nothing if not ambitious.
2008 წელს მე მოგიყევით LHC-ის შესახებ. და დაგპირდით, რომ ისევ მოვიიდოდი და გაგაცნობდით ახალ ამბებს თუ როგორ მუშაობდა ეს მოწყობილობა. ახლა მე აქ ვარ. და ვინც არ ესწრებოდა წინა საუბარს, LHC -არის ყველაზე დიდი სამეცნიერო ექსპერიმენტი, რომელიც ოდესმე ჩატარებულა, მისი გარშემოწერილობა 27 კილომეტრია. მისი მიზანი იმ მდგომარეობის შექმნაა რომელშიც სამყარო არსებობდა მისი შექმნიდან წამის ერთი მემილიარდედის შემდეგ -- წამის 600 მემილიონედის განმავლობაში. ეს ძალიან ამბიციურია.
This is the machine below Geneva. We take the pictures of those mini-Big Bangs inside detectors. This is the one I work on. It's called the ATLAS detector -- 44 meters wide, 22 meters in diameter. Spectacular picture here of ATLAS under construction so you can see the scale.
ეს მოწყობილობა ჟენევის ქვეშ მდებარეობს. ჩვენ ვიღებთ ამ ფსევდო დიდი-აფეთქების სურათებს დეტეკტორის შიგნით. ეს ერთ-ერთია რაზეც მე ვმუშაობ. და მას ATLAS-ის დეტეკტორი ქვია -- სიგანე-44 მეტრი, რადიუსი-22 მეტრი. ეს არის ATLAS-ი მშენებლობის პროცესში ამ ფოტოში კარგად ჩანს მისი ზომები.
On the 10th of September last year we turned the machine on for the first time. And this picture was taken by ATLAS. It caused immense celebration in the control room. It's a picture of the first beam particle going all the way around the LHC, colliding with a piece of the LHC deliberately, and showering particles into the detector. In other words, when we saw that picture on September 10th we knew the machine worked, which is a great triumph. I don't know whether this got the biggest cheer, or this, when someone went onto Google and saw the front page was like that. It means we made cultural impact as well as scientific impact.
2008 წლის 10 სექტემბერს ჩვენ პირველად ჩავრთეთ ეს მოწყობილობა. და ATLAS-ის საშუალებით მივიღეთ ეს გამოსახულება. ეს მოვლენა ავღნიშნეთ გამშვებ ოთახში. აქ გამოსახულია ნაწილაკების პირველი გაშვება სრული წრის დაარტყმის დროს ისინი ეჯახებიან LHC-ის სპეციალურ დეტალებს, და წარმოქმნილი ნაწილაკები, დეკტორის შიგნით აფრქვევენ. სხვა სიტყვებით, როდესაც ჩვენ დავინახეთ ეს გამოსახულება 10 სექტემბერს ჩვენ დავრწმუნდით, რომ მოწყობილობა მუშაობდა და ეს უდიდესი მიღწევაა. არ ვიცი, ამას ხვდა უფრო დიდი აღტაცება, თუ ამას როდესაც, გუგლზე შესულმა მომხმარებლებმა მთავარ გვერდზე ეს დაინახეს. ეს ნიშნავს, რომ ჩვენ მოვახდინეთ როგორც კულტურული ზეგავლენა ასევე სამეცნიერო ეფექტი.
About a week later we had a problem with the machine, related actually to these bits of wire here -- these gold wires. Those wires carry 13 thousand amps when the machine is working in full power. Now the engineers amongst you will look at them and say, "No they don't. They're small wires." They can do that because when they are very cold they are what's called superconducting wire. So at minus 271 degrees, colder than the space between the stars, those wires can take that current.
ერთი კვირის შემდეგ, ჩვენ შეგვექმნა პრობლემა მოწყობილობასთან, სინამდვილეში ამ პატარა გამტარის ნაწილზე - ორქოს გამტარზე. ამ გამტარში 10 ათასი ამპერი დენი გადის როდესაც მოწყობილობა სრულ დატვირთვაზე მუშაობს. ზოგიერთი ინჟინერი ამას რომ შეხედავს, იტყვის: არა, ეს შეუძლებელია. ეს ძალიან წვრილი მავთულია. ეს ამ მავთულებს შეუძლიათ, რადგან დაბალ ტემპერატურაზე ისინი სუპერგამტარნი ხდებიან. ასე, რომ, მინუს 271 გრადუსზე, უფრო ცივი ვიდრე სივრცე მზის გარეშე, ამ მავთულებს შეუძლიათ ასეთი სიმძლავრის გატარება.
In one of the joints between over 9,000 magnets in LHC, there was a manufacturing defect. So the wire heated up slightly, and its 13,000 amps suddenly encountered electrical resistance. This was the result. Now that's more impressive when you consider those magnets weigh over 20 tons, and they moved about a foot. So we damaged about 50 of the magnets. We had to take them out, which we did. We reconditioned them all, fixed them. They're all on their way back underground now. By the end of March the LHC will be intact again. We will switch it on, and we expect to take data in June or July, and continue with our quest to find out what the building blocks of the universe are.
ერთ-ერთი შეერთების ადგილას, 9 ათასი მაგნიტიდან, იყო დეფექტი. და მავთული ცოტათი გათბა, და მასში გამტარი 13 ათასი ამპერი მოულოდნელად წააწყდა წინაღობას. ეს იყო შედეგი. ეს უფრო შთამბეჭდავი იქნება თუ თქვენ წარმოიდგენთ, რომ ყველა ეს მაგნიტი იწონიან 20 ტონას, და გადაადგილდნენ 1 ფუტით. ასე რომ დავაზიანეთ 50 მაგნიტი. ჩვენ მოგვიწია მათი მოხსნა. ყველა მათგანი იქნა განახლებული და შეკეთებული. ახლა მათ უკან მიწაში დებენ. მარტის ბოლოს LTC ისევ მწყობრში იქნება. ჩვენ ჩავრთავთ მას, და ჩვენ ველოდებით მონაცემების მირებას ივნის-ივლისში, და ვაგრძელებთ ჩვენს გამოკვლევას თუ რითია სამყარო აგებული.
Now of course, in a way those accidents reignite the debate about the value of science and engineering at the edge. It's easy to refute. I think that the fact that it's so difficult, the fact that we're overreaching, is the value of things like the LHC. I will leave the final word to an English scientist, Humphrey Davy, who, I suspect, when defending his protege's useless experiments -- his protege was Michael Faraday -- said this, "Nothing is so dangerous to the progress of the human mind than to assume that our views of science are ultimate, that there are no mysteries in nature, that our triumphs are complete, and that there are no new worlds to conquer." Thank you. (Applause)
ახლა, რა თქმა უნდა ამ პრობლემამ, თავიდან გამოიწვია დავა თანამედროვე მეცნიერებისა და ტექნიკის საჭიროების შესახებ. ეს მარტივი გადასაწყვეტია. მე ვფიქრობ, რომ ის ფაქტი, რომ ეს ასე ძალიან რთულია, და ფაქტი რომ თუ რაოდენ ვზრდით ჩვენს შესაძლებლობებს, ხსნიან იმ ფაქტს თუ რაოდენ მნიშვნელოვანია LHC. და ბოლოს, მე მოვიყვან ინგლისელი მეცნიერის ჰემპრყ დეივის სიტყვებს, რომელიც, როგორც მე მგონია, თავისი მოსწავლის, ერთი შეხედვით უსარგებლო ექსპერიმენტის დაცვის დროს თქვა, მისი მოსწავლე კი მაიკლ ფარადეი იყო. მან თქვა: " არაფერი ისეთი საშიში არ არის ადამიანის გონების განვითარებისთვის როგოც, მოსაზრება, თითქოს ჩვენი სამეცნიერო მიღწევები ამოიწურა, რომ ბუნებაში არ დარჩა რაიმე გამოსაკვლევი, რომ ჩვენ გავიმარჯვეთ, და არაფერი აღარ დაგვრჩა გადასალახავი." მადლობთ. (ტაში)