Ένας προσφιλής τρόπος διαίρεσης των ανθρώπων είναι σ' εκείνους που πιστεύουν και σ' εκείνους που δεν πιστεύουν - σε πιστούς και άθεους. Την τελευταία δεκαετία περίπου, ήταν προφανές τι σήμαινε να είσαι άθεος. Υπήρξαν ορισμένοι λαλίστατοι άθεοι που έδειξαν πως δεν είναι μόνο λανθασμένη η έννοια της θρησκείας αλλά είναι και γελοία. Αυτοί οι άνθρωποι, πολλοί εκ των οποίων έχουν ζήσει στη Βόρεια Οξφόρδη, έχουν επιχειρηματολογήσει -- έχουν υποστηρίξει πως η πίστη στο Θεό είναι παρόμοια με την πίστη στις νεράιδες και πως κατ' ουσίαν όλο το θέμα είναι ένα παιδιάστικο παιχνίδι.
One of the most common ways of dividing the world is into those who believe and those who don't -- into the religious and the atheists. And for the last decade or so, it's been quite clear what being an atheist means. There have been some very vocal atheists who've pointed out, not just that religion is wrong, but that it's ridiculous. These people, many of whom have lived in North Oxford, have argued -- they've argued that believing in God is akin to believing in fairies and essentially that the whole thing is a childish game.
Νομίζω πως αυτό παραείναι απλό. Είναι πολύ εύκολο να απορρίψεις συλλήβδην τη θρησκεία έτσι. Είναι τόσο εύκολο όσο η αλφαβήτα. Αυτό που θα ήθελα να εγκαινιάσουμε σήμερα είναι ένας νέος τρόπος για να είσαι άθεος -- αν θέλετε μια νέα έκδοση αθεϊσμού· θα μπορούσαμε να την πούμε Αθεϊσμό 2.0. Τι είναι λοιπόν ο Αθεϊσμός 2.0; Ξεκινά από μια πολύ βασική προϋπόθεση: Φυσικά και δεν υπάρχει Θεός. Φυσικά και δεν υπάρχουν θεότητες ή υπερφυσικά πνεύματα ή άγγελοι κτλ. Τώρα ας προχωρήσουμε· δεν είναι το τέλος της ιστορίας αυτό, είναι μόνο η αρχή.
Now I think it's too easy. I think it's too easy to dismiss the whole of religion that way. And it's as easy as shooting fish in a barrel. And what I'd like to inaugurate today is a new way of being an atheist -- if you like, a new version of atheism we could call Atheism 2.0. Now what is Atheism 2.0? Well it starts from a very basic premise: of course, there's no God. Of course, there are no deities or supernatural spirits or angels, etc. Now let's move on; that's not the end of the story, that's the very, very beginning.
Ενδιαφέρομαι για το είδος της υποστήριξης που σκέφτεται περίπου το εξής: Λέει «Δεν μπορώ να πιστέψω σε τίποτα απ' αυτά. Δεν μπορώ να πιστέψω σε δόγματα. Δεν πιστεύω πως είναι σωστά. «Όμως» -- ένα πολύ σημαντικό 'όμως' -- «μου αρέσουν τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα. Μ' αρέσει ιδιαίτερα η τέχνη του Μαντένια. Μ' αρέσει να βλέπω παλιές εκκλησίες. Μ' αρέσει να γυρίζω τις σελίδες της Παλαιάς Διαθήκης». Ό,τι κι αν είναι, ξέρετε για ποιο πράγμα μιλάω -- άνθρωποι που έλκονται από το τελετουργικό μέρος, το ηθικολογικό, την κοινωνική πλευρά της θρησκείας, αλλά δεν αντέχουν το δόγμα. Μέχρι τώρα, αυτοί οι άνθρωποι έχουν αντιμετωπίσει μια δυσάρεστη επιλογή. Είναι σχεδόν σαν να πρέπει να δεχτείτε το δόγμα για να έχετε όλα τα ωραία πράγματα, ή ν' απορρίψετε το δόγμα και να ζήσετε σε κάποιου είδους πνευματική έρημο με την καθοδήγηση του CNN και του Walmart.
I'm interested in the kind of constituency that thinks something along these lines: that thinks, "I can't believe in any of this stuff. I can't believe in the doctrines. I don't think these doctrines are right. But," a very important but, "I love Christmas carols. I really like the art of Mantegna. I really like looking at old churches. I really like turning the pages of the Old Testament." Whatever it may be, you know the kind of thing I'm talking about -- people who are attracted to the ritualistic side, the moralistic, communal side of religion, but can't bear the doctrine. Until now, these people have faced a rather unpleasant choice. It's almost as though either you accept the doctrine and then you can have all the nice stuff, or you reject the doctrine and you're living in some kind of spiritual wasteland under the guidance of CNN and Walmart.
Είναι λοιπόν μια δύσκολη επιλογή. Δεν νομίζω πως πρέπει να την κάνουμε. Πιστεύω πως υπάρχει εναλλακτική πρόταση. Πιστεύω πως υπάρχουν τρόποι -- και είμαι ταυτόχρονα πολύ ευσεβής και εντελώς ασεβής -- να κλέψεις από τις θρησκείες. Αν δεν πιστεύετε σε κάποια θρησκεία, δεν είναι λάθος η επιλογή, η ανάμειξη, και η διαλογή των καλύτερων πλευρών της. Για μένα ο αθεϊσμός 2.0 είναι και τα δύο, όπως λέω: Ένας σεβάσμιος κι ένας ασεβής τρόπος, ν' ανατρέχεις στις θρησκείες και να λες «Τι θα μπορούσαμε να πάρουμε από εδώ;» Ο μη θρησκευτικός κόσμος είναι γεμάτος τρύπες. Έχουμε εκκοσμικευτεί άσχημα, θα έλεγα. Μια ενδελεχής μελέτη της θρησκείας θα μπορούσε να μας δώσει κάθε είδους ενορατικότητα σε πτυχές της ζωής που δεν πηγαίνουν πολύ καλά. Θα ήθελα να μιλήσω για μερικές από αυτές σήμερα.
So that's a sort of tough choice. I don't think we have to make that choice. I think there is an alternative. I think there are ways -- and I'm being both very respectful and completely impious -- of stealing from religions. If you don't believe in a religion, there's nothing wrong with picking and mixing, with taking out the best sides of religion. And for me, atheism 2.0 is about both, as I say, a respectful and an impious way of going through religions and saying, "What here could we use?" The secular world is full of holes. We have secularized badly, I would argue. And a thorough study of religion could give us all sorts of insights into areas of life that are not going too well. And I'd like to run through a few of these today.
Θα ήθελα να ξεκινήσω από την εκπαίδευση. Η εκπαίδευση είναι ένας τομέας που ο μη θρησκευτικός κόσμος εμπιστεύεται. Όταν σκεφτόμαστε πώς να κάνουμε τον κόσμο καλύτερο, σκεφτόμαστε την εκπαίδευση· εκεί στοιχηματίζουμε. Η εκπαίδευση δεν θα μας δώσει μόνο εμπορικές και βιομηχανικές δεξιότητες, αλλά θα μας κάνει και καλύτερους ανθρώπους. Ξέρετε το λόγο που αποτελεί το εναρκτήριο λάκτισμα και τις τελετές αποφοίτησης, αυτούς τους λυρικούς ισχυρισμούς πως η εκπαίδευση, η διαδικασία της εκπαίδευσης -- ειδικά η ανώτερη -- θα μας μετατρέψει σε ευγενέστερους και καλύτερους ανθρώπους. Αυτή είναι μια θαυμάσια ιδέα. Έχει ενδιαφέρον από πού προήλθε.
I'd like to kick off by looking at education. Now education is a field the secular world really believes in. When we think about how we're going to make the world a better place, we think education; that's where we put a lot of money. Education is going to give us, not only commercial skills, industrial skills, it's also going to make us better people. You know the kind of thing a commencement address is, and graduation ceremonies, those lyrical claims that education, the process of education -- particularly higher education -- will make us into nobler and better human beings. That's a lovely idea. Interesting where it came from.
Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο εκκλησιασμός στη Δυτική Ευρώπη άρχισε να υποχωρεί πολύ, πολύ έντονα, και οι άνθρωποι πανικοβλήθηκαν. Έκαναν την ακόλουθη ερώτηση: Πού θα μάθουν οι άνθρωποι περί ηθικής, πού θα βρουν καθοδήγηση, και από πού θ' αντλήσουν παρηγοριά; Ισχυρές φωνές αναδύθηκαν τότε με μια απάντηση. Μίλησαν για πολιτισμό. Πρέπει να στραφούμε στον πολιτισμό για καθοδήγηση, παρηγοριά και ηθικές αρχές. Ας δούμε τα θεατρικά του Σαίξπηρ, τους διαλόγους του Πλάτωνα, τις νουβέλες της Τζέιν Όστεν. Θα βρούμε σ' αυτά πολλές αλήθειες που βρίσκαμε προηγουμένως στα ευαγγέλια του Άγιου Ιωάννη. Πιστεύω πως αυτή είναι μια όμορφη και πολύ αληθινή ιδέα. Θέλησαν να αντικαταστήσουν τις γραφές με τον πολιτισμό. Αυτή είναι μια εύλογη ιδέα. Είναι επίσης μια ιδέα που έχουμε ξεχάσει.
In the early 19th century, church attendance in Western Europe started sliding down very, very sharply, and people panicked. They asked themselves the following question. They said, where are people going to find the morality, where are they going to find guidance, and where are they going to find sources of consolation? And influential voices came up with one answer. They said culture. It's to culture that we should look for guidance, for consolation, for morality. Let's look to the plays of Shakespeare, the dialogues of Plato, the novels of Jane Austen. In there, we'll find a lot of the truths that we might previously have found in the Gospel of Saint John. Now I think that's a very beautiful idea and a very true idea. They wanted to replace scripture with culture. And that's a very plausible idea. It's also an idea that we have forgotten.
Αν πηγαίνατε σε ένα κορυφαίο πανεπιστήμιο - ας πούμε πως πηγαίνατε στο Χάρβαρντ, στο Όξφορντ ή στο Κέμπριτζ -- και λέγατε, «Ήρθα... επειδή αναζητώ καθοδήγηση, παρηγοριά και ηθική· Θέλω να μάθω πώς να ζω», θα σας έδειχναν το δρόμο για το τρελάδικο. Απλά δεν είναι αυτό που τα μεγαλεπήβολα και καλύτερα ιδρύματα της ανώτερης εκπαίδευσης μπορούν να κάνουν. Γιατί; Επειδή δεν νομίζουν πως μας χρειάζεται. Δεν πιστεύουν πως χρειαζόμαστε άμεσα βοήθεια. Μας βλέπουν ως ενήλικες, λογικούς ενήλικες. Αυτό που μας χρειάζεται είναι η πληροφορία. Χρειαζόμαστε στοιχεία, δεν χρειαζόμαστε βοήθεια.
If you went to a top university -- let's say you went to Harvard or Oxford or Cambridge -- and you said, "I've come here because I'm in search of morality, guidance and consolation; I want to know how to live," they would show you the way to the insane asylum. This is simply not what our grandest and best institutes of higher learning are in the business of. Why? They don't think we need it. They don't think we are in an urgent need of assistance. They see us as adults, rational adults. What we need is information. We need data, we don't need help.
Οι θρησκείες ξεκινούν από πολύ διαφορετική αφετηρία. Όλες οι θρησκείες, όλες οι μεγάλες θρησκείες, σε διάφορα σημεία, μας αποκαλούν παιδιά. Και σαν παιδιά, πιστεύουν πως έχουμε σοβαρή ανάγκη για βοήθεια. Ίσα που τα καταφέρνουμε. Ίσως να είμαι μόνο εγώ, ίσως εσείς. Πάντως, ίσα που τα καταφέρνουμε. Χρειαζόμαστε βοήθεια. Φυσικά και τη χρειαζόμαστε. Άρα θέλουμε καθοδήγηση και διδάγματα.
Now religions start from a very different place indeed. All religions, all major religions, at various points call us children. And like children, they believe that we are in severe need of assistance. We're only just holding it together. Perhaps this is just me, maybe you. But anyway, we're only just holding it together. And we need help. Of course, we need help. And so we need guidance and we need didactic learning.
Τον 18ο αιώνα στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο μεγαλύτερος ιεροκήρυκας, ήταν κάποιος που λεγόταν Τζον Γουέσλι. γύρισε όλη τη χώρα κάνοντας κηρύγματα, συμβουλεύοντας τους ανθρώπους πώς να ζήσουν. Έκανε κήρυγμα για τα καθήκοντα των γονέων έναντι των παιδιών και των παιδιών έναντι των γονέων, για τα καθήκοντα των πλουσίων έναντι των φτωχών και των φτωχών έναντι των πλουσίων. Προσπαθούσε να πει στους ανθρώπους πώς έπρεπε να ζήσουν μέσω των κηρυγμάτων, το κλασσικό μέσο παράδοσης των θρησκειών.
You know, in the 18th century in the U.K., the greatest preacher, greatest religious preacher, was a man called John Wesley, who went up and down this country delivering sermons, advising people how they could live. He delivered sermons on the duties of parents to their children and children to their parents, the duties of the rich to the poor and the poor to the rich. He was trying to tell people how they should live through the medium of sermons, the classic medium of delivery of religions.
Πλέον έχουμε απορρίψει την ιδέα των κηρυγμάτων. Αν πείτε σε έναν μοντέρνο φιλελεύθερο ατομικιστή: «Τι θα έλεγες για ένα κήρυγμα;» θα σας απαντήσει: «Όχι δεν το χρειάζομαι. Είμαι ένας ανεξάρτητος άνθρωπος». Ποια είναι η διαφορά ενός κηρύγματος από τον μοντέρνο, κοσμικό τρόπο παράδοσης, τη διάλεξη; Το κήρυγμα θέλει ν' αλλάξει τη ζωή σου ενώ η διάλεξη θέλει να σου δώσει μερικές πληροφορίες. Πιστεύω πως πρέπει να γυρίσουμε πίσω, στο παραδοσιακό κήρυγμα. Το παραδοσιακό κήρυγμα, είναι εξαιρετικά πολύτιμο, επειδή έχουμε ανάγκη από καθοδήγηση, ηθική και παρηγοριά -- και οι θρησκείες το ξέρουν αυτό.
Now we've given up with the idea of sermons. If you said to a modern liberal individualist, "Hey, how about a sermon?" they'd go, "No, no. I don't need one of those. I'm an independent, individual person." What's the difference between a sermon and our modern, secular mode of delivery, the lecture? Well a sermon wants to change your life and a lecture wants to give you a bit of information. And I think we need to get back to that sermon tradition. The tradition of sermonizing is hugely valuable, because we are in need of guidance, morality and consolation -- and religions know that.
Ένα άλλο σημείο την εκπαίδευσης: έχουμε την τάση να πιστεύουμε στον μοντέρνο κόσμο πως αν πούμε σε κάποιον κάτι, μια φορά, θα το θυμάται. Βάλτε τους σε μια σχολική αίθουσα, πείτε τους για τον Πλάτωνα στα είκοσι, στείλτε τους για καριέρα στη συμβουλευτική διαχείριση επί 40 χρόνια, κι αυτό το μάθημα θα το θυμούνται για πάντα. Οι θρησκείες λένε: «Ανοησίες. Χρειάζεται να επαναλαμβάνεις το μάθημα δέκα φορές την ημέρα. Γι' αυτό πέσε στα γόνατα κι επανέλαβε το.» Αυτό μας λένε όλες οι θρησκείες: «Πέστε στα γόνατα και επαναλάβετε το 10 ή 20 ή 15 φορές την ημέρα.» Διαφορετικά το μυαλό μας είναι σαν το κόσκινο.
Another point about education: we tend to believe in the modern secular world that if you tell someone something once, they'll remember it. Sit them in a classroom, tell them about Plato at the age of 20, send them out for a career in management consultancy for 40 years, and that lesson will stick with them. Religions go, "Nonsense. You need to keep repeating the lesson 10 times a day. So get on your knees and repeat it." That's what all religions tell us: "Get on you knees and repeat it 10 or 20 or 15 times a day." Otherwise our minds are like sieves.
Οι θρησκείες είναι η κουλτούρα της επανάληψης. Ανακυκλώνουν τις μεγάλες αλήθειες ξανά και ξανά. Εμείς συνδέουμε την επανάληψη με την πλήξη. «Δώστε μας το καινούργιο» λέμε συνεχώς. «Το νέο είναι καλύτερο από το παλαιό.» Αν σας έλεγα: «Λοιπόν δεν θα έχουμε καινούργιο TED. Θα ανατρέξουμε σε όλα τα παλιά και θα τα δούμε πέντε φορές επειδή είναι τόσο αληθινά. Θα δούμε την Ελίζαμπεθ Γκίλμπερτ πέντε φορές επειδή αυτό που λέει είναι τόσο έξυπνο» θα νιώθατε εξαπατημένοι. Δεν θα ήταν έτσι αν υιοθετούσατε ένα θρησκευτικό σκεπτικό.
So religions are cultures of repetition. They circle the great truths again and again and again. We associate repetition with boredom. "Give us the new," we're always saying. "The new is better than the old." If I said to you, "Okay, we're not going to have new TED. We're just going to run through all the old ones and watch them five times because they're so true. We're going to watch Elizabeth Gilbert five times because what she says is so clever," you'd feel cheated. Not so if you're adopting a religious mindset.
Ένα άλλο πράγμα που κάνουν οι θρησκείες είναι να οργανώνουν το χρόνο. Όλες οι μεγάλες θρησκείες μας δίνουν ημερολόγια. Τι είναι ένα ημερολόγιο; Είναι ένας σίγουρος τρόπος να εξασφαλίσεις ότι κατά τη διάρκεια του χρόνου θα πέσεις πάνω σε συγκεκριμένες, πολύ σημαντικές ιδέες. Στο Καθολικό χρονολόγιο, το Καθολικό ημερολόγιο, στο τέλος Μαρτίου, θα σκεφτείς τον Άγιο Ιερώνυμο και τις ιδιότητές του, την ταπεινότητα, την καλοσύνη και την γενναιοδωρία του προς τους φτωχούς. Δεν το κάνεις αυτό συμπτωματικά· το κάνεις επειδή σε οδήγησαν να το κάνεις. Εμείς δεν σκεφτόμαστε έτσι. Στον μη θρησκευτικό κόσμο σκεφτόμαστε πως «αν μια ιδέα είναι σημαντική, θα πέσω πάνω της. Θα τη συναντήσω». Ανοησίες, λέει η θρησκευτική θεώρηση. Λέει πως χρειάζονται ημερολόγια, χρειάζεται δομή στο χρόνο, χρειάζεται συγχρονισμός στις συναντήσεις. Αυτό το συναντάμε επίσης στον τρόπο που οι θρησκείες δημιουργούν τελετουργικά γύρω από σημαντικά αισθήματα.
The other things that religions do is to arrange time. All the major religions give us calendars. What is a calendar? A calendar is a way of making sure that across the year you will bump into certain very important ideas. In the Catholic chronology, Catholic calendar, at the end of March you will think about St. Jerome and his qualities of humility and goodness and his generosity to the poor. You won't do that by accident; you will do that because you are guided to do that. Now we don't think that way. In the secular world we think, "If an idea is important, I'll bump into it. I'll just come across it." Nonsense, says the religious world view. Religious view says we need calendars, we need to structure time, we need to synchronize encounters. This comes across also in the way in which religions set up rituals around important feelings.
Πάρτε παράδειγμα τη Σελήνη. Είναι σημαντικό να κοιτάς τη Σελήνη. Όταν την κοιτάς σκέφτεσαι: «Είμαι πολύ μικρός. Ποια είναι τα προβλήματά μου;» Βάζει τα πράγματα στη σωστή τους διάσταση, κτλ, κτλ. Θα 'πρεπε να κοιτάμε συχνότερα τη Σελήνη. Δεν το κάνουμε. Γιατί δεν το κάνουμε; Δεν υπάρχει κάτι να μας πει: «Κοίτα τη Σελήνη». Αν είσαι όμως ένας Βουδιστής Ζεν, στα μέσα του Σεπτέμβρη, διατάσσεσαι να βγεις από το σπίτι σου, υποχρεώνεσαι να σταθείς σε μια θρησκευτική πλατφόρμα και οφείλεις να γιορτάσεις το Τσουκίμι, όπου θα σου δώσουν να διαβάσεις ποιήματα προς τιμή της Σελήνης, του χρόνου που περνά και την αδυναμία της ζωής που θα 'πρεπε να μας θυμίζει. Θα σου δώσουν κέικ από ρύζι. Και η Σελήνη καθώς και η αντανάκλασή της θα αποκτήσουν μια ασφαλή θέση στην καρδιά σου. Αυτό είναι πολύ καλό.
Take the Moon. It's really important to look at the Moon. You know, when you look at the Moon, you think, "I'm really small. What are my problems?" It sets things into perspective, etc., etc. We should all look at the Moon a bit more often. We don't. Why don't we? Well there's nothing to tell us, "Look at the Moon." But if you're a Zen Buddhist in the middle of September, you will be ordered out of your home, made to stand on a canonical platform and made to celebrate the festival of Tsukimi, where you will be given poems to read in honor of the Moon and the passage of time and the frailty of life that it should remind us of. You'll be handed rice cakes. And the Moon and the reflection on the Moon will have a secure place in your heart. That's very good.
Ένα άλλο πράγμα που γνωρίζουν καλά οι θρησκείες είναι η ευφράδεια -- Δεν κάνω πολύ καλή δουλειά μ' αυτό εδώ -- αλλά η ρητορική είναι βασικό κλειδί των θρησκειών. Στον μη θρησκευτικό κόσμο, τελειώνοντας το πανεπιστήμιο μπορεί να είσαι φρικτός ομιλητής και παρ' όλα αυτά να κάνεις λαμπρή καριέρα. Ο θρησκευτικός κόσμος δεν σκέφτεται έτσι. Αυτό που λες πρέπει να υποστηρίζεται από έναν πειστικό τρόπο εκφοράς.
The other thing that religions are really aware of is: speak well -- I'm not doing a very good job of this here -- but oratory, oratory is absolutely key to religions. In the secular world, you can come through the university system and be a lousy speaker and still have a great career. But the religious world doesn't think that way. What you're saying needs to be backed up by a really convincing way of saying it.
Αν πάτε σε μια Αφρο-Αμερικάνικη Πεντηκοστιανή εκκλησία στον Αμερικάνικο Νότο κι ακούσετε πώς μιλάνε, ω θεέ μου, μιλάνε καλά. Μετά από κάθε πειστικό σημείο ο κόσμος λέει: «Αμήν, αμήν, αμήν». Στο τέλος κάθε ξεσηκωτικής παραγράφου, σηκώνονται όλοι όρθιοι, και λένε «Ευχαριστώ Ιησού, ευχαριστώ Χριστέ, ευχαριστώ Σωτήρα». Αν το κάναμε όπως αυτοί -- ας μην το κάνουμε, αλλά αν το κάναμε -- θα σας έλεγα «Ο πολιτισμός πρέπει ν' αντικαταστήσει τις γραφές». Κι εσείς θα λέγατε «Αμήν, αμήν, αμήν». Στο τέλος της ομιλίας μου, θα σηκωνόσασταν όλοι όρθιοι και θα λέγατε «Ευχαριστώ Πλάτων, ευχαριστώ Σαίξπηρ, ευχαριστώ Τζέιν Όστεν». Και θα ξέραμε πως έχουμε αληθινό ρυθμό μεταξύ μας. Εντάξει, εντάξει, θα φτάσουμε κι εκεί.
So if you go to an African-American Pentecostalist church in the American South and you listen to how they talk, my goodness, they talk well. After every convincing point, people will go, "Amen, amen, amen." At the end of a really rousing paragraph, they'll all stand up, and they'll go, "Thank you Jesus, thank you Christ, thank you Savior." If we were doing it like they do it -- let's not do it, but if we were to do it -- I would tell you something like, "Culture should replace scripture." And you would go, "Amen, amen, amen." And at the end of my talk, you would all stand up and you would go, "Thank you Plato, thank you Shakespeare, thank you Jane Austen." And we'd know that we had a real rhythm going. All right, all right. We're getting there. We're getting there.
(Χειροκρότημα)
(Applause)
Κάτι άλλο που ξέρουν οι θρησκείες είναι πως δεν είμαστε μόνο μυαλό, είμαστε και σώμα. Όταν μας διδάσκουν ένα μάθημα, το κάνουν μέσω του σώματος. Έτσι για παράδειγμα, πάρτε την Ιουδαϊκή ιδέα της συγχώρεσης. Οι Εβραίοι ενδιαφέρονται πολύ για τη συγχώρεση για τις καινούργιες αρχές και τα νέα ξεκινήματα. Δεν μας κάνουν απλά κήρυγμα γι' αυτό. Δεν μας δίνουν απλά βιβλία και λόγια γι' αυτό. Μας λένε να κάνουμε ένα μπάνιο. Έτσι στις Ορθόδοξες Εβραϊκές κοινότητες, κάθε Παρασκευή πηγαίνεις σε ένα Μίκβε. Βυθίζεις τον εαυτό σου στο νερό, και η φυσική ενέργεια υποστηρίζει τη φιλοσοφική ιδέα. Εμείς δεν το κάνουμε αυτό. Οι ιδέες μας είναι στη μια μεριά και η συμπεριφορά μας με το σώμα μας στην άλλη. Οι θρησκείες είναι συναρπαστικές με τον τρόπο που συνδυάζουν αυτά τα δύο.
The other thing that religions know is we're not just brains, we are also bodies. And when they teach us a lesson, they do it via the body. So for example, take the Jewish idea of forgiveness. Jews are very interested in forgiveness and how we should start anew and start afresh. They don't just deliver us sermons on this. They don't just give us books or words about this. They tell us to have a bath. So in Orthodox Jewish communities, every Friday you go to a Mikveh. You immerse yourself in the water, and a physical action backs up a philosophical idea. We don't tend to do that. Our ideas are in one area and our behavior with our bodies is in another. Religions are fascinating in the way they try and combine the two.
Ας δούμε τώρα την τέχνη. Η τέχνη στον μη θρησκευτικό κόσμο, χαίρει μεγάλης εκτίμησης. Πιστεύουμε πως είναι πολύ σημαντική. Ένα ποσό του πλεονάσματος του πλούτου μας, πηγαίνει σε μουσεία κτλ. Ακούμε καμιά φορά να λέγεται πως τα μουσεία είναι οι νέοι καθεδρικοί μας, οι νέες εκκλησίες μας. Θα το έχετε ακούσει. Πιστεύω πως το δυναμικό υπάρχει, αλλά έχουμε απογοητεύσει τους εαυτούς μας. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι επειδή δεν μελετάμε σωστά πώς οι θρησκείες χειρίζονται την τέχνη.
Let's look at art now. Now art is something that in the secular world, we think very highly of. We think art is really, really important. A lot of our surplus wealth goes to museums, etc. We sometimes hear it said that museums are our new cathedrals, or our new churches. You've heard that saying. Now I think that the potential is there, but we've completely let ourselves down. And the reason we've let ourselves down is that we're not properly studying how religions handle art.
Οι δύο πολύ κακές ιδέες που υπάρχουν στον μοντέρνο κόσμο που αναστέλλουν την ικανότητά μας ν' αντλούμε δύναμη από την τέχνη: Η πρώτη ιδέα είναι πως η τέχνη υπάρχει για την τέχνη -- μια ανόητη ιδέα -- η ιδέα πως η τέχνη πρέπει να βρίσκεται σε μια ερμητική φυσαλίδα και δεν πρέπει να έχει καμία σχέση με αυτόν τον δοκιμασμένο κόσμο. Δεν θα μπορούσα να διαφωνώ περισσότερο. Το άλλο που πιστεύουμε είναι πως η τέχνη δεν πρέπει να εξηγεί τον εαυτό της, πως οι καλλιτέχνες δεν πρέπει ν' αποκαλύπτουν τα σχέδιά τους, επειδή αν τα πουν μπορεί να καταστραφεί η μαγεία και μπορεί να μας φανεί πολύ απλή. Γι' αυτό ένα πολύ κοινό αίσθημα όταν βρισκόμαστε σ' ένα μουσείο - ας το παραδεχτούμε -- είναι: «Δεν ξέρω τι είναι αυτό». Αν είμαστε όμως σοβαροί, δεν το παραδεχόμαστε. Αυτό το αίσθημα της αμηχανίας είναι διαρθρωτικό στην σύγχρονη τέχνη.
The two really bad ideas that are hovering in the modern world that inhibit our capacity to draw strength from art: The first idea is that art should be for art's sake -- a ridiculous idea -- an idea that art should live in a hermetic bubble and should not try to do anything with this troubled world. I couldn't disagree more. The other thing that we believe is that art shouldn't explain itself, that artists shouldn't say what they're up to, because if they said it, it might destroy the spell and we might find it too easy. That's why a very common feeling when you're in a museum -- let's admit it -- is, "I don't know what this is about." But if we're serious people, we don't admit to that. But that feeling of puzzlement is structural to contemporary art.
Οι θρησκείες έχουν μια πολύ πιο λογική στάση απέναντι στην τέχνη. Δεν έχουν πρόβλημα να μας εξηγήσουν τι παριστά η τέχνη. Η τέχνη αφορά δύο πράγματα σε όλες τις μεγάλες θρησκείες. Πρώτον, προσπαθεί να σου υπενθυμίσει τι μπορείς ν' αγαπάς. Και δεύτερον, προσπαθεί να σου υπενθυμίσει τι πρέπει να φοβάσαι και να μισείς. Κι αυτό είναι η τέχνη. Η τέχνη είναι μια ενστικτώδης επαφή με τις πιο σημαντικές ιδέες της πίστης σου. Καθώς λοιπόν περπατάς μέσα σε μια εκκλησία, ή ένα τζαμί, ή έναν καθεδρικό, αυτό που προσπαθείς ν' απορροφήσεις, αυτό που απορροφάς, μέσω των ματιών σου, μέσω των αισθήσεων, είναι αλήθειες που σε άλλη περίπτωση έρχονται στο μυαλό σου.
Now religions have a much saner attitude to art. They have no trouble telling us what art is about. Art is about two things in all the major faiths. Firstly, it's trying to remind you of what there is to love. And secondly, it's trying to remind you of what there is to fear and to hate. And that's what art is. Art is a visceral encounter with the most important ideas of your faith. So as you walk around a church, or a mosque or a cathedral, what you're trying to imbibe, what you're imbibing is, through your eyes, through your senses, truths that have otherwise come to you through your mind.
Στην ουσία είναι προπαγάνδα. Ο Ρέμπραντ είναι προπαγανδιστής για τη Χριστιανική οπτική. Η λέξη 'προπαγάνδα' χτυπάει καμπανάκια. Σκεφτόμαστε τον Χίτλερ, τον Στάλιν. Δεν είναι απαραίτητο. Η προπαγάνδα είναι ένας τρόπος να είσαι διδακτικός τιμώντας κάτι. Αν αυτό είναι καλό, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα.
Essentially it's propaganda. Rembrandt is a propagandist in the Christian view. Now the word "propaganda" sets off alarm bells. We think of Hitler, we think of Stalin. Don't, necessarily. Propaganda is a manner of being didactic in honor of something. And if that thing is good, there's no problem with it at all.
Η άποψή μου είναι ότι τα μουσεία πρέπει ν' αντιγράψουν ένα κομμάτι των θρησκειών. Πρέπει να καταφέρουν, όταν περπατάς μέσα σε ένα μουσείο -- αν ήμουν ο διευθυντής ενός μουσείου, θα έφτιαχνα μια αίθουσα γι' αγάπη, μια αίθουσα για γενναιοδωρία. Όλα τα έργα τέχνης, μας μιλούν για κάτι. Αν μπορούσαμε να οργανώσουμε χώρους όπου θα συναντούσαμε έργα τέχνης και θα μας έλεγαν να τα χρησιμοποιήσουμε ώστε να βάλουμε αυτές τις ιδέες καλά στο μυαλό μας, θα κερδίζαμε πολλά περισσότερα από την τέχνη. Η τέχνη θα ξανάπαιρνε το καθήκον που είχε και που εμείς αμελήσαμε λόγω κάποιων παραστρατημένων ιδεών. Η τέχνη θα έπρεπε να είναι ένα από εκείνα τα εργαλεία με τα οποία βελτιώνουμε την κοινωνία. Η τέχνη θα έπρεπε να είναι διδακτική.
My view is that museums should take a leaf out of the book of religions. And they should make sure that when you walk into a museum -- if I was a museum curator, I would make a room for love, a room for generosity. All works of art are talking to us about things. And if we were able to arrange spaces where we could come across works where we would be told, use these works of art to cement these ideas in your mind, we would get a lot more out of art. Art would pick up the duty that it used to have and that we've neglected because of certain mis-founded ideas. Art should be one of the tools by which we improve our society. Art should be didactic.
Ας σκεφτούμε κάτι άλλο. Οι άνθρωποι στον μοντέρνο κόσμο, στον μη θρησκευτικό κόσμο, που ενδιαφέρονται για τα θέματα του πνεύματος, για θέματα του μυαλού, για τις υψηλές ανησυχίες της ψυχής, τείνουν να είναι απομονωμένα άτομα. Είναι ποιητές, φιλόσοφοι, φωτογράφοι, σκηνοθέτες. Και τείνουν να μένουν μόνοι τους. Αποτελούν την οικοτεχνία μας. Είναι ευάλωτοι, μοναχικοί άνθρωποι. Και παθαίνουν κατάθλιψη και στεναχωριούνται μόνοι τους. Και δεν αλλάζουν στ' αλήθεια πολλά.
Let's think of something else. The people in the modern world, in the secular world, who are interested in matters of the spirit, in matters of the mind, in higher soul-like concerns, tend to be isolated individuals. They're poets, they're philosophers, they're photographers, they're filmmakers. And they tend to be on their own. They're our cottage industries. They are vulnerable, single people. And they get depressed and they get sad on their own. And they don't really change much.
Σκεφτείτε τώρα τις θρησκείες, σκεφτείτε τις οργανωμένες θρησκείες. Τι κάνουν οι οργανωμένες θρησκείες; Συγκεντρώνονται και θεσμοθετούν ιδρύματα. Αυτό έχει κάθε λογής πλεονεκτήματα. Πρώτα απ' όλα την κλίμακα, την ισχύ. Η Καθολική Εκκλησία άντλησε 97 δισεκατομμύρια δολάρια πέρυσι σύμφωνα με την εφημερίδα Γουόλ Στριτ. Πρόκειται για θεόρατες μηχανές. Δρουν συλλογικά, επώνυμα, είναι πολυεθνικές, και άκρως πειθαρχημένες.
Now think about religions, think about organized religions. What do organized religions do? They group together, they form institutions. And that has all sorts of advantages. First of all, scale, might. The Catholic Church pulled in 97 billion dollars last year according to the Wall Street Journal. These are massive machines. They're collaborative, they're branded, they're multinational, and they're highly disciplined.
Όλες αυτές είναι εξαιρετικές ιδιότητες. Τις αναγνωρίζουμε σε σχέση με τις επιχειρήσεις. Οι εταιρείες μοιάζουν με τις θρησκείες με πολλούς τρόπους, εκτός από τη θέση τους στη βάση της πυραμίδας των αναγκών. Μας πωλούν παπούτσια και αυτοκίνητα. Ενώ οι άνθρωποι που μας πωλούν υψηλότερα πράγματα -- οι θεραπευτές, οι ποιητές -- είναι μόνοι τους και δεν έχουν καθόλου δύναμη, δεν έχουν καθόλου ισχύ. Έτσι, οι θρησκείες είναι το βασικότερο παράδειγμα ενός οργάνου που μάχεται για τα ζητήματα του νου. Μπορεί να μην συμφωνούμε με αυτά που μας διδάσκουν οι θρησκείες, αλλά μπορούμε να θαυμάσουμε τον θεσμικό τρόπο με τον οποίο το κάνουν.
These are all very good qualities. We recognize them in relation to corporations. And corporations are very like religions in many ways, except they're right down at the bottom of the pyramid of needs. They're selling us shoes and cars. Whereas the people who are selling us the higher stuff -- the therapists, the poets -- are on their own and they have no power, they have no might. So religions are the foremost example of an institution that is fighting for the things of the mind. Now we may not agree with what religions are trying to teach us, but we can admire the institutional way in which they're doing it.
Μόνα τους τα βιβλία, γραμμένα από μοναχικούς ανθρώπους, δεν πρόκειται ν' αλλάξουν τίποτα. Χρειάζεται να συγκεντρωθούμε όλοι μαζί. Αν θέλουμε ν' αλλάξουμε τον κόσμο, χρειάζεται να γίνουμε ομάδα, να συνεργαστούμε. Κι αυτό κάνουν οι θρησκείες. Είναι πολυεθνικές όπως είπα, είναι επώνυμες, έχουν μια ξεκάθαρη ταυτότητα, γι' αυτό και δεν εξαφανίζονται στον πολυάσχολο κόσμο. Μπορούμε να διδαχθούμε απ' αυτό.
Books alone, books written by lone individuals, are not going to change anything. We need to group together. If you want to change the world, you have to group together, you have to be collaborative. And that's what religions do. They are multinational, as I say, they are branded, they have a clear identity, so they don't get lost in a busy world. That's something we can learn from.
Κλείνοντας... Αυτό που θέλω να πω είναι για πολλούς από εσάς που δραστηριοποιούνται σε μια σειρά από διαφορετικούς τομείς, πως υπάρχει κάτι να μάθουμε από το παράδειγμα της θρησκείας -- ακόμη κι αν δεν πιστεύετε σε τίποτα απ' αυτά. Αν σχετίζεστε με οτιδήποτε είναι κοινόχρηστο, που αφορά τη συνεύρεση πολλών ανθρώπων, υπάρχουν πράγματα για εσάς στη θρησκεία. Αν για παράδειγμα ασχολείστε με τις ταξιδιωτικές επιχειρήσεις κοιτάξτε το προσκύνημα. Δείτε το πολύ προσεκτικά. Δεν έχουμε αρχίσει καν να ξύνουμε την επιφάνεια για το τι θα μπορούσαν να είναι τα ταξίδια επειδή δεν έχουμε κοιτάξει τι κάνουν οι θρησκείες με το ταξίδι. Αν είστε στο χώρο των τεχνών, δείτε το παράδειγμα της θρησκείας για την τέχνη. Κι αν είστε εκπαιδευτικός με οποιονδήποτε τρόπο, ξανά, κοιτάξτε πώς οι θρησκείες διαδίδουν τις ιδέες. Μπορεί να μην συμφωνείτε με τις ιδέες, αλλά έχουν πράγματι πολύ αποτελεσματικούς μηχανισμούς διάδοσης.
I want to conclude. Really what I want to say is for many of you who are operating in a range of different fields, there is something to learn from the example of religion -- even if you don't believe any of it. If you're involved in anything that's communal, that involves lots of people getting together, there are things for you in religion. If you're involved, say, in a travel industry in any way, look at pilgrimage. Look very closely at pilgrimage. We haven't begun to scratch the surface of what travel could be because we haven't looked at what religions do with travel. If you're in the art world, look at the example of what religions are doing with art. And if you're an educator in any way, again, look at how religions are spreading ideas. You may not agree with the ideas, but my goodness, they're highly effective mechanisms for doing so.
Έτσι πράγματι, το συμπέρασμά μου είναι πως μπορεί να μην συμφωνείτε με τη θρησκεία, αλλά τελικά, οι θρησκείες είναι τόσο επιδέξιες, τόσο περίπλοκες, τόσο ευφυείς με τόσους διαφορετικούς τρόπους που δεν θα πρέπει να εγκαταλείπονται μονάχα στους πιστούς. είναι για όλους μας.
So really my concluding point is you may not agree with religion, but at the end of the day, religions are so subtle, so complicated, so intelligent in many ways that they're not fit to be abandoned to the religious alone; they're for all of us.
Σας ευχαριστώ πολύ.
Thank you very much.
(Χειροκρότημα)
(Applause)
Κ.Α: Αυτή ήταν μια θαρραλέα ομιλία, επειδή παγιδεύεις τον εαυτό σου με τόσους τρόπους που μπορεί να γελοιοποιηθείς σε ορισμένους κύκλους.
Chris Anderson: Now this is actually a courageous talk, because you're kind of setting up yourself in some ways to be ridiculed in some quarters.
Α.Μ: Μπορεί να σε πυροβολήσουν κι απ' τις δυο πλευρές. Και οι ρεαλιστές άθεοι, και αυτοί που πιστεύουν.
AB: You can get shot by both sides. You can get shot by the hard-headed atheists, and you can get shot by those who fully believe.
Κ.Α: Πλησιάζουν πύραυλοι από τη Βόρεια Οξφόρδης ανά πάσα στιγμή.
CA: Incoming missiles from North Oxford at any moment.
Α.Μ: Πράγματι.
AB: Indeed.
Κ.Α: Παρέλειψες όμως μια πτυχή της θρησκείας, από την οποία πολλοί θα έλεγαν ότι η ατζέντα σου μπορεί να δανειστεί, που είναι η αίσθηση -- αυτό είναι ίσως το πιο σημαντικό πράγμα για κάποιον που είναι θρήσκος - της πνευματικής εμπειρίας, κάποιου είδους σύνδεση με κάτι που είναι μεγαλύτερο από εσένα. Υπάρχει χώρος γι' αυτήν την εμπειρία στον Αθεϊσμό 2.0;
CA: But you left out one aspect of religion that a lot of people might say your agenda could borrow from, which is this sense -- that's actually probably the most important thing to anyone who's religious -- of spiritual experience, of some kind of connection with something that's bigger than you are. Is there any room for that experience in Atheism 2.0?
Α.Μ: Απολύτως. Εγώ, όπως και πολλοί από εσάς, συναντώ ανθρώπους που λένε «Μα δεν υπάρχει κάτι μεγαλύτερο από εμάς, κάτι άλλο;» Και απαντώ «Φυσικά.» Και μετά λένε «Δεν είσαι τότε θρήσκος κατά κάποιο τρόπο;» Και λέω «Όχι». Γιατί πρέπει αυτή η αίσθηση μυστηρίου, αυτή η αίσθηση της ιλιγγιώδους κλίμακας του σύμπαντος, να πρέπει να συνοδεύεται από μια μυστικιστική αίσθηση; Η επιστήμη και η παρατήρηση μας δίνουν αυτήν την αίσθηση χωρίς αυτό, έτσι δεν αισθάνομαι αυτήν την ανάγκη. Το σύμπαν είναι τεράστιο κι εμείς είμαστε μικροί, χωρίς την ανάγκη περαιτέρω θρησκευτικών κατασκευασμάτων. Έτσι κάποιος μπορεί να έχει τις λεγόμενες πνευματικές στιγμές χωρίς πίστη στο πνεύμα.
AB: Absolutely. I, like many of you, meet people who say things like, "But isn't there something bigger than us, something else?" And I say, "Of course." And they say, "So aren't you sort of religious?" And I go, "No." Why does that sense of mystery, that sense of the dizzying scale of the universe, need to be accompanied by a mystical feeling? Science and just observation gives us that feeling without it, so I don't feel the need. The universe is large and we are tiny, without the need for further religious superstructure. So one can have so-called spiritual moments without belief in the spirit.
Κ.Α: Επίτρεψέ μου να σου κάνω μια ερώτηση. Πόσοι άνθρωποι εδώ θα έλεγαν πως η θρησκεία είναι σημαντική γι' αυτούς; Υπάρχει κάποια αντίστοιχη διαδικασία μέσω της οποίας δημιουργείται μια κάποια γέφυρα μεταξύ αυτών για τα οποία μίλησες και αυτών που θα τους έλεγες;
CA: Actually, let me just ask a question. How many people here would say that religion is important to them? Is there an equivalent process by which there's a sort of bridge between what you're talking about and what you would say to them?
Α.Μ: Θα έλεγα πως υπάρχουν, πολλά, πολλά κενά στην κοσμική ζωή και μπορούν να καλυφθούν. Όπως προσπαθώ να δείξω, δεν είναι πως είτε έχεις μια θρησκεία και πρέπει να δέχεσαι τα πάντα, είτε δεν έχεις θρησκεία και αποκόβεσαι από όλα αυτά τα πολύ καλά πράγματα. Είναι λυπηρό που λέμε συνέχεια: «Δεν πιστεύω, άρα δεν μπορώ να κοινωνήσω, άρα είμαι ξεκομμένος από την ηθική, άρα δεν μπορώ να πάω σε ένα προσκύνημα». Κάποιος θέλει να πει «Ανοησίες. Γιατί να μην μπορείς;» Κι αυτό είναι στην ουσία το πνεύμα της ομιλίας μου. Υπάρχουν τόσα που μπορούμε ν' απορροφήσουμε. Ο αθεϊσμός δεν πρέπει ν' αποκοπεί από τις πλούσιες πηγές της θρησκείας.
AB: I would say that there are many, many gaps in secular life and these can be plugged. It's not as though, as I try to suggest, it's not as though either you have religion and then you have to accept all sorts of things, or you don't have religion and then you're cut off from all these very good things. It's so sad that we constantly say, "I don't believe so I can't have community, so I'm cut off from morality, so I can't go on a pilgrimage." One wants to say, "Nonsense. Why not?" And that's really the spirit of my talk. There's so much we can absorb. Atheism shouldn't cut itself off from the rich sources of religion.
Κ.Α: Μου φαίνεται πως υπάρχουν πολλοί στην κοινότητα του TED, που είναι άθεοι. Πιθανότατα όμως οι περισσότεροι στην κοινότητα σίγουρα δεν πιστεύουν πως η θρησκεία πρόκειται να μας εγκαταλείψει σύντομα και θέλουν να βρουν τη γλώσσα ώστε να έχουν έναν παραγωγικό διάλογο και να νιώσουν πως μπορούμε να μιλήσουμε μεταξύ μας και τουλάχιστον να μοιραστούμε όσα έχουμε κοινά. Είμαστε ανόητοι που είμαστε αισιόδοξοι για την πιθανότητα να υπάρξει ένας κόσμος όπου αντί η θρησκεία να είναι το μεγάλο σύνθημα της διαίρεσης και του πολέμου, θα μπορούσε να γεφυρωθεί το χάσμα;
CA: It seems to me that there's plenty of people in the TED community who are atheists. But probably most people in the community certainly don't think that religion is going away any time soon and want to find the language to have a constructive dialogue and to feel like we can actually talk to each other and at least share some things in common. Are we foolish to be optimistic about the possibility of a world where, instead of religion being the great rallying cry of divide and war, that there could be bridging?
Α.Μ: Όχι, πρέπει να είμαστε ευγενικοί με τις διαφορές. Η ευγένεια είναι μια ξεχασμένη αρετή. Αντιμετωπίζεται ως υποκρισία. Χρειάζεται όμως να φτάσουμε σ' ένα σημείο όπου αν είσαι άθεος και κάποιος πει: «Ξέρεις, προσευχήθηκα τις προάλλες», να το αγνοείς ευγενικά. Να πηγαίνεις παρακάτω. Κι αυτό γιατί συμφωνούμε στο 90% των πραγμάτων, γιατί μοιραζόμαστε τις ίδιες απόψεις σε τόσα θέματα, ώστε να διαφέρουμε ευγενικά. Νομίζω πως αυτό έχει περιφρονηθεί από τους τελευταίους θρησκευτικούς πολέμους. Περιφρόνησαν την πιθανότητα μιας αρμονικής διαφωνίας.
AB: No, we need to be polite about differences. Politeness is a much-overlooked virtue. It's seen as hypocrisy. But we need to get to a stage when you're an atheist and someone says, "Well you know, I did pray the other day," you politely ignore it. You move on. Because you've agreed on 90 percent of things, because you have a shared view on so many things, and you politely differ. And I think that's what the religious wars of late have ignored. They've ignored the possibility of harmonious disagreement.
Κ.Α: Τελικά αυτό το νέο πράγμα που προτείνεις που δεν είναι θρησκεία, αλλά κάτι άλλο, χρειάζεται ηγέτη; Εσύ προσφέρεσαι να είσαι ο πάπας;
CA: And finally, does this new thing that you're proposing that's not a religion but something else, does it need a leader, and are you volunteering to be the pope?
(Γέλια)
(Laughter)
Α.Μ: Είμαστε όλοι πολύ καχύποπτοι με τους μεμονωμένους ηγέτες. Δεν χρειάζεται. Αυτό που προσπάθησα να παρουσιάσω, είναι ένα πλαίσιο το οποίο ελπίζω να γεμίσουν οι άνθρωποι. Σχεδίασα ένα ευρύ πλαίσιο. Όπου κι αν βρίσκεσαι, όπως λέω, αν είσαι στην ταξιδιωτική βιομηχανία, κάνε αυτό. Αν ασχολείσαι με τα κοινά, δες τη θρησκεία και κάνε κάτι για το κοινωνικό σύνολο. Είναι λοιπόν μια βικιπαίδεια.
AB: Well, one thing that we're all very suspicious of is individual leaders. It doesn't need it. What I've tried to lay out is a framework and I'm hoping that people can just fill it in. I've sketched a sort of broad framework. But wherever you are, as I say, if you're in the travel industry, do that travel bit. If you're in the communal industry, look at religion and do the communal bit. So it's a wiki project.
(Γέλια)
(Laughter)
Κ.Α: Αλέν, σ' ευχαριστώ που πυροδότησες πολλές συζητήσεις γι' αργότερα.
CA: Alain, thank you for sparking many conversations later.
(Χειροκρότημα)
(Applause)