(Mosquito buzzing)
(بڤبڤا پێشییێ)
(Swat)
(دەنگێ شەق لێدانێ)
Gotcha. Mosquitoes. I hate them. Don't you? That awful buzzing sound at night around your ears that drives you absolutely crazy? Knowing that she wants to stick a needle in your skin and suck out your blood? That's awful, right? In fact, there's only one good thing I can think of when it gets to mosquitoes. When they fly into our bedroom at night, they prefer to bite my wife.
من تۆ گرتی. پێشی. کەربێن من ژوان ڤەدبن. کەربێت تەژی ژوان ڤە نابن؟ ئەو بڤبڤا نەخوەش لدەوروبەری گوهێن تە بشەڤێ یاکو تە بتەمامی دین دکەت؟ بزانینا وێ چەندێ کو ئەوێ دڤێت شیژنەکێ بکەتە دپیستێ تەدا و خوینا تە بمێژیت؟ گەلەک نەخوەشە، مانە وەسایە؟ براستی، دەربارەی پێشییا، تشتەکێ باش یێ هەی ئەز دشێم هزر تێدا بکەم. ،دەمێ بشەڤێ دژوورا مەیا نڤستنێ ڤە دفرن .وا پێخوشە لەقا لهەڤژینامن بدەن
(Laughter)
(پێكەنين)
But that's fascinating, right? Why does she receive more bites than I do? And the answer is smell, the smell of her body. And since we all smell different and produce chemicals on our skin that either attract or repel mosquitoes, some of us are just more attractive than others. So my wife smells nicer than I do, or I just stink more than she does.
بەلـێ پا تشتەکێ بالکێشە، مانە؟ بوچی ئەو پتر ژمن لەقا دخوەت؟ و بەرسڤ بێهنە، بێهنا لەشێ وێ. و مادەم بێهنا مە هەمییان یا ژێک جودایە و ماددێن کیمیایی یێن جودا ئەم لسەر لەشێ خوە بەرهەم دئینین، کو یان پێشیان بەرەف خوەڤە دکێشن یان ددەنە پاش، هەما بتنێ ژبەرکو هندەک ژمە پتر ژیێن دی دسەرنجراکێشترن. ڤێجا بێهنا هەڤژینا من خوەشترە ژیامن، یانژی بتنێ بێهنا من پیسترە ژیا وێ.
Either way, mosquitoes find us in the dark by sniffing us out. They smell us. And during my PhD, I wanted to know exactly what chemicals from our skin African malaria mosquitoes use to track us down at night. And there's a whole range of compounds that they do use. And this was not going to be an easy task. And therefore we set up various experiments. Why did we set up these experiments? Because half the world's population runs the risk of contracting a killer disease like malaria through a simple mosquito bite. Every 30 seconds, somewhere on this planet, a child dies of malaria, and Paul Levy this morning, he was talking about the metaphor of the 727 crashing into the United States. Well, in Africa, we have the equivalent of seven jumbo 747s crashing every day. But perhaps if we can attract these mosquitoes to traps, bait it with our smell, we may be able to stop transmission of disease.
بهەر ڕێکەکا هەبیت، پێــشی دتاریاتییێ دا مە دبینن برێکا بێهنکرنێ. ئەو بێهن دکەنە مە. و دماوێ دکتورایا خوەدا، من دڤیا بدروستاهی بزانم کا ئەو چ کیمییای نە ژلەشێ مە کو پێشیا مەلاریا یا ئەفریقی بکاردئینیت داکو بدویف مە بکەڤیت بشەڤێ. و ڕێژەکا گەلەک ژ تێکەلان یا هەی یێن کو ئەو بکاردئینن. و ئەڤە نە کارەکێ بسانەهی بوو. و ژبەر ڤێ چيندێ مە ژمارەکا جیاواز یا تاقیکرنان ئامادەکرن. بوچی مە ئەڤ تاقیکرنە ئامادەکرن؟ ژبەرکو نیڤا دانویشتییێن جیهانێ یێن ژمەترسییا توشبوونێ بئێشەکا کوژەک درەڤن وەک مەلاریایێ برێکا لەقەکا سادە یا پێشییێ. هەر ٣٠ چرکەیان، لجهەکی لسەر ڤێ هەسارێ، زاروکەک دمریت ژبەر مەلاریایێ، و ڤێ سپێدێ پاول لێڤی دەربارەی میتافورا ٧٢٧ێ و هاتنا وێ بو ئەمریکا دئاخفت. باشە، لئەفریقیا، مە نێزیکی ٧٤٧ێن گەلەک مەزن یێن هەین کو هەر ڕۆژ ڕوویددەن. بەلـێ پا دبیت ئەگەر ئەم بشێین پێشییان بەرەف خەفکان ڤە بکێشین، دسەردا ببەین برێکا بێهنا خوە، لوی دەمی دبیت ئەم بشێین ڤەگوهاستنا ئێشان براوەستینن.
Now, solving this puzzle was not an easy thing, because we produce hundreds of different chemicals on the skin, but we undertook some remarkable experiments that managed us to resolve this puzzle very quickly indeed.
نوکە، چارەسەرکرنا ڤێ ئاریشێ تشتەکێ بسانەهی نەبوو. ژبەرکو ئەم سەدان ماددێن کیمیاییێن جودا بەرهەم دئینن لسەر پیستی، بەلـێ پا مە هندەک تاقیکرنێن بالکێش ئەنجام دان یێن کو ڕێک دایە مە کو گەلەک زوی ڤێ ئاریشێ چارەسەر بکەین.
First, we observed that not all mosquito species bite on the same part of the body. Strange. So we set up an experiment where we put a naked volunteer in a large cage,
لدەستپێکێ، مە تێبینیا وێ چەندێ کر کو نە هەمی توخمێن پێشییان لهەمان جهـێ لەشی لەقا ددانن. تشتەکێ سەیرە. ژبەرڤێ چەندێ مە تاقیکرنەک ئامادەکر و مە خوبەخشەکێ ڕویس کرە دقەفەسەکا مەزن دا،
(Laughter)
(پێکەنین)
and in that cage, we released mosquitoes to see where they were biting on the body of that person. And we found some remarkable differences. On the left here you see the bites by the Dutch malaria mosquito on this person. They had a very strong preference for biting on the face. In contrast, the African malaria mosquito had a very strong preference for biting the ankles and feet of this person. And that, of course, we should have known all along, because they're called mosqui-toes, you see?
و دوێ قەفەسێ دا، مە پێشی بەردان دا ئەم ببینين کا ئەو لەقا ددانە کیڤە لسەر لەشێ وی کەسی. و مە هندەک جیاوازییێن بالکێش دیتن. للایێ چەپێ لڤێرە تو لەقێن پێشییا مەلاریا یا ئەلمانی دبینی لسەر ڤی کەسی. ئەوانا حەزەکا مەزن هەبوو ژبو لەقدانێ لسەر ناڤچاڤێن مرۆڤی. بەروڤاژی ڤێ چەندێ، پێشییا مەلاریا یا ئەفریقی حەزەکا مەزن هەبوو ژبو لەقدانێ لئەنیشک و پێیێن ڤی کەسی. و ئەو، چ پێنەڤێت، پێتڤییە مە زانیبایە ژکەڤن وەرە، ژبەرکو دبێژنە وان [موسکی-تووس]، تو دبینی؟ تووس=تبلێن پێی بئینگلیزی
(Laughter)
(پێکەنین)
That's right.
ئەڤ چەندە ڕاستە.
(Applause)
(دەست قوتان)
And so we started focusing on the smell of feet ... on the smell of human feet, until we came across a remarkable statement in the literature that said that cheese smells after feet rather than the reverse. Think of it. And this triggered us to do a remarkable experiment. We tried, with a tiny little piece of Limburger cheese, which smells badly after feet, to attract African malaria mosquitoes. And you know what? It worked. In fact, it worked so well that now we have a synthetic mixture of the aroma of Limburger cheese that we're using in Tanzania and has been shown there to be two to three times more attractive to mosquitoes than humans. Limburg, be proud of your cheese, as it is now used in the fight against malaria.
و ژبەر ڤێ چەندێ مە دەستپێکر کو بالا خوە بدەینە سەر بێهنا پێیان... لسە بێهنا پێیێن مرۆڤی. حەتا ئەم گەهشتینە داخویانییەکا بالکێش دزانستێ ئەدەبی دا کو دبێژیت کو بێهنا پێیان ژپەنیری دهێت نەکو بێهنا پەنیری ژپێیان دهێت. هزرا خوە تێدا بکە. و ئەڤێ وەل مە کر ژبو ئەنجام دانا تاقیکرنەکا بالکێش. مە پێکولکر، ب پارچەکا بچوویک یا پەنیرێ لیمبورگەر، یاکو گەلەک بێهنا پێیان ژێ دهات، داپێشییا مەلاریا یائەفریقی بەرەف خوەڤەبکێشیت. و تو دزانی چ؟ ئەڤ چەندە ڕوویدا. براستی، گەلەک بباشی برێڤە چوو کو نوکە مە تێکەلەکێ دەستکرد یێ بێهنا پەنیرێ لیمورگەر یێ هەی کو ئەم یێ بکاردئینن لتەنزانییا و یا دیاربووی لوێرێ کو دوو یان سێ جاران پتر ژمرۆڤان سەرنجراکێشترە بۆ پێشییان. لیمبورگ، یا سەر بلند بە بپەنیرێ خوە، ژبەرکو نوکە ئەو دهێتە بکارئینان دشەرێ لدژی پێشیيان دا.
(Applause)
(دەست قوتان)
That's the cheese, just to show you.
ئەڤە ئەو پەنیرە، بتنێ دا نیشا هەوە بدەم.
My second story is remarkable as well. It's about man's best friend. It's about dogs. And I will show you how we can use dogs in the fight against malaria. One of the best ways of killing mosquitoes is not to wait until they fly around like adults and bite people and transmit disease. It's to kill them when they're still in the water as larvae. Why? Because they are just like the CIA. In that pool of water, these larvae are concentrated. They're all together there. They are immobile. They can't escape from that water. They can't fly. And they're accessible. You can actually walk up to that pool and you can kill them there, right?
چیروکا من یا دووێ ژی یا بالکێشە. دەربارەی باشترین هەڤالێ مرۆڤییە. دەربارەی سەی یە. و ئەزدێ نیشا هەوە دەم کا ئەم چەوا دێ شێین سەی بکارئینین لدژی مەلاریایێ. ئێک ژباشترین ڕێکێن کوشتنا پێشییان ئەوە کو خوە نەگری حەتا ئەو بشێن بفرن وەک پێشییێن پێگەهشتی و لەقا بدانن و ئێشان بڤەگوهێزن. ڕێک ئەوە کو وان بکوژی دەمێ ئەو هێشتا دئاڤێ دا وەک کرموک. بۆچی؟ ژبەرکو ئەو وەکی (سی-ئای-ئەی) نە. دوی جهێ ئاڤێ دا، ئەڤ کرموکە بکوم بکومەنە. ئەو هەمییە یێن پێکڤە لوێرێ. ئەو نەشێن بلڤن. ئەو نەشێن ژوێ ئاڤێ برەڤن. ئەو نەشێن بفرن. و بسانەهی مرۆڤ دشێت بگەهیتە وان. تو دشێی بسانەهی بچییە دەف وێ ئاڤێ و وان لوێرێ بکوژی، مانە؟
So the problem that we face with this is that, throughout the landscape, all these pools of water with the larvae, they are scattered all over the place, which makes it very hard for an inspector like this to actually find all these breeding sites and treat them with insecticides. And last year we thought very, very hard, how can we resolve this problem? Until we realized that just like us -- we have a unique smell -- mosquito larvae also have a very unique smell.
ڤێجا ئاریشە دهێتە درێکا مەدا لڤێرە ئەوە کو، لسەرانسەری ئەردی، ئەڤ هەمی جهێن ئاڤێ یێن کرموک تێدا، ئەو دبەلاڤ بووینە لسەرانسەری جهی هەمییێ، کو بو چاڤدێرەکێ وەکی ڤی بزەحمەت لێ دکەت داکو بشێت ڤان هەمی جهێن زێدە بوونا وان ببینیت و برێکا دەرمانێ مێش و مووران وان ژناڤ ببەت. وسالا بووری مە گەلەک هزر کر، گەلەک و گەلەک کا دێ چەوا شێین ڤێ ئاریشێ چارەسەر کەین؟ حەتا بوومە دیاربووی کو هەروەکی مە -- کا چەوا مە بێهنەکا جوودا هەیە -- کرموکێن پێشییانژی بێهنەکا زێدە جوودا یا هەی.
And so we set up another crazy experiment, because we collected the smell of these larvae, put it on pieces of cloth, and then did something very remarkable. Here we have a bar with four holes and we put the smell of these larvae in the left hole. Oh, that was very quick. And then you see the dog. It's called Tweed. It's a border collie. He's examining these holes and now he's got it already. He's going back to check the control holes again, but he's coming back to the first one, and now he's locking into that smell, which means that now, we can use dogs with these inspectors to much better find the breeding sites of mosquitoes in the field, and therefore have a much bigger impact on malaria. This lady is Ellen van der Zweep. She's one of the best dog trainers in the world, and she believes that we can do a lot more. Since we also know that people that carry malaria parasites smell different compared to people that are uninfected, she's convinced that we can train dogs to find people that carry the parasite. That means that in a population where malaria has gone down all the way and there's few people remaining with parasites, that the dogs can find these people, we can treat them with antimalarial drugs and give the final blow to malaria. Man's best friend in the fight against malaria.
و ژبەر ڤێ چەندێ مە تاقیکرنەکا دی یا دین ئەنجام دا، ژبەرکو مە بێهنا ڤان کرموکان کوم دکر ددانا سەر پارچەکا قوماشی، و پاشی تشتەکێ گەلەک بالکێش ئەنجام دا. لڤێرە مە هێلەک یا هەی کو چوار کون یێن لێ و مە بێهنا ڤان کرموکان کرە دکونا لاێ چەپێ دا. ئوهـ، گەلەک زووی رویدا. و پاشی تو دبینی سەی. ناڤێ وی تویدە. ژجورێ کوڵییێ سنورایە. ئەو یێ ڤان بێهنان تاقی دکەت و نوکە ئەو یێ ئامادەیە. ئەو دێ زڤریتە ڤە داکو دووبارە کونترولا کونان بکەت، بەلـێ پا ئەو یێ دزڤریتەڤە بو یا ئێکێ، و نوکە ئەو ما گرێدای بوێ بێهنڤێ ڤە، کو نوکە ڕامانا وێ چەندێ ددەت، ئەم دشێین سەیان بکاربینین دگەل ڤان چاڤدێران داکو گەلەک بسانەهیتر جهێن زێدە بوونا پێشییان ببینن، و هوسا کارتێکرنەکا مەزنتر هەبیت لسەر مەلاریایێ. ناڤێ ڤێ خاتینێ ئیلێن ڤان دێر زویپە. ئەو ئێکە ژباشترین ڕاهێنەرێن سەیان لجیهانێ، و ئەو باوەردکەت ئەم دشێین پتر ئەنجام بدەین. ژبەرکو ئەم وی چەندێ ژی دزانین کو ئەو کەسێن مێشومورێن مەلاریا لێ دهەلگرن بێهنا وان یا جیاوازە ژوی کەسێ نە توشبووی، ئەو لوێ باوەرێ یە کو ئەم دشێین سەیان فێربکەین کو وان کەسان ببینیت یێن توشی مەلاریایێ بووین. ئەڤە ڕامانا وێ ددەت کو دناڤ کومەکا مرۆڤان دا ئەو جهێ مەلاریایێ ڕێکا خوە دناڤ هەمییێ دا دیتی وژمارەکا کێم یا مرۆڤان یا مای دگەل ڤان مێش وموران کو سە دشێن ڤان مرۆڤان ببینن، ئەم دشێین وان دەرمان بکەین بدەرمانێن لدژی مەلاریایێ و دوماهیکەکێ بدانین بو مەلاریایێ.
My third story is perhaps even more remarkable ... and, I should say, has never been shown to the public until today.
باشترین هەڤالێ مرۆڤی دشەرێ لدژی مەلاریایێ دا. چیروکا من یا سێیێ بالکێشترە... ،وپێتڤییە ئەز بێژم، چ جاران نەهاتییە گوتن
(Audience cheers)
حەتا نوکە (هەوارکرنا ئامادەبوویا)
Yeah. It's a crazy story, but I believe it's perhaps the best and ultimate revenge against mosquitoes ever. In fact, people have told me that now they will enjoy being bitten by mosquitoes. And the question of course is, what would make someone enjoy being bitten by mosquitoes? And the answer I have right here ... in my pocket --
بەلـێ ئە، چیروکەکا دینە، بەلـێ پا ئەز باوەر دکەم کو دێ باشترین تولڤەکرن بیت حەتا نوکە لدژی پێشییان. براستی، خەلکی یا گوتییە من کو نوکە وان کەیف بلەقدانا پێشییان دهێت. و چ پێ نەڤێت پرسیار ئەڤەیە، ئەو چ تشتە وەدکەت کو کەسەک کەیفێ ژلەقدانا پێشییان ببینیت؟ و بەرسڤ من یا لڤێرە هەی... دبەریکا خوەدا --
(Laughter)
(پێکەنین)
if I get it. It's a tablet. A simple tablet, and when I take it with water ... it does miracles. Thank you.
ئەگەر ئەز بزانم. ئەو حەبکە. حەبکەکا سادە، و دەمێ ئەز دگەل ئاڤێ ڤەدخوەم... ئەو نەوازەیان (موعجیزان) دکەت. سوپاس بو هەوە.
Now, let me show you how this works. Here in this box, I have a cage with several hundred hungry female mosquitoes ...
نوکە، بهێلن دا نیشا هەوە بدەم کا چەوە کاردکەت. لڤێرە دڤێ بوکسێ دا، من قەفەسەک یا هەی کوچەند سەد پێشییێن مێ یێن برسی یێن تێدا...
(Laughter)
(پێکەنین)
that I'm just about to release.
یێن کو نوکە دێ بەردەم.
(Laughter)
(پێکەنین)
Just kidding, just kidding.
ترانا دکەم، ترانا دکەم.
(Laughter)
(پێکەنین)
What I'm going to show you is, I'm gonna stick my arm into it and I will show you how quickly they will bite. There we go. Don't worry, I do this all the time in the lab. There we go. OK. Now, on the video -- on the video here, I'm going to show you exactly the same thing, except that what I'm showing you on the video happened one hour after I took the tablet. Have a look. That doesn't work. OK. Sorry about that. I'm sticking in my arm, I'm giving them a big juicy blood meal, I'm shaking them off, and we follow them through time to see these mosquitoes get very, very sick indeed, here shown in fast motion. And three hours later, what we see at the bottom of the cage is dead mosquitoes ... very dead mosquitoes. And I'm going to say, ladies and gentlemen, we have swapped the cards with mosquitoes. They don't kill us. We kill them.
ئەوا ئەز نیشا هەوە بدەم ئەوە، کو ئەز دێ دەستێ خوە کەمە تێدا و دێ نیشا هەوە دەم چەند زوی ئەو دێ لەقا دانن. ئەها ئەڤ ئەم دێ وەکەین. نەترسن، ئەز هەمی دەمان ڤێ چەندێ دکەم دتاقیگەهێ ڤە. .ئەها ئەڤە ئەم دێ وەکەین. باشە. نوکە، لسەر ڤیدیویێ -- لڤێرە، لسەر ڤیدیویێ، ئەز دێ هەمان تشت نیشا هەوە دەم، ژبلی ئەوا ئەز نیشا هەوە ددەم دڤیدیویێ دا دەمژمێرەکێ پشتی من حەبک بکارئینای. بەرێ خوە بدێ. ئەڤە کارناکەت. باشە. ببورن. ئەز یێ دەستێ خوە دکەمە تێدا، ئەز یێ خوارنەکا مەزن و تژی ژخوینێ ددەمێ، ئەز یێ وان دلەرزینم، و لدویف وان دکەڤم چ پێ نەڤێت داکو ڤان پێشییان ببینم گەلەک نەساخ ببن، لڤێرە بلڤینا بلەز دیار دکەت. و پشتی سێ دەمژمێران، ئەوا ئەم دبینن لبنێ قەفەسێ پێشییێن مرینە... پێشییێن گەلەک مری. ئەز دێ بێژم، بەرێزان، مە کارت دگەل پێشییان لێک گوهارتن. ئەو مە ناکوژن. ئەم وان دکوژین.
(Applause)
(دەست قوتان)
Now --
نوکە --
(Laughter) Maastricht, be prepared. Now, think of what we can do with this. We can actually use this to contain outbreaks of mosquito-born diseases, of epidemics, right? And better still, imagine what would happen if, in a very large area, everyone would take these drugs, for just three weeks. That would give us an opportunity to actually eliminate malaria as a disease.
(پێکەنین) ماسترێخت، خوە ئامادە کە. نوکە، هزر بکە ئەم دشێین چ لڤێ بکەین. ئەم دشێین براستی بکاربینین داکو ئێشێن ڤەگر یێن پێشییان براوەستینین، مانە؟ و هێشتا باشتر، هزربکە دا چ ڕوویدەت ئەگەر، دجهەکێ مەزن دا، هەمی کەسان ئەڤ دەرمانە بکارئینابان، بتنێ بو ماوێ سێ حەفتییان. ئەو دا دەرفەتەکێ دەتە مە کو براستی ئێشا مەلاریایێ ژناڤ ببەین.
So cheese, dogs and a pill to kill mosquitoes. That's the kind of out-of-the-box science that I love doing ... for the betterment of mankind, but especially for her, so that she can grow up in a world without malaria.
ڤێجا پەنیر، سە و حەبکەک داکو پێشییان بکوژن. ئەڤە ئەوجورێ زانستییە یێ ژدەرڤەی بوکسێ دا یێ ئەز حەز ژێ دکەم بکەم ... ژبو باشترکرنا مرۆڤایەتییێ، بەلـێ پا بتایبەتی ژبو وێ، کو ئەو بشێت دجیهانەکێ دا مەزن بیت بێی مەلاریا.
Thank you.
سوپاس.
(Applause)
(دەست قوتان)