ھێرشە پیادەکان لە پێشڕەوەیدان، فیلەکانیان بەتەواوی هێڵی بەرگریان تێکشکاندووە. پاشاکە هەوڵدەدات پاشەکشە بکات، بهڵام سهربازی دوژمن لهدواوه دهوری گرتووه. ڕاکردن مەحاڵە. بەڵام ئەمە جەنگێکی ڕاستی نییە تەنها یارییەکیش نییە. کە نزیکەی ١٥٠٠ ساڵه بوونی هەیە، یاری شەتڕەنج بە ئامرازێکی ستراتیجی سەربازی ناسراوە، کە خواستی کێشەکانی مرۆڤە، یان هەڵسەنگاندنی ژیرییە. لە کاتێکدا کۆنترین بەڵگەی بەردەستمان بۆ مێژووی شەترەنج بۆ سەدەی حەوتەم دەگەڕێتەوە، ئەفسانەکان دەڵێن کە بنچینەی ئەو یارییە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەیەک پێشتر. وادابنێ، کاتێک گەنجترین شازادەی ئیمپڕاتۆڕی گوپتە لە جەنگدا کوژرا، براکەی ڕێگەیەکی داهێنا بۆ نواندنی دیمەنی کوشتنەکە بۆ دایکە خەمبارەکەی. تەختەیەکی ٨×٨ی ئەشتاپەدای بەکارهێنا کە بۆ یاری جیاوازتر بەکار دەهات، یاریەکی نوێ دەرکەوت کە دوو تایبەتمەندی سەرەکی هەیە: یاسای جوڵەی جیاواز جۆری جیاوازی پارچەکان، و یەک پاشا کە چارەنوسی دەبوو بە ئەنجامی یارییەکە. یاریەکە لە بنەڕەتدا بە چاتورانگا ناسرا - وشەیەکی ئەدەبی کۆنە بۆ "دابەشکردنی چواری." بەڵام لەگەڵ بڵاوبونەوەی لە دەوڵەتی ساسانی فارسیدا، ناوی یارییەکە گۆڕا بۆ ناوەکەی ئێستای - "شەتڕەنج،" لە "شاه"ەوە وەرگیراوە کە بە مانای پادشا دێت، و"کش مەلیک" لە "شا مات یاخود "پاشاکە لاوازە." لە دوای هاتنی ئیسلامییەکان بۆ دەوڵەتی فارسی لە سەدەی حەوتەم، شەتڕەنج بە جیهانی عهرەبی ناسێندرا. پێشکەوتنی ڕۆڵەکەی وەکو شێوەیەکی پلان بۆ داڕێژراو، لە کۆتاییدا بوو بە سەرچاوەیەکی دەوڵەمەند بۆ ئیلهامێکی شاعیرانە. دیبلۆماس و گەورەپیاوەکان شەتڕەنجیان بەمەبەستی باسکردنی هێزی سیاسی بەکاردەهێنا. خەلیفەکانی موسڵمانان زۆر ئارەزووی ئەم یارییەیان دەکرد. مێژوونووس ئەل-مەسعودی یارییەکەی کردە بەڵگە بۆ سەلماندی ئازادی ئارەزووەکانی مرۆڤ بە بەراورد بە یارییە بەختییەکان. لەگەڵ گەشەسەندنی بازرگانی ڕێگەی ئاوریشم، یارییەکەش بۆ ڕۆژهەڵات و باشووری ڕۆژهەڵات بڵاوبوەوە و چەندین گۆڕانکاری بەسەردا هات. لە چین پارچەکانی شەتڕەنج لەسەر خەتی چوارگۆشەکان دادەنرا نەک لە ناو چوارگۆشەکان وەکو یاسا بنەڕەتییەکەی. فەرمانڕهوایی پاشا تهیمورلەنگی مەغۆلی تەختەکەیهكی بۆ ١١×١٠بهخۆوهبینی. لەگەڵ چەند چوارگۆشەیەک کە پێی دەگوترا قەڵا. لە شەتڕەنجی یاباننیەکاندا، پارچەکان دەبێت لەلایەن یاریزانی بەرامبەرەوە بەکاربێن. بەڵام لە ئەوروپا شەتڕنج فۆڕمە تازەکەی ئێستای وەرگرت لە دوای ساڵی ١٠٠٠ی زاینی، یارییەکە بوو بە بەشێک لە خوێندن. شەتڕەنج وەکو هێمایەک بۆ ئاستی چینەکانی کۆمەڵگە و ئەرکەکانیان بەکار دەهات، و پارچەکانی مانا و شێوەی تازەیان وەردەگرت. لە هەمان کاتدا، گومانی کڵێسە لەسەر یارییە بۆردییەکان لانەدەچوو. ڕەوشتخوازەکان هۆشیارییاندا بەرانبەر تەرخانکردنی کاتی زۆر بۆ شەتڕەنج، تەنانەت لە فەڕەنسا یاری شەتڕەنج قەدەغەکرا. کەچی هێشتا یارییەکە بەرەو پێش چوو، و لە سەدەی پازدەهەم ئەو شێوەیەی وەرگرت کە ئەمڕۆ هەیەتی. پارچەی لاوازی ڕاوێژکار گۆڕدرا بە شاژنێکی بەهێز- لەوانەیە هۆکارەی ئەم گۆڕانکارییە بریتی بێت لە دەرکەوتنی ئافرەتی سەرکردە لەو کاتدا. بەرەوپێش چوونی یارییەکە بەهۆی ئەم گۆڕانکارییەوە گەشەی سەند، کە یاساکانی تر لای خەڵک ئاشنا بوون، نامیلکەکانی شیکردنەوە و فێرکاری یارییەکەوە بڵاوبوونەوە. بیرودۆزی یاری شەتڕەنج هاتە کایەوە. لەگەڵ هاتنی سەردەمی ڕوناکی، یارییەکە لە ناوەندە شاهانەییەکانەوە بەرەو قاوەخانەکان. گواسترایەوە، ئێستا شەتڕەنج وەکو دەستەواژەی بەهرەداران هەژمار دەکرێت، هاندان بۆ جوڵەی بوێرانە و نمایشی درامایی، بەشێکن لە خۆشی یارییەکە. لە ساڵی۱۸٥۱ ئەو شێوازی "ڕۆمانسییە" گەشت بە لووتکە لە یاری نەمری، کاتێک ئادۆڵف ئەندەرسن جوڵەی کش مەلیکی کرد دوای ئەوەی کە شاژنەکەی و هەردوو قەڵاکەی کردە قوربانی. بەڵام لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەم پێشبڕکێی فەرمی یارییەکە سازکرا مانای ئەوەبوو کە( ستراتیژی ژماردن لە کۆتایدا دەبوو بە هەڵبەستانی درامایی.) لەگەڵ زیادبوونی پێشبرکێی نێودەوڵەتی، گرنگی و پێگەی شەتڕەنج هەڵکشا. لە کاتی جەنگی سارد، یەکێتی سۆڤیەت کاتی باشی تەرخان دەکرد بۆ گەشەپێدانی هونەری شەتڕەنج، بۆ دەستبەسەرداگرتنی پاڵەوانیەتییەکان لە تەواوی سەدەکە. ئەو یاریزانەی کە زۆر ڕوسییەکانی دڵ تەنگ کرد هاوڵاتی وڵاتێکی تر نەبوو بەڵکو کۆمپیوتەری IBM بوو کە پێیان دەگووت Deep Blue. یاری شەتڕەنج لە کۆمپیوتەر بۆ ماوەی دەیان ساڵ گەشەی سەند، بەڵام سەرکەوتنەکەی بەسەر گاری کاسپاڕۆف لە ساڵی ۱۹۹۷ یەکەم جار بوو کە ئامێرێک لە مرۆڤێک بباتەوە. ئەمڕۆ نەرمەکاڵای شەتڕەنج بەتوانایە لە بەزاندنی باشترین یاریزان. بەڵام هەروەکو یارییەکە، کۆمپیوتەرەکانیش بەرهمی دانایی مرۆڤن. و لەوانەیە هەمان ئەو داناییە، لە جوڵەی کش مەلیک ڕزگارمان بکات.
The attacking infantry advances steadily, their elephants already having broken the defensive line. The king tries to retreat, but enemy cavalry flanks him from the rear. Escape is impossible. But this isn’t a real war– nor is it just a game. Over the roughly one-and-a-half millennia of its existence, chess has been known as a tool of military strategy, a metaphor for human affairs, and a benchmark of genius. While our earliest records of chess are in the 7th century, legend tells that the game’s origins lie a century earlier. Supposedly, when the youngest prince of the Gupta Empire was killed in battle, his brother devised a way of representing the scene to their grieving mother. Set on the 8x8 ashtapada board used for other popular pastimes, a new game emerged with two key features: different rules for moving different types of pieces, and a single king piece whose fate determined the outcome. The game was originally known as chaturanga– a Sanskrit word for "four divisions." But with its spread to Sassanid Persia, it acquired its current name and terminology– "chess," derived from "shah," meaning king, and “checkmate” from "shah mat," or “the king is helpless.” After the 7th century Islamic conquest of Persia, chess was introduced to the Arab world. Transcending its role as a tactical simulation, it eventually became a rich source of poetic imagery. Diplomats and courtiers used chess terms to describe political power. Ruling caliphs became avid players themselves. And historian al-Mas’udi considered the game a testament to human free will compared to games of chance. Medieval trade along the Silk Road carried the game to East and Southeast Asia, where many local variants developed. In China, chess pieces were placed at intersections of board squares rather than inside them, as in the native strategy game Go. The reign of Mongol leader Tamerlane saw an 11x10 board with safe squares called citadels. And in Japanese shogi, captured pieces could be used by the opposing player. But it was in Europe that chess began to take on its modern form. By 1000 AD, the game had become part of courtly education. Chess was used as an allegory for different social classes performing their proper roles, and the pieces were re-interpreted in their new context. At the same time, the Church remained suspicious of games. Moralists cautioned against devoting too much time to them, with chess even being briefly banned in France. Yet the game proliferated, and the 15th century saw it cohering into the form we know today. The relatively weak piece of advisor was recast as the more powerful queen– perhaps inspired by the recent surge of strong female leaders. This change accelerated the game’s pace, and as other rules were popularized, treatises analyzing common openings and endgames appeared. Chess theory was born. With the Enlightenment era, the game moved from royal courts to coffeehouses. Chess was now seen as an expression of creativity, encouraging bold moves and dramatic plays. This "Romantic" style reached its peak in the Immortal Game of 1851, where Adolf Anderssen managed a checkmate after sacrificing his queen and both rooks. But the emergence of formal competitive play in the late 19th century meant that strategic calculation would eventually trump dramatic flair. And with the rise of international competition, chess took on a new geopolitical importance. During the Cold War, the Soviet Union devoted great resources to cultivating chess talent, dominating the championships for the rest of the century. But the player who would truly upset Russian dominance was not a citizen of another country but an IBM computer called Deep Blue. Chess-playing computers had been developed for decades, but Deep Blue’s triumph over Garry Kasparov in 1997 was the first time a machine had defeated a sitting champion. Today, chess software is capable of consistently defeating the best human players. But just like the game they’ve mastered, these machines are products of human ingenuity. And perhaps that same ingenuity will guide us out of this apparent checkmate.