The first half of the 20th century was an absolute disaster in human affairs, a cataclysm. We had the First World War, the Great Depression, the Second World War and the rise of the communist nations. And each one of these forces split the world, tore the world apart, divided the world. And they threw up walls -- political walls, trade walls, transportation walls, communication walls, iron curtains -- which divided peoples and nations.
Gjysma e parë e shekullit të njëzetë qe një shkatërrim absolut në çështjet njerëzore, një kataklizëm. Patëm Luftën e parë Botërore, Depresionin e Madh Luftën e dytë Botërore dhe ngritjen e kombeve komuniste. Secila nga këto forca e shpërbeu botën, e grisi në copëza, e ndau. U ngritën mure, mure politike, tregtare, mure transporti, komunikimi, perde të hekurta, që ndanë popuj dhe kombe.
It was only in the second half of the 20th century that we slowly began to pull ourselves out of this abyss. Trade walls began to come tumbling down. Here are some data on tariffs: starting at 40 percent, coming down to less than 5 percent. We globalized the world. And what does that mean? It means that we extended cooperation across national boundaries; we made the world more cooperative. Transportation walls came tumbling down. You know in 1950 the typical ship carried 5,000 to 10,000 tons worth of goods. Today a container ship can carry 150,000 tons; it can be manned with a smaller crew; and unloaded faster than ever before. Communication walls, I don't have to tell you -- the Internet -- have come tumbling down. And of course the iron curtains, political walls have come tumbling down.
Vetëm në gjysmën e dytë te shekullit XX filluam të dilnim nga këto abise. Muret tregtare filluan të rrënohen. Ja disa të dhëna mbi tarifat: Duke filluar tek 40%, dhe zbritur tek 5%. Globalizuam botën. Ç’do të thotë? Do të thotë se zgjeruam bashkëpunimin përtej kufijve kombëtarë. E bëmë botën më bashkëpunuese. Muret tregtare u rrëzuan. Në 1950 anija tipike mbante 5 mijë deri në 10 mijë ton në të mira. Sot një anije kontenier mund të mbajë 150 mijë ton. E aftë të funksionojë me një personel me numër më të vogël, dhe të shkarkohet më shpejt se kurrë. Muret në komunikim, s’është e nevojshme të shpjegoj, me internetin, erdhën duke u tretur. Dhe sigurisht perdet e hekurta, mure politike, patën të njëjtin fat.
Now all of this has been tremendous for the world. Trade has increased. Here is just a little bit of data. In 1990, exports from China to the United States: 15 billion dollars. By 2007: over 300 billion dollars. And perhaps most remarkably, at the beginning of the 21st century, really for the first time in modern history, growth extended to almost all parts of the world. So China, I've already mentioned, beginning around 1978, around the time of the death of Mao, growth -- ten percent a year. Year after year after year, absolutely incredible. Never before in human history have so many people been raised out of such great poverty as happened in China. China is the world's greatest anti-poverty program over the last three decades. India, starting a little bit later, but in 1990, begetting tremendous growth. Incomes at that time less than $1,000 per year. And over the next 18 years have almost tripled. Growth of six percent a year. Absolutely incredible. Now Africa, Sub-Saharan Africa -- Sub-Saharan Africa has been the area of the world most resistant to growth. And we can see the tragedy of Africa in the first few bars here. Growth was negative. People were actually getting poorer than their parents, and sometimes even poorer than their grandparents had been. But at the end of the 20th century, the beginning of the 21st century, we saw growth in Africa. And I think, as you'll see, there's reasons for optimism, because I believe that the best is yet to come. Now why.
E gjitha kjo ka qenë tronditëse për themelet e botës. Tregtia ka përparuar. Ja tek janë disa copëza të dhënash. Në 1990 Kina eksporton në Shtetet e Bashkuara - $15 miliardë. Në 2007, mbi $300 miliardë. Ndoshta, edhe më denje për tu vënë re, në fillimin e shekullit XXI, vërtet për herën e parë në historinë moderne, zhvillimi mori përmasa thuajse mbarë botërore. Pra, si përmendur më parë, Kina duke filluar nga 1978, rreth kohës kur Mao vdiq, zhvillohet 10% në vit. 1 vit, më pas 1 tjetër, e 1 tjetër thjesht e pabesueshme. Është pa precedent në historinë njerëzore që kaq shume njerëz të ngrihen prej një varfërie kaq të thellë, siç ndodhi në Kinë. Kina përben programin më të fuqishëm në botë kundër varfërisë gjatë tre 10 vjeçarëve të fundit. India, që filloi pak më pas po që në 1990 arrin zhvillim marramendës. Të ardhurat në atë kohë më pak se $1000 në vit. Dhe në 18 vitet që pasuan thuajse u trefishuan. Rritje ekonomike me 6% në vit. Thjesht e pabesueshme. Sot Afrika, Afrika Sub-Sahariane është zona e botës më rezistente ndaj zhvillimit. Dhe mund ta shohim tragjedinë afrikane në këto shtyllat e para këtu. Zhvillimi ishte negativ. Popullsia po bëhej më e varfër se ajo e 1 brezi më parë. Dhe ndonjëherë edhe se ajo e 2 brezash më parë. Por në fund të shekullit XX, fillim të shekullit XXI, u pa zhvillim në Afrikë. Mendoj, siç do të shihni, se ka arsye për optimizëm. Sepse besoj se ç'është më e mira, është ende duke ardhur. Pse?
On the cutting edge today it's new ideas which are driving growth. And by that I mean it's products for which the research and development costs are really high, and the manufacturing costs are low. More than ever before it is these types of ideas which are driving growth on the cutting edge. Now ideas have this amazing property. Thomas Jefferson, I think, really expressed this quite well. He said, "He who receives an idea from me receives instruction himself, without lessening mine. As he who lights his candle at mine receives light without darkening me." Or to put it slightly differently: one apple feeds one man, but an idea can feed the world. Now this is not new. This is practically not new to TEDsters. This is practically the model of TED. But what is new is that the greater function of ideas is going to drive growth even more than ever before. This provides a reason why trade and globalization are even more important, more powerful than ever before, and are going to increase growth more than ever before.
Sot, në çastet kritike idetë e reja janë ato që sjellin zhvillim. Flas për produkte studimi dhe zhvillimi i të cilave kushton shumë, ndërsa prodhimi kushton pak. Më tepër se kurrë ndonjëherë, janë këto ide që i hapin shteg zhvillimit në çastet vendimtare. Idetë tani e kane këtë cilësi habitëse. Mendoj se Thomas Jefferson e shprehu bukur këtë. Ai tha, "Ai i cili merr një ide nga unë përfiton udhëzim për vete, pa pakësuar dijen time. Ashtu si ai që ndez qiririn tek i imi merr dritë pa më errësuar mua". Ose, për ta thëne disi ndryshe, një mollë ushqen një njeri, por një ide mund të ushqejë botën. Kjo s'është ndonjë gjë e re. Jo e re për njerëzit e TED sidomos. Praktikisht ky është modeli i TED. I ri është fakti që funksioni sa më i madh i ideve do t'i jap gaz ngjitjes ekonomike më shume se kurrë. Kjo përben një arsye pse tregtia dhe globalizmi janë edhe më të rëndësishme, më te fuqishme se kurrë, dhe do ta fuqizojnë ngjitjen më shume se kurrë.
And to explain why this is so, I have a question. Suppose that there are two diseases: one of them is rare, the other one is common, but if they are not treated they are equally severe. If you had to choose, which would you rather have: the common disease or the rare disease? Common, the common -- I think that's absolutely right, and why? Because there are more drugs to treat common diseases than there are to treat rare diseases. The reason for this is incentives. It costs about the same to produce a new drug whether that drug treats 1,000 people, 100,000 people, or a million people. But the revenues are much greater if the drug treats a million people. So the incentives are much larger to produce drugs which treat more people. To put this differently: larger markets save lives. In this case misery truly does love company.
Për ta shpjeguar do të shtroj një pyetje. Le ta zëmë se janë dy sëmundje. Njëra është e rrallë, tjetra e zakontë. Nëse të pa trajtuara, janë njëlloj të rrezikshme. Nëse do te zgjidhnit, nga cila do të vuanit? Nga e zakonta apo e rralla? E zakonta. E zakonta. Mendoj se ko është përgjigja e duhur. Pse? Sepse ka më shume mjekime për trajtimin e sëmundjeve të zakonta sesa për ato të rrallat. Arsye janë stimujt. Prodhimi i një mjekimi të ri ka të njëjtin çmim, pavarësisht nga numri i njerëzve që trajton 1000 apo 100 mijë, apo një milion njerëz. Nëse mjekimi trajton 1 milion ama, të ardhurat rriten. Pra është më stimuluese të prodhohen mjekime që trajtojnë më shume njerëz. Thëne ndryshe, tregje më të mëdha shpëtojnë jetë. Mjerimi vërtet dashka shoqëri.
Now think about the following: if China and India were as rich as the United States is today, the market for cancer drugs would be eight times larger than it is now. Now we are not there yet, but it is happening. As other countries become richer the demand for these pharmaceuticals is going to increase tremendously. And that means an increase incentive to do research and development, which benefits everyone in the world. Larger markets increase the incentive to produce all kinds of ideas, whether it's software, whether it's a computer chip, whether it's a new design. For the Hollywood people in the audience, this even explains why action movies have larger budgets than comedies: it's because action movies translate easier into other languages and other cultures, so the market for those movies is larger. People are willing to invest more, and the budgets are larger.
Tani mendohuni për çfarë do them: Nëse Kina dhe India do të ishin të pasura sa USA tregu i mjekimeve për kancer do ishte 8 herë më i madh nga ç'është. S'kemi arritur ende atje, por do arrijmë. Ndërsa vende të tjera pasurohen kërkesa për këto farmaceutike do të rritet tmerrësisht. Kjo do të stimuloje kërkim dhe zhvillim në fushën shëndetësore nga e cila përfiton e gjithë bota. Tregje të mëdha stimulojnë prodhimin e ideve të ndryshme. Qoftë software, computer chip apo një dizajn i ri. Për atë pjesë të audiencës që i përket Hollywoodit, kjo është dhe arsyeja pse filmat aksion kanë më shumë buxhet se komeditë. Filmat aksion përkthehen më lehtë në gjuhë dhe kultura të tjera. Kështu, këta filma janë më të kërkuar në treg. Investuesit janë më zemërgjerë me ta dhe buxhetet janë më te larta.
Alright. Well if larger markets increase the incentive to produce new ideas, how do we maximize that incentive? It's by having one world market, by globalizing the world. The way I like to put this is: one idea. Ideas are meant to be shared, so one idea can serve one world, one market. One idea, one world, one market. Well how else can we create new ideas? That's one reason. Globalize trade. How else can we create new ideas? Well, more idea creators. Now idea creators, they come from all walks of life. Artists and innovators -- many of the people you've seen on this stage. I'm going to focus on scientists and engineers because I have some data on that, and I'm a data person.
Nëse një treg më i madh është më stimulues për të prodhuar ide si mund ta rrisim stimulin në maksimum? Duke pasur një treg botëror, duke globalizuar botën. Më pëlqen ta them kështu: një ide duhet komunikuar tek të tjerë kështu një ide i shërben 1 bote, 1 tregu. 1 ide, 1 botë, 1 treg. Si ndryshe mund të krijojmë ide të reja? Ja pra një arsye. Globalizëm, tregti Si ndryshe mund të krijojmë ide të reja? Më me shumë krijues idesh. Krijuesit e ideve kanë prirje nga më të ndryshmet. Artiste dhe inovatorë, njerëz që keni parë në këtë podium. Do fokusohem në shkencëtarë dhe inxhinierë Sepse kam të dhëna mbi ta, dhe unë me te dhënat merrem.
Now, today, less than one-tenth of one percent of the world's population are scientists and engineers. (Laughter) The United States has been an idea leader. A large fraction of those people are in the United States. But the U.S. is losing its idea leadership. And for that I am very grateful. That is a good thing. It is fortunate that we are becoming less of an idea leader because for too long the United States, and a handful of other developed countries, have shouldered the entire burden of research and development. But consider the following: if the world as a whole were as wealthy as the United States is now there would be more than five times as many scientists and engineers contributing to ideas which benefit everyone, which are shared by everyone. I think of the great Indian mathematician, Ramanujan. How many Ramanujans are there in India today toiling in the fields, barely able to feed themselves, when they could be feeding the world? Now we're not there yet. But it is going to happen in this century. The real tragedy of the last century is this: if you think about the world's population as a giant computer, a massively parallel processor, then the great tragedy has been that billions of our processors have been off line. But in this century China is coming on line. India is coming on line. Africa is coming on line. We will see an Einstein in Africa in this century.
Sot më pak se 1/10 e 1% të popullsisë botërore janë shkencëtarë dhe inxhinierë. (Të qeshura) Shtetet e Bashkuara kanë udhëhequr në ide. Një fraksion i gjerë njerëzish të tillë janë në USA. Por USA po e humb këtë rol. Dhe për këtë jam mirënjohës. Është pozitive. Është fat që po udhëheqim me pak në ide sepse u bë shumë gjatë që ShBA, dhe një dorë shtetesh të tjera të zhvilluara, kanë mbajtur mbi shpatulla tërë peshën për të bërë kërkime dhe sjellë zhvillim. Mbani parasysh këtë që vijon: Nëse e tërë bota do të ishte e pasur sa ShBA është tani do të kishte 5 herë më shume shkencëtarë dhe inxhinierë për të dhënë kontribut me ide nga të cilat përfiton çdokush, në dispozicion të çdokujt. Më vjen ndër mend matematicieni i madh indian, Ramanujan. Sa Ramanujan ka sot në Indi duke punuar në fushë, që me zor arrijnë të ushqejnë vetveten, kur mund të ushqenin botën? Ende s'kemi arritur atje. Por do të ndodhë në këtë shekull. Ja cila është tragjedia e shekullit të fundit: nëse e mendoni popullsinë e botës si një kompjuter gjigand, procesorë në lidhje paralele atëherë ka qenë tragjike që miliarda procesorë kanë qenë offline. Por Kina po hyn online në këtë shekull. India po hyn online. Afrika po hyn online. Në këtë shekull do të shohim një Ajnshtajn në Afrikë.
Here is just some data. This is China. 1996: less than one million new university students in China per year; 2006: over five million. Now think what this means. This means we all benefit when another country gets rich. We should not fear other countries becoming wealthy. That is something that we should embrace -- a wealthy China, a wealthy India, a wealthy Africa. We need a greater demand for ideas -- those larger markets I was talking about earlier -- and a greater supply of ideas for the world. Now you can see some of the reasons why I'm optimistic. Globalization is increasing the demand for ideas, the incentive to create new ideas. Investments in education are increasing the supply of new ideas.
Vetëm disa të dhëna. Kjo është Kina. 1996, më pak se 1 milion studentë fillojnë universitetin çdo vit. 2006, më shume se 5 milionë. Mendoni për domethënien e gjithë kësaj. Do të thotë se në të tërë përfitojmë kur një vend tjetër pasurohet. S'duhet të shqetësohemi nga pasurimi i vendeve të tjera. Është diçka që duhet ta mbështesim-- një Kinë e pasur, një Indi e pasur, një Afrikë e pasur. Na duhet një kërkesë më e lartë për idetë, ato tregjet e mëdha për të cilat fola më parë, një furnizim më i madh në ide për botën. Mund të shihni tashmë disa nga arsyet e optimizmit tim. Globalizimi po rrit kërkesën për ide, stimulin për të krijuar ide të reja. Investimet në edukim po rrisin sasinë e ideve të reja.
In fact if you look at world history you can see some reasons for optimism. From about the beginnings of humanity to 1500: zero economic growth, nothing. 1500 to 1800: maybe a little bit of economic growth, but less in a century than you expect to see in a year today. 1900s: maybe one percent. Twentieth century: a little bit over two percent. Twenty-first century could easily be 3.3, even higher percent. Even at that rate, by 2100 average GDP per capita in the world will be $200,000. That's not U.S. GDP per capita, which will be over a million, but world GDP per capita -- $200,000. That's not that far. We won't make it. But some of our grandchildren probably will. And I should say, I think this is a rather modest prediction. In Kurzweilian terms this is gloomy. In Kurzweilian terms I'm like the Eeyore of economic growth. (Laughter)
Në fakt, nëse konsideroni historinë e botës mund të shihni disa arsye për optimizëm. Duke nisur rreth fillimeve të njerëzimit deri në 1500, zero rritje ekonomike, asgjë. 1500-1800, mbase njëfarë zhvillimi. Por më pak në një shekull të tërë sesa zhvillimi që pritet të shihet sot vetëm në një vit. Vitet 1900 mbase 1%. Në shekullin XX pak më shume se 2%. Në shekullin XXI, mund të jetë lehtësisht 3.3 dhe ndoshta më shumë. Edhe me atë përqindje nga 2100 GDP- mesatarja e prodhimeve të përgjithshme vendase për frymë në botë do të jetë $200 mijë Dhe ky s'është GDP për frymë i SHBA që do jete mbi 1 milion Vetëm GDP botërore për fryme do të jetë $200 mijë. Nuk është shumë larg. Në s'e arrijmë dot. Por disa nga nipërit tanë ndoshta po. Do të thosha se ky është pak a shumë një parashikim modest. Në terma Kurzweliane është i zymtë. Në terma Kurzweliane jam një Eeyore i zhvillimit ekonomik. (Të qeshura)
Alright what about problems? What about a great depression? Well let's take a look. Let's take a look at the Great Depression. Here is GDP per capita from 1900 to 1929. Now let's imagine that you were an economist in 1929, trying to forecast future growth for the United States, not knowing that the economy was about to go off a cliff, not knowing that we were about to enter the greatest economic disaster certainly in the 20th century. What would you have predicted, not knowing this? If you had based your prediction, your forecast on 1900 to 1929 you'd have predicted something like this. If you'd been a little more optimistic -- say, based upon the Roaring Twenties -- you'd have said this. So what actually happened? We went off a cliff but we recovered. In fact in the second half of the 20th century growth was even higher than anything you would have predicted based upon the first half of the 20th century. So growth can wash away even what appears to be a great depression.
Po përsa i përket problemeve? Krizave ekonomike? Le t'i hedhim një sy krizës së viteve '30. Ja tek është GDP për frymë nga 1900 në 1929. Imagjino të jesh një ekonomist në 1929, duke u munduar të parashikosh zhvillimin në të ardhmen e ShBA pa ditur se ekonomia shpejt do të merrte të tatëpjetën. Pa ditur se ishim duke hyrë në shkatërrimin ekonomik më katastrofik të shek. XX Ç'mund të parashikosh pa e ditur këtë? Nëse e bazon parashikimin në periudhën 1900- '29 parashikon diçka të ngjashme me këtë. Nëse je pak më optimist le te themi bazuar në zhvillimin e viteve '20, do thoshe këtë. Ç'ndodhi në te vërtetë? Morëm një të tatëpjetë dhe e morëm veten përsëri. Në fakt, në gjysmën e dytë të shek. XX zhvillimi qe më i madh se çdo parashikim bazuar në gjysmën e parë të shekullit. Pra zhvillimi mund të dalë edhe mbi diçka që i ngjan një krize të madhe.
Alright. What else? Oil. Oil. This was a big topic. When I was writing up my notes oil was $140 per barrel. So people were asking a question. They were saying, "Is China drinking our milkshake?" (Laughter) And there is some truth to this, in the sense that we have something of a finite resource, and increased growth is going to push up demand for that. But I think I don't have to tell this audience that a higher price of oil is not necessarily a bad thing. Moreover, as everyone knows, look -- it's energy, not oil, which counts. And higher oil prices mean a greater incentive to invest in energy R&D. You can see this in the data. As oil prices go up, energy patents go up. The world is much better equipped to overcome an increase in the price of oil today, than ever in the past, because of what I'm talking about. One idea, one world, one market.
Në rregull. Po tjetër? Nafta. Nafta. Ishte çështje e rëndësishme. Kur po shkruaja shënimet nafta ishte $0.88/ l. Dhe njerëzit kishin një pyetje: "Mos po e pi Kina frappene tonë?" (Të qeshura) Ka diçka të vërtetë këtu, në atë që kemi të bëjmë me një burim të shtershëm. Dhe zhvillimi në rritje do ta shtojë kërkesën për të. Por mendoj se nuk më duhet t'i shpjegoj audiencës se një çmim më i lartë i naftës s'është domosdoshmërish diçka negative. Për më tepër, siç e dinë të gjithë, e rëndësishme është energjia jo nafta. Çmime më te larta të naftës rezultojnë në stimuj më të lartë për investim në kërkim dhe zhvillim në fushën energjetike. Mund ta shihni këtë tek të dhënat. Kur çmimet e naftës ngrihen, numri i licencave për burime energjetike ngrihet. Bota pajiset më mirë për të tejkaluar një rritje në çmimin e naftës sot, se sa ndonjëherë në te shkuarën për shkak të asaj çka thashë. Një ide, një botë, një treg.
So I'm optimistic so long as we hew to these two ideas: to keep globalizing world markets, keep extending cooperation across national boundaries, and keep investing in education. Now the United States has a particularly important role to play in this: to keep our education system globalized, to keep our education system open to students from all over the world, because our education system is the candle that other students come to light their own candles. Now remember here what Jefferson said. Jefferson said, "When they come and light their candles at ours, they gain light, and we are not darkened." But Jefferson wasn't quite right, was he? Because the truth is, when they light their candles at ours, there is twice as much light available for everyone. So my view is: Be optimistic. Spread the ideas. Spread the light. Thank you. (Applause)
Pra jam optimist për aq kohë sa i qëndrojmë këtyre dy ideve: të vazhdojmë globalizimin e tregjeve botërore, të zgjerojmë bashkëpunimin përtej kufijve kombëtarë, dhe të investojmë në shkollim. ShBA kanë një rol veçanërisht të rëndësishëm në këtë pikë-- të vazhdojmë të globalizojmë sistemin tonë arsimor, të vazhdojmë ta mbajmë hapur sistemin për studentë nga mbarë bota sepse sistemi ynë shkollor është qiriri tek i cili studentet vijnë të ndezin qirinjtë e tyre. Mbani mend fjalët e Jefferson. "Kur ata vijnë dhe ndezin qirinjtë e tyre tek tanët ata marrin dritë, e në nuk errësohemi. Por Jefferson s'kishte plotësisht të drejtë apo jo? Sepse e vërteta është se kur ata ndezin qirinjtë tek tanët ka dy herë më shume dritë për këdo. Pra pikëpamja ime është optimizmi. Shpërndani idetë. Shpërndani dritën. Faleminderit (Duartrokitje)