The attacking infantry advances steadily, their elephants already having broken the defensive line. The king tries to retreat, but enemy cavalry flanks him from the rear. Escape is impossible. But this isn’t a real war– nor is it just a game. Over the roughly one-and-a-half millennia of its existence, chess has been known as a tool of military strategy, a metaphor for human affairs, and a benchmark of genius.
Атакуюча піхота помалу наближається, слони вже зламали оборонну лінію. Король намагається відступити, але ворожа кавалерія нападає на нього з тилу. Втеча неможлива. Це не справжня війна, але й не звичайна гра. За майже півтора тисячоліття свого існування, шахи стали засобом військової стратегії, метафорою для характеристики людських відносин і еталоном геніальності.
While our earliest records of chess are in the 7th century, legend tells that the game’s origins lie a century earlier. Supposedly, when the youngest prince of the Gupta Empire was killed in battle, his brother devised a way of representing the scene to their grieving mother. Set on the 8x8 ashtapada board used for other popular pastimes, a new game emerged with two key features: different rules for moving different types of pieces, and a single king piece whose fate determined the outcome. The game was originally known as chaturanga– a Sanskrit word for "four divisions." But with its spread to Sassanid Persia, it acquired its current name and terminology– "chess," derived from "shah," meaning king, and “checkmate” from "shah mat," or “the king is helpless.”
Хоча найперші відомості про шахи датуються 7 століттям, легенда розповідає, що шахи з'явилися на століття раніше. Ймовірно, коли наймолодшого принца Імперії Гуптів вбили, його брат придумав спосіб, як відтворити події битви своїй скорботній матері. У нової гри на дошці 8x8 для аштапади та інших популярних занять було дві основні риси: різні правила для руху різних фігур і єдиний король, чия доля визначала результат гри. Спочатку гра називалася чатуранга, що в перекладі з санскриту означає "чотири загони". Проте, з поширенням шахів у Сасанідській Персії, вони отримали свою теперішню назву і термінологію - "шахи" від слова "шах", що означає король, і "шах і мат" від "шах мат", тобто "король безсилий".
After the 7th century Islamic conquest of Persia, chess was introduced to the Arab world. Transcending its role as a tactical simulation, it eventually became a rich source of poetic imagery. Diplomats and courtiers used chess terms to describe political power. Ruling caliphs became avid players themselves. And historian al-Mas’udi considered the game a testament to human free will compared to games of chance.
Після ісламського завоювання Персії в 7 столітті, арабський світ познайомився з шахами. Вийшовши за рамки тактичної симуляції, шахи, зрештою, стали невичерпним джерелом поетичної образності. Дипломати та придворні використовували терміни гри, щоб описати політичну владу. Правлячі халіфи самі стали затятими гравцями. Історик Аль-Масуді вважав цю гру свідченням вільного вибору людей в порівнянні з азартними іграми.
Medieval trade along the Silk Road carried the game to East and Southeast Asia, where many local variants developed. In China, chess pieces were placed at intersections of board squares rather than inside them, as in the native strategy game Go. The reign of Mongol leader Tamerlane saw an 11x10 board with safe squares called citadels. And in Japanese shogi, captured pieces could be used by the opposing player.
Середньовічна торгівля на Шовковому шляху сприяла поширенню гри на Сході і в Північно-Східній Азії, де виникло багато місцевих варіантів. В Китаї шахові фігури ставили на перехресті квадратів поля, а не по центру, як в місцевій стратегічній грі Го. За правління монгольського лідера Тамерлана з'явилася дошка 11x10 з безпечними укриттями, які називалися цитаделями. Як і в японських шогі, захоплені фігури могли використовуватися опонентом.
But it was in Europe that chess began to take on its modern form. By 1000 AD, the game had become part of courtly education. Chess was used as an allegory for different social classes performing their proper roles, and the pieces were re-interpreted in their new context. At the same time, the Church remained suspicious of games. Moralists cautioned against devoting too much time to them, with chess even being briefly banned in France.
Саме в Європі шахи почали набирати сучасного вигляду. До 1000 р. н. е. гра стала частиною аристократичної освіти. Шахи використовувалися як алегорія різних соціальних класів, які виконували відповідні ролі. Таким чином, фігурки переосмислили в новому контексті. Водночас, церква і далі ставилася з недовірою до ігор. Моралісти застерігали від надмірного проведення часу за шахами, а в Франції шахи навіть заборонили на короткий період часу.
Yet the game proliferated, and the 15th century saw it cohering into the form we know today. The relatively weak piece of advisor was recast as the more powerful queen– perhaps inspired by the recent surge of strong female leaders. This change accelerated the game’s pace, and as other rules were popularized, treatises analyzing common openings and endgames appeared. Chess theory was born.
Проте, гра поширювалася і у вже 15 ст. набула тієї форми, яку ми знаємо сьогодні. Відносно слабку фігуру радника замінили сильнішою королевою, на що, можливо, надихнула хвиля сильних жінок-лідерів. Ця зміна значно прискорила темп гри. Під час просування інших правил в маси, з'явилися трактати, які аналізували початок і закінчення гри. Так зародилася шахова теорія.
With the Enlightenment era, the game moved from royal courts to coffeehouses. Chess was now seen as an expression of creativity, encouraging bold moves and dramatic plays. This "Romantic" style reached its peak in the Immortal Game of 1851, where Adolf Anderssen managed a checkmate after sacrificing his queen and both rooks.
У часи Просвітлення гра переїхала з королівських дворів до кав'ярень. Тепер шахи розглядали як вираження креативності, заохочуючи сміливі ходи та ефектну гру. Цей "романтичний" стиль досягнув апогею в Безсмертній Грі в 1851 р., коли Адольф Андерсен виконав шах-мат, пожертвувавши королевою і двома турами.
But the emergence of formal competitive play in the late 19th century meant that strategic calculation would eventually trump dramatic flair. And with the rise of international competition, chess took on a new geopolitical importance. During the Cold War, the Soviet Union devoted great resources to cultivating chess talent, dominating the championships for the rest of the century. But the player who would truly upset Russian dominance was not a citizen of another country but an IBM computer called Deep Blue. Chess-playing computers had been developed for decades, but Deep Blue’s triumph over Garry Kasparov in 1997 was the first time a machine had defeated a sitting champion.
Але поява офіційних шахових змагань в 19 столітті означала, що стратегічний розрахунок візьме гору над театральністю. З появою міжнародних змагань, шахи набули нового геополітичного значення. Під час Холодної війни Радянський союз виділив значні ресурси на підготовку талановитих шахістів, виграючи змагання до кінця століття. Гравцем, який зруйнував російське панівне становище, був не житель іншої країни, а комп'ютер ІВМ "Deep Blue". Комп'ютери для гри в шахи розроблялися протягом десятиліть, але тріумф "Deep Blue" над Гаррі Каспаровим у 1997 р. став першим випадком, коли машина перемогла діючого чемпіона.
Today, chess software is capable of consistently defeating the best human players. But just like the game they’ve mastered, these machines are products of human ingenuity. And perhaps that same ingenuity will guide us out of this apparent checkmate.
Сьогодні шахове програмне забезпечення здатне перемагати найкращих гравців. Але як і освоєна гра, ці машини - продукт людської винахідливості. Можливо, саме ця винахідливість виведе нас з цієї неминучої поразки.