The attacking infantry advances steadily, their elephants already having broken the defensive line. The king tries to retreat, but enemy cavalry flanks him from the rear. Escape is impossible. But this isn’t a real war– nor is it just a game. Over the roughly one-and-a-half millennia of its existence, chess has been known as a tool of military strategy, a metaphor for human affairs, and a benchmark of genius.
A támadó gyalogság lassan előrehalad, az elefántjai már áttörték a védelmi vonalat. A király próbál visszavonulni, de az ellenség lovassága hátulról támadja. A menekülés lehetetlen. De ez nem igazi háború, s nem is csak játék. Másfél évezredes létezése alatt a sakk a katonai stratégia eszközeként, az emberi kapcsolatok metaforájaként és a zsenialitás mércéjeként ismert.
While our earliest records of chess are in the 7th century, legend tells that the game’s origins lie a century earlier. Supposedly, when the youngest prince of the Gupta Empire was killed in battle, his brother devised a way of representing the scene to their grieving mother. Set on the 8x8 ashtapada board used for other popular pastimes, a new game emerged with two key features: different rules for moving different types of pieces, and a single king piece whose fate determined the outcome. The game was originally known as chaturanga– a Sanskrit word for "four divisions." But with its spread to Sassanid Persia, it acquired its current name and terminology– "chess," derived from "shah," meaning king, and “checkmate” from "shah mat," or “the king is helpless.”
Legkorábbi írásaink a sakkról a 7. századból erednek, de a játék eredetéről szóló legendák egy századdal korábbiak. Állítólag, mikor a Gupta Birodalom legfiatalabb hercege harcban esett el, a testvére kieszelte, hogyan ábrázolja gyászoló anyjuknak a történteket. A más népszerű időtöltésre használt 8x8-as astapada táblán új játék jött létre két kulcsfontosságú jellemzővel: eltérő figurák eltérő lépésszabályokkal és egyetlen királyfigura, melynek sorsa döntötte el a játék kimenetelét. A játék eredeti neve csaturanga volt, amely a "négy hadosztály" jelentésű szanszkrit szóból ered. Mikor elterjedt a Szászánida Újperzsa Birodalomban, akkor nyerte el mostani nevét és terminológiáját: a sakk a <i>sah</i>ból ered, jelentése király, és a sakk-matt a <i>sah mat</i>ból, vagyis "a király gyámoltalan."
After the 7th century Islamic conquest of Persia, chess was introduced to the Arab world. Transcending its role as a tactical simulation, it eventually became a rich source of poetic imagery. Diplomats and courtiers used chess terms to describe political power. Ruling caliphs became avid players themselves. And historian al-Mas’udi considered the game a testament to human free will compared to games of chance.
Perzsia 7. században történt iszlám meghódítása után a sakk elterjedt az arab világban. Meghaladva taktikai szimulátor szerepét, költői ábrázolások gazdag forrásává vált. Diplomaták és udvaroncok sakkfogalmakkal ábrázolták a politikai hatalmat. Uralkodó kalifák váltak szenvedélyes játékosokká. A történész al-Maszúdi a sakkot az emberi szabad akarat jelképének tartotta, szerencsejátékokhoz képest.
Medieval trade along the Silk Road carried the game to East and Southeast Asia, where many local variants developed. In China, chess pieces were placed at intersections of board squares rather than inside them, as in the native strategy game Go. The reign of Mongol leader Tamerlane saw an 11x10 board with safe squares called citadels. And in Japanese shogi, captured pieces could be used by the opposing player.
A középkori kereskedelem a Selyemút mentén vitte a játékot Kelet- s Délkelet-Ázsiába, ahol sok helyi változata alakult ki. Kínában a sakkfigurák a tábla mezőinek metszéspontjában helyezkedtek el, nem pedig belül, mint az eredeti Go stratégiai játékban. A mongol Timur Lenk emír uralkodása alatt 11x10-es táblákat használtak biztonsági mezőkkel, melyeket bástyáknak neveztek. A japán sógiban a levett figurákat az ellenfél használhatja.
But it was in Europe that chess began to take on its modern form. By 1000 AD, the game had become part of courtly education. Chess was used as an allegory for different social classes performing their proper roles, and the pieces were re-interpreted in their new context. At the same time, the Church remained suspicious of games. Moralists cautioned against devoting too much time to them, with chess even being briefly banned in France.
A sakk Európában kezdte felvenni modern alakját. I. e. 1000-ben a játék az udvari nevelés részévé vált. A sakkot jelképként használták az egyes társadalmi rétegek szerepeinek eljátszásához, és a figurákat új összefüggéseikben értelmezték újra. Ekkor az egyház gyanakvóan tekintett a játszmákra. Moralisták figyelmeztettek, hogy túl sok időt szánnak a játékokra, így a sakk rövid időre be volt tiltva Franciaországban.
Yet the game proliferated, and the 15th century saw it cohering into the form we know today. The relatively weak piece of advisor was recast as the more powerful queen– perhaps inspired by the recent surge of strong female leaders. This change accelerated the game’s pace, and as other rules were popularized, treatises analyzing common openings and endgames appeared. Chess theory was born.
Ennek ellenére a játék elterjedt, és a 15. században vette fel a számunkra ismert formáját. A tanácsadó gyenge figurája helyébe az erőteljes királynő, a vezér lépett, valószínűleg az újonnan megjelent erős uralkodónők hatására. A változás felgyorsította a játékot, és más szabályok népszerűvé válásával megjelentek a gyakori megnyitásokról és végjátékokról szóló elemzések. Megszületett a sakkelmélet.
With the Enlightenment era, the game moved from royal courts to coffeehouses. Chess was now seen as an expression of creativity, encouraging bold moves and dramatic plays. This "Romantic" style reached its peak in the Immortal Game of 1851, where Adolf Anderssen managed a checkmate after sacrificing his queen and both rooks.
A felvilágosodás korával a sakk a királyi udvarból kávéházakba költözött. A sakkot ma a kreativitás kifejező eszközének tekintjük, amely bátorítva a merész lépéseket és drámai játszmákat. E romantikus stílus az 1851-es halhatatlan játszmában ért a csúcspontjára, mikor Adolf Anderssen mattot adott, miután feláldozta vezérét és mindkét bástyáját.
But the emergence of formal competitive play in the late 19th century meant that strategic calculation would eventually trump dramatic flair. And with the rise of international competition, chess took on a new geopolitical importance. During the Cold War, the Soviet Union devoted great resources to cultivating chess talent, dominating the championships for the rest of the century. But the player who would truly upset Russian dominance was not a citizen of another country but an IBM computer called Deep Blue. Chess-playing computers had been developed for decades, but Deep Blue’s triumph over Garry Kasparov in 1997 was the first time a machine had defeated a sitting champion.
A hivatalos versenyzés 19. századvégi megjelenésével a stratégiai számítások a drámai érzék fölé kerekednek. A nemzetközi versenyek elterjedésével a sakk geopolitikai jelentőséget nyert. A hidegháború alatt a Szovjetunió hatalmas erőforrásokat fektetett sakktehetségeibe, ami világbajnoki túlsúlyt eredményezett a század hátralevő részében. De az orosz túlsúlyt igazán megrengető játékos nem egy másik állam polgára volt, hanem a Deep Blue nevű IBM-számítógép. Sakkozó számítógépeket évtizedeken át fejlesztettek, de 1997-ben a Deep Blue Garry Kaszparov feletti győzelme az első alkalom volt, hogy gép győzte le a világbajnokot.
Today, chess software is capable of consistently defeating the best human players. But just like the game they’ve mastered, these machines are products of human ingenuity. And perhaps that same ingenuity will guide us out of this apparent checkmate.
Manapság a sakkszoftverek rendszeresen képesek legyőzni a legjobb emberi játékosokat. De mind a tökéletesen elsajátított játék, mind a gépek is az emberi zsenialitás termékei. Talán ugyanez a zsenialitás emel ki minket ebből a látszólagos sakkmatt helyzetből.